6 (832)

244 ANDRZEJ TOMCZAK

faktycznie, czasem może i inspirowany przez panującego, czasem zależny od indywidualności kanclerzy, czy podkanclerzych. Tak np. w drugiej połowie panowania Zygmunta Augusta większość spraw z zakresu polityki zagranicznej prowadził podkanclerzy, z zakresu polityki wewnętrznej — kanclerz ¹. Stąd sekretarze podlegli kanclerzowi prowadzili inne sprawy, niż podlegli podkanclerzemu. Bywało wreszcie i tak, że poszczególni sekretarze stawali się specjalistami od określonych zagadnień. Tak jak specjalistą od spraw pruskich za podkanclerstwa Myszkowskiego był Nidecki, tak później specjalistą w tym samym zakresie stał się sam Heidenstein ².

A więc wypada ostatecznie stwierdzić, że podział kancelarii na większą i mniejszą obejmował również i sekretarzy. Niemniej nie można zapomnieć o ich mniejszym stopniu zależności od pieczętarzy i bliższym powiązaniu z osobą królewską. To, że jednak wielu sekretarzy zależało w jakiś sposób od kanclerzy i podkanclerzych, zostało podkreślone przez fakt istnienia wśród nich jednego niewątpliwie od owej zależności wolnego, a pozostającego na wyłącznych usługach króla. Nosił taki sekretarz tytuł „secretarius privatus SRM” ³ i należał do dworu królewskiego.

W hierarchii wszyscy sekretarze byli zawsze sobie równi wyjąwszy wielkiego sekretarza⁴ zajmującego zupełnie odrębną pozycję. Heidenstein poświęcił mu kilka zdań w swym dziełku, zupełnie trafnie charakteryzując rozszerzenie się kompetencji jego urzędu w ciągu w. XVI. Początkowo miał to być sekretarz „dla spraw sekretnych”, jak to konstytucja z 1504 r. określiła⁵, w rzeczywistości urósł on do roli pełnego zastępcy kanclerza i podkanclerzego w razie nieobecności tychże przy osobie królewskiej. Tę zastępczą funkcję w stosunku do pieczętarzy pełnił wielki sekretarz niekiedy już w XV w., ostatecznie jednak uformowanie się jego urzędu przypadło — jak się wydaje — właśnie na początek drugiej połowy XVI stulecia. Mógł się do tego przyczynić fakt piastowania wówczas tej godności przez szereg wybitnych jednostek, jak Ho-zjusza, Przerębskiego, Myszkowskiego, Karnkowskiego. Niemniej jeszcze w latach sześćdziesiątych pewne sprawy związane z tym stanowiskiem nie były ostatecznie ustalone. Kiedy w 1562 r. znalazł się przy boku Zygmunta Augusta w Wilnie jako wielki sekretarz Myszkowski i począł pod nieobecność kanclerza i podkanclerzego kancelarię królewską prowadzić, nie bardzo wiedziano, czym ma listy pieczętować, ponieważ do tego czasu nie było osobnej pieczęci sekretarskiej. Do dyspozycji był tylko sygnet królewski -wobec pozostawania pieczęci większej i mniejszej w ręku pieczętarzy. Wówczas to Zygmunt August polecił sporządzić dlań specjalną pieczęć, jak powiada Górnicki „Na kształt sygneciku swego na cztery granie większą i tą ks. Myszkowski pieczętował rzeczy wszystkie” ^3r’.

Stanowisko sekretarza wielkiego i w tym czasie było wyraźnie zastępcze w stosunku do osoby kanclerza i podkanclerzego. Tenże Myszkowski w nagłówku księgi kancelaryjnej wówczas przez siebie założonej wyraźnie podkreślał, że prowadzi ją ,,in absentia” pieczętarzy ^3C. Podobnie korespondencję na dworze wolno mu było odbierać jedynie w razie nieobecności tychże ^{6 7 8 9 10 11 12 13 14}.

Nie wiadomo, w jakim zakresie wielki sekretarz mógł się posługiwać personelem kancelarii większej czy mniejszej, wyjąwszy oczywiście takie wypadki, gdy sam był regensem jednej z nich. Należy przyjąć, iż miewał przy sobie pewną liczbę własnych pisarzy ¹⁵.

Interesującym byłoby stwierdzenie, jak liczny bywał zastęp sekretarzy, na który to temat Heidenstein zupełnie się nie wypowiedział. Długi czas liczebność sekretarzy nie była regulowana żadnymi przepisami. W latach panowania Zygmunta Augusta łatwo doliczyć się 20—30 se-

1

ło Zwłaszcza za kanclerstwa Dembińskiego a podkanclerstwa Myszkowskiego i Krasińskiego.

2

   B. Kocowski, Trzej Padewszczycy..., s. 110.

3

   Wykaz urzędów i służby dworu królewskiego w Polsce z czasów Henryka Walezego, wyd. St. Kutrzeby, Archiwum Komisji Historycznej Ak. Um., IX, Kraków 1902, s. 394.

4

³⁵ „Secretarius maior”, czasem „secretarius suprcmus”; u Heidensteina zawsze secretarius maior, co A. Kempfi tłumaczył „sekretarz starszy”. Jednak w XVI w. w tekstach polskich powszechna forma „sekretarz wielki”. Por. Ł. Górnicki, Dzieje w Koronie Polskiej, opr. H. Barycz, Wrocław (1950).

5

Volumina legum, I, s. 136.

6

^Si’ Ł. Górnicki, Dzieje..., s. 118. Pieczęć czworoboczna, pośrodku tarczja czwórdzielna z herbem Rzeczypospolitej, w rogach litery, u góry S A, u dołu R P; wymiary 2X2,4 cm. — Archiwum w Toruniu: V, 9, nr 1, 2; M. Gumowski, Sfragistyka, Warszawa 1960, s. 183, wymienia ją wśród pieczęci sygnetowych Zygmunta Augusta.

7

„Regestrum Cancellariae Regiae privilcgiorum et recognitionum ad rela-

8

tionem Ven. Petri Miszkowski... Maioris Secretarii, in absentia... Philiphi Pad-

9

niewski... Reg. Pol. vicecancellarii, nec non... Joannis de Oczieschino Reg. Pol.

10

cancellarii... editorum”. — AGAD: MK 96.

11

³⁷    W dokumencie ustanawiającym pocztę z r. 1562: „Quidquid autom attulerint,

12

id in manus tam cancellarii sive procancellarii Regni nostri, in absentia eorum ab

13

aula nostra, in manus secretarii maioris dare et assignare debebent”. — AGAD:

14

MK 96, f. 33.

15

   Wynika to pośrednio ze słów cytowanego wyżej (przypis 18) listu Myszkowskiego do Hozjusza. Myszkowski świeżo z sekretarza wielkiego podniesiony na pcdkanclerstwo wzbraniał się pieczętować akta ukończonego sejmu piotrkowskiego (r. 1563) tłumacząc, że winien to uczynić kanclerz „partim quod ego adhuc tum non habeam scribas versatcs in eiusmodi negotiis neąue ąuisąuam ex cis actibus publi-cis interessc solebat...”.