DSC07129 (4)

zawierała potomstwo osób nobilitowanych przez panujących rosyjskich lub innych monarchów oraz te rodziny, które dowodami szlachectwa nie sięgały wstecz powyżej stu lat. W księdze drugiej znalazły się osoby lub potomkowie osób obdarzonych dziedzicznym szlachectwem z mocy posiadanych rosyjskich rang wojskowych. Księga trzecia obejmowała rodziny nobilitowane z racji posiadanych rang cywilnych. Gzwarta zawierała rodziny szlacheckie przybyłe z za granicy, które przyjęły poddaństwo rosyjskie. Książęta, hrabiowie, baronowie stanowili księgę piątą. Szóstą wreszcie zapełniała szlachta, która dla stwierdzenia swej przynależności stanowej posiadała dowody sięgające wstecz powyżej lat stu. „Hramota“ pozwalała na stosowanie przy legitymowaniu dość liberalnych metod. Wystarczyło, iż legitymujący się udowodnił przy pomocy zeznań 12 świadków pochodzących z niewątpliwej szlachty, iż jego ojciec i dziad „prowadzili życie szlacheckie i w stanie szlacheckim zostawali'* lub sprawowali urzędy szlacheckie. Deputacje wywodowe badały dowody, po czym jednomyślnie lub większością 2/3 głosów wpisywały wylegitymowanych do odpowiedniej części księgi genealogicznej i wystawiały patenty oraz malowane genealogie z herbami. W razie odmowy, istniała możność apelowania od orzeczeń deputacji do Heroldii w Petersburgu.

Za Pawła I pozbawiono deputacje na rzecz Heroldii prawa wydawania patentów legitymacyjnych. Przywrócono deputacjom to prawo za Aleksandra I, ale obostrzono wtedy mocno procedurę legitymacyjną. Za Mikołaja l, po powstaniu 1831 r., szeregiem rozporządzeń w sposób daleko idący utrudniono legitymowanie się, mając na celu postawienie poza obrębem „dworianstwa" olbrzymiej rzeszy polskiej szlachty zaściankowej i czynszowej. Tak więc np. przed r. 1836 przyjmowano jako dowody szlachectwa dyplomy nobilitacyjne monarchów lub konstytucje sejmowe tejże treści oraz dokumenty, z których wynikało,- że bezpośredni przodkowie legitymującego się byli przed r. 1795 właścicielami całych wsi. Po r. 1836 dowodami mogły być jedynie: akty i dyplomy szlacheckie, patenty na stopnie oficerskie i urzędy cywilne, reskrypty cesarskie, patenty kapituł rosyjskich na ordery, wreszcie postanowienia cesarskie nadające szlachectwo Wszystkie sprawy legitymacyjne z całego terenu tzw. guberni zachodnich Cesarstwa zostały w najwyższej instancji scentralizowane w Departamencie Heroldii Rządzącego Senatu, którego archiwum stało się kopalnią bezcennych wiadomości do historii tamtejszych rodzin szlacheckich. .

Z wywodów dokonywanych przed sądami ziemskimi powstały między innymi dwa herbarze prowincjonalne: Herbarz szlachty witebskiej, wyd. F. Piekosiński, Herold Polski, Kr. 1899. — Orszamkij Gierbownik, wyd. W. Dowgiałło, Istoriko-juridiczeskije matierialy, t. XXVIII, Wraebsk 1910¹⁰³.

^Ił! G. B l o.5 f i e 1 d t, Sbomih Zakonom o rossijskom dworiarutwie, Piederb. 1901 —1903.—KJ?. (K. Podernia), Deputacie wywodowi szlachecki*, czyli Zebrania deputatów szlacheckich, Eneyklop. Powiz. Iluatr. XV. — I. Pogonowski, Legitymacja szlachecka po rozbiorach, MH 1932 XI. — W. Perkowski, Legitymacja szlachty■ polskiej w prowincjach zabranych przez Rosję, MH 1938 XVII.

¹⁰³ Zob. J.R. Sobieszczański, Nieznane kresowe herbarze powiatowe z r. 1705, MH 1934 XIII.

Zgromadzenia szlacheckich deputatów gubemialnych na terytorium dawnych województw litewskó-ruskich wydawały drukiem spisy szlachty wylegitymowanej stanowiące cenne źródło genealogiczne: Spisok duiorian wniesionnych w dworianskuju rodosłownuju knigu Podolskojgubiemii, Kamieniec Podolski 1897. — Spisok dworian Kijetoskoj gubiemii, Kijew 1903. — Spisok dworian • Wolynskoj gubiemii, Żitomir 1905. — Spiski Czemigowskich dworian 1783goda, Czerni go w 1890 . Spisy te niestety są bardzo lakoniczne: nie podają herbów* nie mówią o stanie posiadania, nie obejmują wreszcie żon i w ogromnej większości wypadków córek.

W Królestwie Polskim przed r. 1830 senat przeprowadzał jedynie legitymacje tytułów rodowych i ich zatwierdzanie. Uzyskało wówczas potwierdzenie wiele tytułów o nader wątpliwych podstawach prawnych¹⁰³. Legitymowanie szlachty rozpoczęło się dopiero od ukazu Mikołaja I z r. 1836. Ustanowiona została wtedy instytucja Heroldii Królestwa Polskiego, której zadaniem miało być rejestrowanie miejscowych rodzin szlacheckich i ułożenie ich herbarza..W r. 1861 Heroldia została zwinięta, a jej kompetencje przekazane Radzie Stanu Królestwa Polskiego. W r. 1870 sprawy dotyczące legitymaqi szlachty polskiej przekazano do Departamentu Heroldii Senatu Rządzącego. Tam też przesłano w latach 1893—1895 całe archiwum Heroldii Królestwa. Wróciło ono do kraju po r. 1921, by w r. 1944 w Warszawie spłonąć wraz z całymi zasobami Archiwum Akt Dawnych przy ul. Jezuickiej ¹⁰°.

Urzędnikami Heroldii byli, rzecz prosta, nie historycy speq’aliśd, lecz biurokraci różnych gatunków. Stąd wygórowanym wymaganiom formalnym towarzyszyła często bezgraniczna ignoranq‘a pod względem rzeczowym, brak elementarnej nawet krytyki przedkładanych dowodów. Legitymujący się tylko w nielicznych wypadkach mieli wszystkie potrzebne papiery, przy pomocy których mogli udowodnić, że ich ojcowie, dziadowie lub pradziadowie przed upadkiem kraju dziedziczyli na całkowitych wsiach lub piastowali urzędy dostępne jedynie dla szlachty. W większości wypadków trzeba było te dowody zdobywać przy pomocy rozmaitego autoramentu prawników i szperaczy-amatorów¹⁰⁷. Powstał cały zyskowny proceder polegający na wyszukiwaniu dowodów do legitymacji i, w razie potrzeby, uzupełnianiu ich falsyfikatami.

Niezapisane karty ksiąg grodzkich i ziemskich lub metrykalnych nastręczały wdzięczne pole do fałszowania wpisów, których naiwna, rażąca anachronizmami forma ani na jedną chwilę nie zwiedzie dzisiejszego badacza. Żyjący w połowie XIX w. archiwista poznański Zdanowski sfabrykował kilkaset takich wpisów na korzyść klientów pochodzących przeważnie z Królestwa Polskiego. Zwłaszcza w księgach inskrypqi poznańskich pełno jego falsyfikatów. Wydawany po doko-

Istnieją podobno takie spisy i dla innych jeszcze guberni, np. mińskiej.

¹⁰⁸ Najwięcej spraw tego rodzaju załatwił senat w 1. 1619—1821. Wykazy wylegitymowanych wtedy i w latach następnych były publikowane w prasie warszawskiej. •

¹⁸⁸ Zob. J. T erlecki, Heroldią i porządek otrzymywania od niej utwierdzenia tslaehectwa, Petersb. 1832. —

S. Dziadulewicz, Jak się legitymowano przed b. Heroldią Królestwa Polskiego, MH 1914 VII. — K.W. L u -k o m s k i, Dokumenty b. Heroldii Królestwa Polskiego, tomie. — L. Białkowski, Przyczynek do urzędowego znaczenia herbarzy, MH 1909 II.

* ^ W Woje w. Arch. Państw, w Pozn. dochował się bardzo bogaty zbiór zestawień genealogicznych sporządzonych dla celów legitymacyjnych przez adwokata kaliskiego z połowy XIX w., Szaniawskiego.

6» 83