DSC05353

1 XXXVI „KAZANIA SMIMOWI'-" JAKO GATUNliK LITERACKI

rodzajem perswazji doradczej (suasio) lub odradzającej (dissua-sio). W konstrukcji literncko-retorycznej Kazań występuje dwutorowa kompozycja. Polega ona na tym, że cały utwór, składający się z ośmiu kazań, zachowuje charakter jednolitego „kazania” traktatu. W kazaniu pierwszym i w części drugiego utrzymuje Skarga charakter retorycznego wstępu, w którym dominującą rolę odgrywa tzw. captatio benevolentiae, czyli pozyskanie życzliwości odbiorcy, realizowane przez odwoływanie się autora do wzniosłych uczuć patriotycznych. Druga część kazania II i kazanie III odpowiada retorycznemu opisowi (narratio), polegającemu na wykazaniu zalet i pożytków „miłości ku Ojczyźnie” i „zgody domowej". Elementy opiscwe dotyczą pomyślnej przeszłości, którą Skarga przedstawia w rysach idealnych. Jest to autorowi potrzebne (jako kontrast) do wyeksponowania głównej tezy Kazan sejmowych. występującej w kazaniu IV i V, tj. wykazania społecznej i politycznej szkodliwości herezji. Obydwa te kazania odpowiadają retorycznej argwnentatio (dowodzeniu), gdzie zasadniczą rolę spełnia wielkie nagromadzenie topik, czyli uznanych przez autora źródeł dowodzenia. Kazania VI i VII zawierają najwięcej elementów polemicznych i dlatego są odpowiednikiem retorycznej confutatio. Dodatkowym wspornikiem kompozycyjnym VI i VII kazania jest wykorzystana na szeroką skalę dialektyka argumentacji, polegająca na przemyślanym zbijaniu stanowisk, które autor zwalcza. (Szczegółową analizę dia-lektyczno-retorycznych chwytów zastosowanych w Kazaniach sejmowych przedstawił Aleksander Kot: Kooipozycja Kazań sejmowych, „Przegląd Homiletyczny” 1938.)/Ósme kazanie zawiera krótką rekapitulację treści, służącą autorowi do wmontowania efektownych literacko „pogróżek", składających się na retoryczny finał (epilogus) utworu. W ten sposób zachowane zostały w Kazaniach sejmowych przemyślane proporcje kompozycyjne, obliczone na retoryczne udowodnienie tematycznych założeń.

Drugi tor retorycznej kompozycji przebiega przez poszczególne kazania (części traktatu), które Skarga kształtuje w formie

miniaturowych całostek retoryczno-oratorskich. Każde kazanie zawiera cytat biblijny tworzący oś tematyczno-kompozycyjną, a wszystkie kazania kończą się modlitwą. W ten sposób zastosował Skarga zabieg kompozycyjny wprowadzający złudzenie, że cały utwór składa się z samodzielnych kazań, mogących funkcjonować osobno. Technika ta była m.in. podstawą do różnorodnych dywagacji na temat genezy Kazań, czy wygłaszania ich w kolejne niedziele wielkiego postu 1597 roku.

W rzeczywistości poszczególne kazania całego utworu są jedynie częściami całości, skonstruowanej według postulatów retorycznej kompozycji. Nie jest to kompozycja idealna pod względem literackim. Na konstrukcji tekstu-traktatu odbiły się również warunki zewnętrzne, w jakich powstawało to dzieło. Chodzi mianowicie o mechaniczne wprowadzenie do tekstu Kazań fragmentów z innych utworów, częste powtarzanie tych samych myśli, sztuczne i niedbałe łączenie poszczególnych fragmentów.

Przy rozpatrywaniu kompozycji Kazań sejmowych należy także pamiętać, że były one przeznaczone dla czytelnika szesnasto-wiecznego, tzn. zachowywały tok wykładu, którego logika odpowiadała mentalności ludzi tamtych czasów. Dotyczy to zwłaszcza ciągłego powoływania się Skargi na autorytety Biblii i po-trydenckiej teologii polemicznej.

Struktura językowo-stylistyczna. Literacką specyfikę każdego typu kazań wyznacza kultura estetyczna ich twórców. Objawia się ona w stylistycznej tonacji kaznodziejskiej perswazji, zmierzającej do pouczenia, poruszenia i zachwycenia odbiorcy kaznodziejskiego słowa (czytelnika lub słuchacza). W utworze retorycznym struktura językowo-stylistyczna (elocutio) jest ściśle uwarunkowana tematem i kompozycją utworu. Innymi słowy, środki języko-wo-składniowe są podporządkowane retorycznej inwencji autora.

Przypomnijmy, że w założeniach Skargi Kazania sejmowe miały być „pobudką”, „wzywaniem do pokuty”, a pisarzowi zależało przede wszystkim na poruszeniu woli i serca czytelnika.