DSC07125 (4)

trudnościami protokołów, które są cenniejsze jako źródło. Oryginalne podpisy (zjawiające się w protokołach obficie w XVII w.) pozwalają nieraz skorygować fałszywe brzmienie nazwiska w treści zapisu, ponadto zaś pozwalają drogą porównania charakterów pisma stwierdzać identyczność lub odrębność osób o tym samym imieniu i nazwisku. Nie do pogardzenia są również pieczęcie sygnetowe, które towarzyszą często podpisom. W wielu wypadkach można dzięki nim herb rodzinny określić odmiennie niż to czynią herbarze, a nawet i późniejsza tradycja w łonie danej rodziny. A zresztą, jak już powiedziałem, bogatsza jest treść ksiąg protokołów. Nie należy lekceważyć nawet wpisów unieważnionych lub niedokończonych, które nie weszły do indukty. Unieważniano je najczęściej wskutek niedoprowadzonej do końca transakcji, ale zawarte w nich szczegóły genealogiczne mają swą wartość.

Tomy indukty składają się z szeregu poszytów oprawianych razem. Czasem poprzez cały wolumen zapisywała je jedna ręka, niekiedy ze zmianą poszytu zmieniają się i ręce pracujących w kancelarii susceptantów. W praktyce szeregu kancelarii poszyt tworzył niejako zamkniętą całość i nie wciągano doń wpisu, który ze względu na swe rozmiary nie dałby się zakończyć na ostatniej stronie. Stąd na tej ostatniej karcie lub stronie luki, których pozostawienie mogłoby ułatwić fałszerstwa tak groźne dla interesów materialnych szlachty. W protokołach radzono sobie w ten sposób, iż przekreślano puste miejsca, w induktach natomiast w ciągu w. XVII zapełniano je wpisami zmyślonymi, nie szkodzącymi nikomu. Jeśli autor odznaczał się większą pomysłowością, wymyślone przez niego imiona i nazwiska osób oraz nazwy miejscowe od pierwszego rzutu oka zdradzają fikcję i to czasem wcale dowcipną. Zdarza się, iż kontrahentami bywają postacie z mitologii klasycznej a nawet mieszkańcy Olimpu. Jeśli jednak susceptantowi brakło fantazji lub oczytania, jego wpis ma wszelkie pozory autentyczności i może się łatwo przyczynić do powiększenia zasobu dawnych nazwisk szlacheckich. Należy więc szczególnie krytycznie odnosić się do zapisów kończących poszczególne poszyty, zwłaszcza zaś wtedy, kiedy występują tam nazwiska o brzmieniu nawet dość prawdopodobnym, ale nieznane z innych kart tej księgi⁸⁷*.

Rozbiory nie wszędzie pociągnęły za sobą natychmiastowe zamknięcie ksiąg grodzkich i ziemskich. W zaborze pruskim nastąpiło to od razu, nowe władze bowiem bezpośrednio po objęciu rządów dokonały tam gruntownej reorganizaq'i sądownictwa na wzór pruski. W części kraju przyłączonej w r. 1773 do Austrii przyjmowano wpisy do ksiąg grodzkich i ziemskich jeszcze przez rok, po czym rolę ich przejęła tzw. Tabula lwowska (zob. niżej). W granicach objętych przez zabór austriacki po r. 1795 prowadzono nadal księgi inskrypcji zwane teraz

Imiona w takich fikcyjnych wpisach bywają zazwyczaj szczególniej wyszukane, ale wprowadzani tam chętnie Wilibrord lub Meluzyna zdarzali się i w. rzeczywistości. .Zapożyczano lię częstp z historii* starożytnej. Zamierzony komizm nazwisk kontrahentów polega! przeważnie na ich przeciwstawieniu: Kuflewski z Wypijalskim, Grabiński z Chudzińskim, Szpulkowski z Nitkowskim erc. Miejscowości położone w okolicach w pojęciu ówczesnym mniej lub więcej egzotycznych. W kancelariach wielkopolskich szczególnym powodzeniem cieszył się „districtus Oczakovicnsis". Monetą obiegową bywały obole ołowiane. Zdarzała się i treść wyraźnie pornograficzna, przeważała jednak najzupełniej szablonowa.

ingrossacjami, księgi relacji oraz oblat. Skończyło się to dopiero w dwa lata po przyłączeniu tzw. Galicji Zachodniej do Księstwa Warszawskiego, w r. 1811. Najdłużej prowadzono księgi grodzkie i ziemskie na ziemiach przyłączonych do Rosji, tu bowiem, wraz z samorządem szlacheckim, zachowano aż po r. 1840 qrganizaqę szlacheckiego sądownictwa niższych instancji, wzorowaną na polskiej.

Akta grodzkie i ziemskie na terenie całej niemal Korony prowadzone były w języku łacińskim. Po polsku wpisywano tylko zeznania stron oraz wszelkie podane do obiaty a zredagowane w tym języku dokumenty natury zarówno publicznej, jak i prywatnej. W księgach oświęcimskich i Zatorskich do połowy XVI w. tę samą rolę, którą gdzie indziej spełniała łacina, odgrywał język czeski. Na terenie W. Ks. Litewskiego językiem kancelaryjnym był białoruski, w praktyce wypierany* stopniowo przez polski, ale formalnie obowiązujący aż do r. 1696. W Koronie język polski jako urzędowy wprowadzono do ksiąg grodzkich i ziemskich dopiero za rządów Stanisława Augusta.

Odpowiednikiem ksiąg grodzkich i ziemskich na terenie Śląska były w pewnej mierze akta Wyższego Sądu Krajowego we Wrocławiu i sądów niższej instancji w powiatach. Zawierają te akta: testamenty, adopcje, działy, kupna, sprzedaże dóbr rycerskich, jednym słowem cały materiał pozwalający na ułożenie genealogii nawet przy braku metryk kościelnych. W Archiwum Wojewódzkim we Wrocławiu znajdują się dziś księgi 43 zespołów sądowych (w tym samych ksiąg testamentowych ponad 2000) sięgających wstecz.do pierwszej połowy XVI w. Kilka takich zespołów sięgających XVII w. mamy również w Archiwum Katowickim.

Po katastrofie wojennej lat 1939—1944, a zwłaszcza po spaleniu Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie⁸⁸, zasoby ksiąg ziemskich i grodzkich przechowywanych w owym archiwum przedstawiają się następująco: fragment akt grodu warszawskiego do r. 1600 z nielicznymi.księgami z czasów późniejszych, księgi ziemskie i grodzkie: płockie (z nieznacznymi lukami), ciechanowskie, przasnyskie, nurskie, różańskie, makowskie, sieluńskie, pułtuskie, wyszogrodzkie, zakroczymskie, nieco ostrołęckich (około 1/3) i szczątki późnych gostynińskich. Tyle z Mazowsza. Z terenu Wielkopolski wschodniej i Kujaw: sieradzkie, Szadkowskie, wieluńskie, ostrzeszowskie, łęczyckie, orłowskie, brzezińskie, brzeskie, przedeckie, kowalskie, radziejowskie, bobrownickie i kruszwickie⁸⁰.

W Archiwum. Wojewódzkim w Krakowie znajdują się dziś z terenu dawnego województwa krakowskiego: księgi ziemskie i grodzkie: krakowskie i bieckie, grodzkie sądeckie, ziemskie czchowskie, szczątki ziemskich Zatorskich i grodzkich oświęcimskich⁰⁰. Ponadto z terenu województwa sandomierskiego znajdują się

^w Uległy zniszczeniu z terenu Mazowsza: warszawskie (od r. 1600)* czerskie, wisicie (w tym grójeckie), wareckie, wąsoskie, garwolińskie, liwskie, łomżyńskie, ostrowsko-kamienieckie, większość ostrołęckich, rawskie (w tym bialskie), większość gostynińskich. sochaczewskie (w tym mszczonowskie). Dalej wszystkie księgi z terenu wojew. podlaskiego, łukowskie z wojew. lubelskiego i wreszcie stężyckie, sandomierskie, radomskie, chęcińskie, opoczyńskie i nowokorczyń-skie z wojew. sandomierskiego.

Zob. T. Wierzbowski, Opis aktów przechowywanych w Wurssaziskiin Archiwum Głównym II. Akia ziemskie i grodzkie XIV—XVIII w. województw wielkopolskich, Warsz. 1917.

nn powstałe w skutku ostatniej wojny straty wśród ksiąg Zatorskich i oświęcimskich sięgają 75%.

75