DSC04854

wiadtaue, powieść, epos), mieszane (powieść poetycka, poemat dygresyjny) i pograniczne (reportaż, felieton, esej) dziś /ui nie zadowala, przyjrzyjmy się zatem innym próbom klasyfikacji.

Najpopularniejszy i, dodajmy, najmniej konsekwentny jest podział epiki według tematyki. Tematyka decyduje o wyróżnieniu utworów sensacyjnych, kryminalnych, psychologicznych, społeczno-obyczajowych czy wreszcie autotematyeznych. Literatura sensacyjna (przygodowa, awanturnicza) koncentruje uwagę na niezwykłych wydarzeniach następujących w porządku chronologicznym. Bohater jest tu tylko schematem podporządkowanym atrakcyjnej fabule, którą rządzą najrozmaitsze przypadki losu (np. Trzej muszkieterowie Aleksandra Dumasa). W przeciwieństwie do literatury sensacyjnej, utwory kryminalne odwracają bieg czasu. Punkt wyjścia stanowi tu zwykle Końcowy moment utworu awanturniczego: morderstwo, nadzwyczajna kradzież itp. Toteż tok narracji jest dedukcyjny: zaczyna się tajemnicą i prowadzi do jej wyjaśnienia, wykrycia przyczyn i motywów zbrodni. Nie sama intryga, lecz proces rozwiązywania zagadki (kto i jak zabił), logika rozumowania, ■wnioskowania i dowodzenia wysuwa się na czoło w literaturze kryminalnej i decyduje o jej specyfice (np. twórczość Agaty ■Christie).

Utwór autotematyczny to utwór o sobie samym, utwór, w którym zostaje wyeksponowana płaszczyzna narracji, który wprowadza czytelnika w sam proces tworzenia dzida. Można to osiągnąć różnymi sposobami: poprzez uczynienie pierwszoosobowego bohatera pisarzem snującym refleksje nad własną pracą twórczą |Fałszerze Gide’a) albo poprzez komentarze trzeciooso-ibowego narratora obnażającego przed oczyma czytelnika swój warsztat pisarski (Pałuba Irzykowskiego). W ten sposób sprawy "twórczości literackiej stają się tematem utworu. Należy tu jednak zaznaczyć, że współczesna literatura poszła dalej i „autotema-tyzm” prezentuje już nie w sferze tematyki, ale w sferze powieściowego kodu poprzez krytyczny stosunek do dotychczasowych literackich i językowych konwencji. Najlepszych przykładów dostarcza tu nurt francuskiej „nowej powieści” (nouveau roman), twórczość Robbe-Grilleta, Nathalie Sarraute, Michela Butora, których utwory celowo apelują do tradycji po to, by ją zanegować,

i usiłują tworzyć nową semantykę powieści. Na przykład wielokrotnie powracające w Żaluzji Robbe-Grilłeta opisy mężczyzny na moście lub wyglądu pola bananowego wbrew oczekiwaniu czytelnika'! nie sygnalizują, że te motywy-są ważne dla akcji utworu czy perypetii postaci, ale stają się sygnałem polemiki z dotychczasową literaturą antropomorfizującą świat rzeczy i narzucającą mu symboliczne znaczenia. Podobnie forma narracji w Żaluzji kwestionuje przeciwstawianie narracji pierwszoosobowej i trzeciooaobowej (patrz s. 373—374)¹.

O ile określenia: literatura sensacyjna, kryminalna, autote-matyczna — były jednoznaczne, termin: literatura psychologiczna może być rozumiany rozmaicie: jako literatura wysuwająca na plan pierwszy tematykę psychologiczną (Anna Karenina Tołstoja) albo preferująca motywację psychologiczną (np. Ludzie bezdomni). Mianem psychologicznych określa się także utwory, w których narracja rządzona jest prawami psychiki: psychologią wspomnień H poszukiwaniu straconego czasu Prousta) lub „strumieniem świadomości” (twórczość Joyce’a, Virginid Woolf, Sposób bycia Kazimierza Brandysa). Podobnie określenie: utwór społeczno-obyczajowy może oznaczać zarówno wysuwającą się na plan pierwszy sferę przedstawień (np. warunki żyda robotników w Ludziach bezdomnych), jak i typ motywacji (np. społeczne uwarunkowanie życia bohaterki w Marcie Orzeszkowej).

Systematyzować epikę można również w oparciu o typ,, świata przedstawionego. W wyniku takiej klasyfikacji otrzymamy dwa rodzaje utworów: utwory odtwarza-.\ , j ą c e życie, tj. prezentujące rzeczywistość znaną z codziennego doświadczenia i posługujące się realistyczną motywacją (np. powieść XIX w.), oraz utwory kreacyjne, zrywające z życiowym prawdopodobieństwem przedstawień, upraszczające je do schematu, przekreślające zdroworozsądkowy pogląd na świat, by poprzez wprowadzenie nierealistycznej motywacji tym wyraźniej ukazać prawa rządzące człowiekiem i społeczeństwem (Kafka, Gombrowicz).

419.

1

M. Głowiński: Powieść jako metodologia powieści. W: Porządek, chaos, znaczenie, jw.; por. tet w tym tomie: Nouveau roman — problemu teoretyczne.