DSC05354

LXXXVIII „KAZANIA SEJMOWE” JAKO GATUNEK LITERACKI

Stąd analizując strukturę językową Kazań należy pamiętać, jakiej sprawie i jakim przekonaniom służą wykorzystane przez Skargę środki retorycznej elocutio.

Wyjaśnienie zasad retorycznej stylistyki jest zawarte w schematach tzw. zalet wysłowienia (yirtutes dicendi). Teoria retoryki, jak wiadomo, zakłada cztery zalety wysłowienia: a) poprawność językową (latinitas), b) jasność (perspicuitas), c) ozdobność (or-natus) i d) stosowność (aptum).

Jasność i poprawność językowa prozy Kazań sejmowych nie wymaga głębszego uzasadnienia. Cechy te występują (w indywidualnych zróżnicowaniach) niemal w całej polskiej prozie renesansowej, formowanej — jak wiadomo — pod wpływem retorycznej prozy Greków i Rzymian. Przypomnieć również należy, że jasność i poprawność językowa ówczesnej prozy kaznodziejskiej pozostawała w bezpośrednim związku z naturalnym doskonaleniem filologicznym kaznodziejów-pisarzy, zaangażowanych w doktrynalnych polemikach.

Na gruncie stosowności i ozdobności stylu widoczna jest indywidualność pisarska Skargi, czego nie możemy powiedzieć o strukturze tematycznej, ograniczonej i ujednolicanej czynnikami zewnętrznymi. Teoria środków wyrazu artystycznego, środków retorycznej impresji, obejmowała wyrazy pojedyncze (verba singula) i układy wyrazowe (yerba coniuricta).

Metaforyka nie jest mocną stroną prozy Skargi. Stanowi o tym, jak się zdaje, specjalna cecha kaznodziejskiej literatury wszystkich czasów. U Skargi oratorska pareneza, tendencja do ciągłego wyjaśniania tematu, decyduje w znacznej mierze o przewadze porównań (prostych i złożonych). Autor obracał się w kręgu tematyki abstrakcyjnej, a kazanie jest konkretyzacją treści abstrakcyjnych; wymaga to ciągłego wyjaśniania, uzmysławiania czytelnikowi ukrytych sensów. W stylu Skargi zwraca uwagę dobór swoistej frazeologii ludowej, zwłaszcza porównań z codziennego życia gospodarskiego. Tę obrazowość i malowni-czość można tłumaczyć, jak się zdaje, charakterem odbiorców

jego pism. Nie ulega przecież wątpliwości, że głównym adresatem kazań Skargi było środowisko szlacheckie, do którego bardziej przemawiały porównania z życia zmysłowego niż subtelne meto-nimie czy synekdochy Kochanowskiego. Osobne miejsce w prozie Kazań sejmowych mają porównania zaczerpnięte od proroków biblijnych. Służyły one eksponowaniu profetycznej tonacji utworu.

Dominantę stylistyczną Kazań tworzą natomiast rozbudowane konstrukcje retoryczne. Właściwość ta została zresztą dostrzeżona w Skargowskiej prozie bardzo dawno. Wspominali

0    tym: P. Chmielowski, A. Bruckner, 1. Chrzanowski oraz S. Kot. Werdykt badaczy był jednogłośny: Skarga to mistrz literackiej konstrukcji okresu retorycznego, który określał i uwydatniał niepowtarzalny artyzm jego zretoryzowanej prozy. W obrębie niezwykle kunsztownej konstrukcji retorycznego periodu, opartej na zróżnicowanej i urozmaiconej harmonii składniowej (paraleliz-mie syn taktycznym) oraz rytmice równych odcinków (tzw. kolonów), wtopionych w ramy rozlicznych figur stylistycznych i semantycznych, objawia się w całej pełni sztuka Skargowskiej prozy. Dzięki tym walorom stylistyczno-językowym, zauważalnym najpełniej w ustnej recytacji, jego utwory działały i oddziałują estetycznie na odbiorców. Nieprzypadkowo więc na tekstach autora Kazań sejmowych uczy się w Polsce od przeszło dwustu lat wzorowej, tj. jasnej i zarazem pięknej, klasycznej polszczyzny. Wyjątkowej więc popularności Kazań sejmowych nie można do końca zrozumieć bez uwzględnienia kunsztu oratorskiego ich twórcy. Żadne bowiem imperatywy socjokulturowe nie byłyby zdolne podnieść do rangi legendy utworu autora pod względem estetycznym przeciętnego. Badaczom i zwykłym czytelnikom Kazań sejmowych wystarczała

1    dziś jeszcze wystarcza trafna intuicja, instynktowne niejako przeżywanie artyzmu Skargowskiej prozy. O wiele trudniej udowodnić te odczucia w formie filologiczno-tekstowej argumentacji, opartej na analizie konkretnych fragmentów Kazań sejmowych. Badania takie zostały przeprowadzone w innym miejscu, dokąd odsyła się czytelnika zainteresowanego tym zagadnieniem