DSC05093 (3)

XXXIV WSTĘI*

sprawiedliwości, który uzależnia karę od przynależności stanowej oskarżonego. Wpajał w czytelników przekonanie, że prawo powinno być jednakowe dla wszystkich w przeciwieństwie do feudalnego prawa polskiego, służącego interesom wielkich panów i szlachty, a prześladującego chłopów i mieszczan. Co więcej: postulując skuteczność norm prawnych jako fundamentu praworządności, porównywał istniejące wówczas w Polsce prawa do pajęczyny, w której bezradnie szamocą się ludzie biedni, a którą rozrywają bogacze. Pisał, że ciężej powinni być ukarani ci, którzy dopuszczają się krzywdy wobec ubogich aniżeli ci, którzy skrzywdzili człowieka możnego.

W 1547 r. znowu wyjechał Modrzewski w podróż trwającą kilka lat. Odwiedził Danię, Niemcy, bawił w Augsburgu i Pradze. Wtedy właśnie utwierdził swe poglądy o konieczności przeprowadzenia niezbędnych reform kościelnych. W ogłoszonych w Pradze i Antwerpii traktatach bronił szczególnie dwóch postulatów, którym kilka lat później poświęcił wiele kart O poprawie: żądał zniesienia bez-żeństwa księży i udostępnienia wszystkim komunii pod dwiema postaciami.

W Polsce obrońcy tradycyjnego wymiaru kary za mę-żobójstwo wyszydzali Frycza i wyśmiewali jego argumenty. Dobre - mówili - do szkoły, ale nieprzydatne dla senatu Rzeczypospolitej. Frycz nie krył swej rozpaczy z tego powodu, pisząc, że łatwiej byłoby mu poruszyć głaz, aniżeli przekonać szlachtę o konieczności przestrzegania sprawiedliwości. Pod wpływem żalu, że król nie użył swej władzy dla rozstrzygnięcia tej palącej i haniebnej sprawy, napisał Skargę na wzgardzenie prawa bożego na mężobójców. Tym razem jednak nie zwrócił się już do możnych, lecz do tych, którzy - jak pisał - nie mieli nic wspólnego z zarzą-

I

ŻYCIORYS PRAWDOMÓWCY    XXXV

dcm Rzeczypospolitej. W Skardze rozprawił się Frycz ze szlacheckim konserwatyzmem i bezmyślnym uwielbieniem tradycyjnych błędów. Z niespotykaną odwagą cywilną gromił szlacheckie zaślepienie i upór, które, jak przewidywał, sprowadzić mogą nieuchronną karę upadek Rzeczypospolitej.

To tu właśnie napisał Frycz słynne słowa:

Niech tylko rzecz pójdzie przed trybunał rozumu, a nie

zuchwalstwa i przewrotnych namiętności, (s. 30)

To odwołanie się od wyroku możnych do trybunału rozumu było krokiem radykalnym. Zwrócił się bowiem do szerokich mas, których bronił przed niesprawiedliwym ustawodawstwem.

Kiedy w 1543 r. minął wyznaczony uchwałą sejmową czteroletni termin, w którym mieszczanie zobowiązani byli do wyprzedania posiadanych dóbr ziemskich, szlachta atakowała mieszczan i domagała się usunięcia ich ze wsi i dóbr ziemskich, a król zmuszony był przyrzec wykonanie uchwały. Frycz, który w czasie swych licznych podróży widział rozkwit miast zachodnioeuropejskich, zdawał sobie sprawę, że sytuacja istniejąca w Polsce jest wynikiem szkodliwej polityki szlacheckiej. Wystąpił więc przeciwko ograniczaniu praw mieszczan, dostrzegając w nim próbę zahamowania rozwoju handlu i rzemiosła, a co za tym idzie - rozwoju miast. Zredagował wówczas Mowę Prawdo mówcy Perypatetyka, w której szlachecką uchwałę sejmową nazwał „nieludzką, przeciwną zgoła wszelkiemu rozumowi, z prawami boskimi i ludzkimi sprzeczną” (s. 53—54).

Jednakże zarówno sprawa kary za mężobójstwo, jak i sprawa posiadania przez mieszczan majątków ziemskich wiązała się bezpośrednio z zagadnieniem reformy całego