DSC05340 (2)

średni LX    PROGRAM POLITYCZNY „KAZAŃ SEJMOWYCH"

średni LX    PROGRAM POLITYCZNY „KAZAŃ SEJMOWYCH"

rJtięf p ii epo

lite

Inte

tronu; dodatkowym bodźcem mogła tu być klęska w trzech kolejnych wolnych elekcjach kandydatów nuncjatury. Ten sam postulat spotykamy zresztą również i u Krzysztofa Warszewskiego. W sprzeczności z poglądami szlachty pozostawały też opinie Skargi na temat niesprawiedliwych praw, jako źródła nieszczęść nękających Polskę. Podczas bowiem gdy publicyści szlacheccy stwierdzali, iż prawa są dobre, szwankuje zaś tylko ich egzekucja, domagał się on wręcz zniesienia praw, które naruszają przywileje Kościoła czy też uprawnienia monarchy. Problemowi temu poświęcił Skarga ostatnie z Kazań sejmowych', jako grzechy wołające o pomstę do nieba potraktował on tu — obok przestępstw łamiących normy współżycia społecznego — także różnorakie przejawy panującej w Polsce tolerancji. Do rzędu poważnych wykroczeń szlachty Skarga zaliczył także ucisk chłopów.

Obrona chłopów. Krytykę stosunków społecznych panujących “ w^r'Tvm czasie na wsf spotykamy w całym niemal piśmiennictwie 'polskiego Odrodzenia, od traktatów politycznych poczynając, a na literaturze pięknej kończąc. Zarówno pisarze katoliccy, jak i protestanccy^wskazywali na ciężkie położenie chłopa, spowodowane zbyt wygórowaną pańszczyzną oraz nieludzkim traktowaniem poddanych przez panów. Głosy te były niewątpliwie reakcją moralistów na konsekwencje gwałtownego rozwoju folwarku pańszczyźnianego. Postulowane środki zaradcze obejmowały szeroką skalę projektów od całkowitego zwolnienia z powinności pańszczyźnianych (lewica ariańska) po wprowadzenie pewnych reform ograniczających rozmiar wyzysku (w XVII wieku zgłaszali je m. in. Bembus, Śmiglecki i Starowolski).

O ciężkiej doli chłopów Skarga pisał już parokrotnie w Kazaniach na niedziele i święta. Gorzkie uwagi poświęcone stosunkom społecznym na wsi polskiej, zawarte w pierwszym wydaniu Kazań, rozbudował on znacznie w ich trzeciej edycji. Nienawidzącej absolutom dominium szlachcie wypominał, że takiej właśnie formy rządów nad chłopami „bez żadnej prawnej przeszkody używa”. Przeciwstawdając się rosnącemu poddaństwu dodał

w trzecim wydaniu Kazań postulat zniesienia sądownictwa pat-rymonialnego, które zdawało włościan na łaskę i niełaskę szlachty. Tak więc i na tym polu Skarga zmierzał do przywrócenia stosunków istniejących przed niemal stu laty: od roku 1518 poczynając, sąd króla przestał w praktyce rozpatrywać skargi chłopów na panów. W ten sposób poddani szlacheccy zostali pozbawieni jakiejkolwiek ochrony prawnej. Nieco lepiej już było w dobrach królewskich, gdzie pozostawała apelacja do sądów referendarskich, ale i tu — jak świadczy Skarga — dzierżawcy dopuszczali się licznych nadużyć.

Piętnując „nie tylko ziemiańskich, ale i królewskich kmiotków wielkie opresyje, z których żaden ich wybawić i poratować nie mqże”, kaznodzieja miał bez wątpienia na uwadze także interes Kościoła. W przeciwieństwie bowiem do szlachty chłopi polscy oparli się w swej masie propagandzie reformacyjnej. Podporządkowanie ich wyłącznej jurysdykcji panów służyło więc niekiedy narzucaniu poddanym kalwinizmu, w myśl zasady, czyj folwark, tego religia, stanowiącej polski odpowiednik reguły: cuius regio, eius religio. Skarga wyraźnie pisze o tym w swych broszurach, skierowanych przeciwko konfederacji warszawskiej. Jego postulat zapewnienia chłopom apelacji do sądów królewskich był zresztą zgodny z ogólnym modelem katolickiego absolutyzmu, który zakładał opiekę państwa nad plebejuszami, zarówno w miastach, jak i na wsi.

3. RZECZYWISTOŚĆ I UTOPIA W „KAZANIACH SEJMOWYCH”

Dzieło Skargi stało na pograniczu dwóch gatunków literackich: traktatu politycznego oraz kazania. Jako traktat wyrażało ono do pewnego stopnia tendencje reformatorskie, nurtujące stronnictwo regalistyczne, zbieżne częściowo z założeniami realizowanymi współcześnie w Austrii, Hiszpanii czy nawet Francji. Równocześnie jednak książka Skargi brała —jak wszystkie tego