DSC06339

Metody badań dna oceanu i złóż kopalin 49

rdzeniowa, większe w zewnętrznych częściach rdzenia i mniejsze w wewnętrznych. Wyniki badań wskazują, że w piaskach przemieszczenia ziarn mogą wynosić do 50 mm, a nawet 200 mm, przy czym większe przemieszczenia są w rurach rdzeniowych o mniejszej średnicy i w przypadku bardziej gruboziarnistego osadu. Profile osadów wykazują charakterystyczny, wygięty (paraboliczny) kształt uwarstwienia, a warstwy są często rozerwane lub przesunięte. Zmiany naprężeń sił, przy wpędzaniu rury rdzeniowej, związane są ze zwiększeniem sił tarcia wywołanych niejednorodnością osadów, co sprawia, że w pewnym momencie rdzeniówka wpędzana jest jak pal. Niekorzystne efekty przy poborze osadów eliminowane są dzięki zastosowaniu wkładów, tzw. „rękawów plastykowych” w rurach rdzeniowych lub pokryciu ich powłoką plastykową. Niezależnie od rodzaju sondy, a ściślej sposobu wpędzania rury, praktycznie zawsze długość wpędzanej w osad rury jest większa niż długość uzyskiwanych rdzeni. Przy zapełnianiu próbnika działają różnorodne ciśnienia, a stopień jego zapełnienia jest efektem ciśnienia i reakcji na ciśnienie osadu. Zasadniczą rolę odgrywa zróżnicowane ciśnienie. Stosowane współcześnie sondy rdzeniowe umożliwiają uzysk rdzenia 80-90%, przy czym osady odznaczają się minimalnym stopniem zaburzenia struktury i zmniejszeniem efektów przemieszczania [Fedorowicz i in., 1984; Kotliński, Nowak, 1987].

Większe próbniki używane są rzadko. W Instytucie Oceanologii Akademii Nauk Związku Radzieckiego skonstruowano udarowy próbnik rurowy typu „Antarktika” o długości 10-12 m i średnicy wewnętrznej 146 mm, umożliwiający pobieranie rdzenia o długości do 8 m. Istnieją także bardziej skomplikowane modyfikacje próbników udarowych, np. próbnik skrzynkowy Kóglera [Kotliński, Pieczka, 1977 - fot. 3.11]. Stosowane są także próbniki udarowe, tzw. czerpaki samo wy pływające, umożliwiające pobór próbki osadów morskich bez konieczności użycia liny. Przykładem może być amerykański próbnik, który samoczynnie opuszcza się na dno morskie, pobiera tam próbkę osadów, a następnie jego podstawowa część wypływa z próbką na powierzchnię morza (rys. 3.5). Pływający balon z pobraną próbką wyposażony jest w urządzenie do sygnalizacji dźwiękowej i świetlnej. Ostatnio w coraz szerszym zakresie używane są specjalne sondy wielordzeniowe (fot. 3.12) o zmiennych średnicach rur, umożliwiające pobór osadów o strukturze nienaruszonej wraz z przydenną warstwą wód (fot. 3.13).

W celu poboru próbek osadów z powierzchni dna powszechnie stosowane są różnego rodzaju czerpaki denne, np. Van Veena, „Okiean

R. KOT1JŃSKI

Fot. 3.11. Próbnik skrzynkowy Kóglera („Posei-don” - Basen Bomholmski)

Rys. 3.5. Czerpak samowypływający