DSC07120 (3)

lub świadków dostarczają nieraz cennych wiadomości genealogicznych, bo księża nie pomijali często ich stosunku pokrewieństwa do dziecka lub do młodej pary małżeńskiej. Na podstawie jednej metryki chrztu możemy więc czasem ustalić trzypokoleniową tabliczkę genealogiczną. W w. XIX dokładne określanie stosunków pokrewieństwa chrzestnych i świadków staje się niemal, regułą.

Zdarza się nierzadko, iż w księgach ślubów, zwłaszcza osiemnasto i dziewiętnastowiecznych, znajdujemy wszyte lub włożone dyspensy. Interesują nas wtedy, gdy dotyczą małżeństw między krewnymi. Ale dyspensy przesyłane proboszczom zawierały jedynie stwierdzenie, że istnieje między narzeczonymi taki to a taki stopień pokrewieństwa. Dokładnego wyłożenia owego pokrewieństwa należy szukać w aktach dyspens przechowywanych w odnośnych kuriach biskupich lub w archiwach diecezjalnych (zob. niżej).

Metryki chrztów, ślubów i zgonów pozwalają w praktyce polskiej na sporządzanie bardzo ułamkowych zestawień. Fałszerstw spotykamy tu mało, jeśli zaś są, to przeważnie nietrudne do stwierdzenia. Przede wszystkim więc wyskrobywanie określeń stanowych takich, jak: famatus, honestus czy prcmdm i zastępowanie ich szlacheckimi: generosus lub nobilis. Czasem mamy do czynienia z zapisem całkowicie podrobionym, umieszczonym na czystej karcie, bądź wklejonym. Fałszerstwo zdradza charakter pisma, a nierzadko i naiwna treść (zob. rozdział I).

Konserwaqa metryk w Polsce nie przedstawia się korzystnie, jakkolwiek należy zaznaczyć znaczną pod tym względem poprawę w ostatnich dziesiątkach lat. Porównanie jednak zasobu ksiąg metrykalnych z połowy XIX w. ze stanem z r. 1939 wypada niewesoło¹.

W okresie międzywojennym władze duchowne poczęły gdzieniegdzie zwracać baczniejszą uwagę na konserwaqę ksiąg metrykalnych i na udostępnienie ich nauce. Niektóre diecezje zgromadziły starsze księgi (zwykłą granicą bywa tu r. 1800) w swych archiwach, inne dopiero rozpoczęły gromadzenie². Przerwała tę akcję ostatnia wojna, która mocno przetrzebiła zasoby metrykalne. W latach powojennych od nowa podjęto koncentrowanie tych cennych materiałów w archiwach diecezjalnych, ale niestety nie wszędzie. Zresztą i tam, gdzie tego w zasadzie dokonano, nie zostało to przeprowadzone w sposób rygorystyczny i znaczna liczba starych ksiąg pozostała po parafiach³.

W Polsce już w pierwszych latach XX stulecia doceniono wartość naukową metryk kościelnych⁷², ale zamiast położyć największy nacisk na ich inwentaryzację, współcześnie dokonywaną na szeroką skalę we Franq'i, Anglii i w Niemczech, wydawano w sposób bezplanowy, dorywczy, rejestry metryk szlacheckich niektórych parafii, ogółem ponad 70. Wobec istnienia kilku tysięcy parafii, nie ma to większego praktycznego znaczenia nawet dla genealogii szlachty. Inwentaryzacja parafii katolickich na terenie Polski przedstawia się nader fragmentarycznie⁷³. Jedynie Śląsk i zachodnie skrawki dawnego województwa poznańskiego posiadają wyczerpujące niemieckie publikacje inwentaryzacyjne⁷⁴. Mają je również parafie protestanckie z terenu Polski⁷⁵.

Rejestry metryk szlacheckich: W. Budka, Najstarsze metryki kościoła parafialnego to Szreniawie, MH 1934 XIII.— Ks. F. Czyżewski, Metryki chrztu z Ostroga 1599—1666. MH 1938 XVII. — Tenże, Metryki chrztu z Ostroga 1650—1697 i Międzyrzecza Ostróg skiego 1685— —1725, MH 1932 XI. — J. Dunikowski, Metryki parafii Limanowa 1640—1850, MH

1909    II, — Tenże, Metryki parafii Wojakowa. Metryki chrztu /to., ślubów i zejścia 1612—1777, MH

1910    III. — Tenże, Notatki genealogiczne z akt parafii to Łososinie Górnej, MH 1931 X. — Ks. A. Jełowicki, Metryki kościoła paraf. łto. Jana Chrzciciela to Warszawie 1583—1797\ MH 1914 VII. — Z. Belina Prażmowski, Metryki ślubne parafii św. Krzyża a Warszawie 1763—1807, MH 1933 XII. — Ks. J. Sygaóski, Z dawnych metryk katedry na Wawelu to Krakowie, MH 1912 V. —Tenże, Z dawnych metryk kościoła Mariackiego to Krakowie. Metryki ślubów 1586—1782, MH 1910 III, 1911 IV. — M. Dunin Wąsowicz, Parafia Besko. Metryki chrztu 1754—1780, MH 1938 I. — Tenże, Parafia Janów TremboweLki 1619—1783, MH 1909 II. — Tenże, Parafia Lubcza. Metryki ehrzttt iwślubów i zejścia 1655—1833, MH 1908 I. — M. Siekieł-Zdzienicki, Rejestry metryk szlacheckich powiatu grójeckiego, 10 ze-

proboszczom Icsiijg jedynie z XIX i XX w., gromadząc starsze w swym archiwum, ponieważ jednak niektórzy proboszcze zabrali wpsyatkie księgi swych parafii, zbiór poznański nie jest kompletny. Jeszcze dalszy od kompletu jest zbiór metryk aichidiecezji gnieźnieńskiej, przechowywany częścio .vo w tamtejszej kurii, częściowo w archiwum archidiecezjalnym. Włocławek również zatrzymał w archiwum cześć starszych zasobów metrykalnych. Inne archiwa diecezjalne starszych ksiąg metrykalnych nie zbierają I należy ich tam szukać po parafiach. Najcięższe straty, jeśli chodzi o ten rodzaj źródeł, poniosły parafie na zachodnich ziemiach Rzeczypospolitej, przyłączonych w r. 1945. Jeszcze dziś trudno sobie zdać sprawę z tego, ile zespołów wywieźli emigrujący na zachód proboszcze, ile zaś zniszczało bezpowrotnie na skutek dzia -łon wojennych. Jak słychać poważna ilość została zgromadzona w archiwum w Poczdamie.

⁷² S. Kutrzeba, Kilka slow o metrykach kościelnych s Polsce, MH 1910 III. — Ki. Cz. Meissner, Ko-icielne księgi i metryki, Mieś. Kość. Unitas, Pozn. 1913, 1914. — K. Dobrowolski, Znaczenie metryk hoicielnych dla badań naukowych, RH 1921 V. — Zob. ponadto art. ks. J. Nowodworskiego, pt Metryki kościelne w t. XIV Encyklopedii Kościelnej.

^7!* J- Łukaszewicz, Krótki opis koicioióa parafialnych donnę; diecezji poznańskiej, 3 tomy, Pozn. 1858 — 1863.

—    Ks. S. Kozierowski, Szematysm htstor. ustrojów parafialnych dzisiejszej archiducezii Poznańskiej, Pozn. 1935. Mamy tu powtórzenie, danych Łukaszewicza, bez sprawdzenia stanu aktualnego. — Daty najstarszych ksiąg metrykalnych diecezji chełmińskiej znajdują się w publikacji pt. Diecezja chełmińska. Zarys historyesno-statystyesny, Pelplin 1928.

—    Ks. J. Wiśniewski, Diecezja częstochowska, Mariówka 1936, przynosi daty najstarszych ksiąg metrykalnych.

—    O wieku metryk patafialnych diecezji tarnowskiej informuje tamtejszy rocznik (elench) parafialny.

^7<*J. Jungnitz i G. Eberlein, Oti Kirchenblicher Schlesiens beider Kanfessionen, Breslau 1991 — 8 R a n d t i H.O. S w i e n t e k, Cie dlteren Personenstandtrofiester Schlesiens, Góriicz 1938. — W. Yolkmina Die Kit chenbtlcher der kothoUschen Plorreien tti der frilheren Procinz Grtnzmark-Paten- Wtstprnitstn, oib. z GrenzmAr-kischen HeimntblBtter 1939. — M. Bar, pte Kirchenblicher der protnne Wettpreustenn. Abhsndt. rur Landeik. d. Prqvinz Westpreussen. z. 13, Danzisc 1908. - A. Lubomskl, Verxeichttu der Kath. Danstget Kirchenblicher, Karh. Jahrh. t. cne Uistum Uanzii£ 1930. — J. Kolberg, Die Kirchenblicher des Bistums Bmuund, Ztschr. Er rai. XX.

'* A* Łattermann, —Die Kirchenblicher usw. der (Jnierten Eoangelischen Kirche in Polett (EinfUhrunt in die deutsche Sippenforschtmg in Polen u. dem Preustischen Osten. Pozn. 1938). — H. Comber g, Die Kirchenblicher der evanę. Kirchen der Prnmne Grenzmark-Poten-Westpreussen, Grenzmflrk. Heimatbl., SchdnJanke 1934. — E. M ach-h o i z, Die Kirchenblicher der masurischen Kreist Ostpreuss,, Miueil. d. Gesell. Mąsoyta X. ⁴

65

1

⁸¹ Daty najstarszych ksiąg z terenu archidiecezji poznańskiej podane przez J. Łukaszewicza (Krótki opis historyczny koicioióa parafialnych dawnej diecezji Doznańskiej, 3 tomy, Pozn. 1858—1863) są w bardzo wielu wypadkach już nieaktualne. Piszący te słowa w 1. 1929—1939 zbadał na miejscu około 150 archiwów parafialnych na terenie .wojew. pozn. i stwierdził, ii około 25% parafii nie posiadało już najstarszych ksiąg wymienionych przez Łukaszewicza.

2

^7B W Płocku. Przemyślu i Pelplinie zgromadzono poważne ilości zespołów metrykalnych. Poczęto je zbierać w Łomży, a w roku wybuchu ostatniej wojny i w Kielcach.

3

Zbiór metryk przemyskich, wywieziony do Rzeszy, nie powrócił. Metryki z archiwum płockiego zostały wywiezione do Królewca wraz z innymi pólnocnomnzowiedcimi. Wróciły na dawne miejsce tracąc około 10%. Mocno ucierpiała pod tym względem diecezja kielecka. Niektóre zespoły parafialne, właśnie przesyłane do archiwum, zginęły w drodze. Poważne są również straty diecezji łomżyńskiej. Ilość zespołów przechowywanych dziś w tamtejszym archiwum nie przekracza kilkudziesięciu. Wszystkie księgi metrykalne z terenu diecezji chełmińskiej zostały przez Niemców wywiezione i arch. w Pelplinie odzyskało zaledwie cząstkę ich (ca 120 vol.). W latach 1939—1944 większość metryk z całego terytorium „Kraju Warty" zwieziono do Poznania, do tamtejszego „Gausippenamt". Po wojnie zbiór ten został rozparcelowany i poszczególne diecezje odzyskały swą własność.. Archidiecezja poznańska trzymała-się zasady zwracania

l

l

4

Genealogia