DSC04828

dziej intymna mowa wewnętrzna postaci skierowana tylko do siebie, bez słuchacza, świadka, mowa dopuszczająca do głosu wszelkie kompleksy i wiry podświadomości. Oto fragment najgłośniejszego w literaturze światowej strumienia świadomości — monologu Molly Bloom, bohaterki Ulissesa Joyce’a:

{...] biedna Nancy Blake umarła miesiąc temu na zapalenie płuc cóź nie znałam jej aź tak dobrze była przyjaciółką Floey bardziej niż moją to nudziara two opowiadać on zawsze mówi mi nie te rzeczy i bez kropek jakby wygłaszał przemówienie wasza smutna strata wyrazy współczucie, i sempatii zawsze robię ten błąd i kuzenka przez e mam nadzieję że napisze do mnie dłuższy list następnym razem jeżeli mnie naprawdę polubi O niech dzięki będą najwyższemu Bogu że mam kogoś ktp ml da tó czego tak okropnie potrzebowałam wrócił ml trochę życia nie masz żadnych szans tutaj takich jakie miałeś kiedyś chciałabym bardzo żeby ktoś napisał do mnie list miłosny ten jego to było niewiele i powiedziałam mu że może pisać co zechce pani zawsze oddany* Hugh Boylan w Starym Madrycie głupie kobiety wierzą że miłość to wzdychanie dla mnie to umieranie ale jeżeliby to napisał myślę byłoby w tym trochę prawdy prawda czy nieprawda zajmuje ci to cały dzień i życie masz zawsze coś o czym warto myśleć każdej chwili i widzisz świat naokoło jak nowy mogłabym napisać odpowiedź w łóżku żeby mógł sobie mnie wyobrazić krótko tylko kilka słów nie te długie listy wzdłuż i wszerz...

Molly podczas nocnego spoczynku poddaje się różnorakim skojarzeniom, myśli o wszystkim naraz: o znajomych, o swoich błędach językowych, o kochanku, miłości, o oczekiwanym liście i przypuszczalnej nań odpowiedzi. Nic nie kontroluje ani nie tamuje przepływu skojarzeń — znaki przestankowe, akapity, duże litery zostały usunięte. Myśli Molly, jej wspomnienia, fragmenty zasłyszanych zwrotów czy listów piętrzą się, nasuwają jedne na drugie; raz rozpoczęte zdanie nie zostaje dokończone, bo już zaciera je następne, tworząc dziwaczne konstrukcje anakolutowe:

„wyrazy współczucia i sempatii zawsze robię ten błąd i kuzenka przez e mam nadzieję że napisze”

„życie masz zawsze coś o czym warto myśleć”

„żeby mógł sobie mnie wyobrazić krótko tylko kilka słów”

Tylko wykrzyknienia i westchnienia zatrzymują na moment strumień świadomości, co zostało zaznaczone grafiką („O”). Zapis

nie kontrolowanego przez umysł myślenia obnaża psychikę bohaterki, ukazuje pustkę wewnętrzną, powierzchowność doznań, egoizm, brak jakichkolwiek głębszych uczuć czy zainteresowań. Monolog wewnętrzny jest tu subtelnym środkiem demaskowania postaci, która naga i bezbronna oddaje się pod sąd czytelnika. I czytelnik sam, bez pomocnej ręki narratora, ma ów sąd wydać.

Oczywiście nie zawsze strumień świadomości ma demaskatorską wymowę. Może też ukazać wewnętrzne bogactwo bohatera, szeroki krąg zainteresowań, wrażliwość. Mimo swych niedomogów (monotonia, nieczytelność, przechodzenie w bełkot) technika monologu wewnętrznego jest doskonałym narzędziem wiwisekcji postaci, penetracji wszystkich warstw psychiki i dzięki temu znalazła szerokie zastosowanie we współczesnej prozie. Z powodzeniem użył jej Kazimierz Brandys w Sposobie bycia, ukazując egzystencję zwykłego człowieka i problemy, z którymi się zmaga: poszukiwanie autentyczności, prawdy o sobie, borykanie się z ironią faktów i okrucieństwem przypadku. Brandys nie zrezygnował jednak z roli trzecioosobowego narratora, który sygnalizuje sytuacje, w jakich znalazł się bohater, a przede wszystkim ria wstępie wyjaśnia czytelnikowi założenia mającego nastąpić monologi# M

Byłoby błędem sądzić, że Mężczyzna przemawia w jakiejś chwili ostatecznej, rozstrzygającej, czy pod wpływem wstrząsa. Nic podobnego. Można sobie wyobrazić, że są to jego myśli przed zbliżającą się nocą albo nad ranem — albo kiedy je obiad. Tekst, który Mężczyzna wypowiada, jest codziennym zajęciem jego świadomości, szeptem wewnętrznym kształtującym się w ciągu lat, z którym przyzwyczaił się istnieć. Często wydaje się gadatliwy, a nawet ekshibicjonistyczny. Nie należy jednak zapominać, że mówi to wszystko do siebie, w zamyśleniu, cierpiąc i wątpiąc, broniąc się — na ogół przed sobą — oskarżając się i przebłaga jąc — przeważnie siebie — więc ma do tego prawo; jest sam, bez świadków.

A oto początek monologu Mężczyzny ze Sposobu bycia:

— Zaraz, o czym to ja. Aha, prawda, mój sen. Jakieś ptaki. Ale potem jeszcze coś było. Kwity, których nie wypełniłem. Rachunki za elektryczność i gaz. I czy będę odważnie umierał. Tak, coś w związku ze śmiercią. Może nie z samą śmiercią, ale na pewno z konaniem. Najlepsza śmierć w walce.

Do końca czymś wymachiwać i czegoś bardzo chcieć —- chociażby wykoń-

367