2 (1239)

236 ANDRZEJ TOMCZAK

Stanowią one doskonałe uzupełnienie tego materiału, który dla badacza będzie tu miał zawsze znaczenie podstawowe, tzn. samych akt, uzupełnienie jednak niezbędne, zawierają one bowiem szereg informacji, których brak w aktach.

Na czoło pozycji tego właśnie rodzaju ¹ wysuwa się Cancellarius sive de dignitate et officio cancellarii Regni Poloniae pióra Reinholda Heiden-steina. Praca ta wyszła po raz pierwszy w dzisiejszym Braniewie (Bruns-berga) w 1610 r. ^{2 3 4}. Z wydania tego- zachowała się jednak znikoma ilość egzemplarzy. Po raz drugi i trzeci wydano ją w w. XVIII: J. Ostrowski Daneykowicz (sekretarz królewski Jana III) w Lublinie w r. 1747 i M. Knoch w Gdańsku w 1742 r. razem ze wspomnianą (zob. przypis 4) pracą G. P. Schultza Commentarius de cancellariis. Czwarta edycja przygotowana przez Andrzeja Kempfi wyszła w r. 1960 w ramach Bibliotheca Latina medii et recentioris aevi wydawanej przez K. F. Kumanieckiego. Zawiera ona również polski przekład pracy ^e.

W dotychczasowej literaturze historiograficznej dziełem Heidensteina zajmowano się niewiele. W. Nehring w swej monografii o tym historyku XVI stulecia ledwo mu kilka zdań poświęciłBaczniejszą nieco uwagę zwrócił na nie B. Kocowski, który w swych Trzech Padewszczykach wyraził żal, że ta praca Heidensteina ,,nie została szerzej omówiona, co jest tym dziwniejsze, że zasługuje na to w zupełności swą oryginalnością i wysoką wartością zawartych spostrzeżeń ^{5 6}. Podkreślał dalej Kocowski .„stanowi ona dowód ścisłego zapoznania się Heidensteina z ustrojem kancelarii królewskiej i przez to daje nam możność poznania dokładnego sposobu jej funkcjonowania”. Kocowski zapowiedział szersze zajęcie się dziełkiem, czego wszakże nie zrealizował, dając tylko krótkie jego streszczenie.

Niniejsze uwagi mają na celu wyraźniejsze zwrócenie uwagi na dziełko Heidensteina jako na źródło do badań nad kancelarią królewską XVI w. Przedstawiono w nich treść rozważań Heidensteina, a dalej omówiono nieco bliżej dwa wybrane zagadnienia: 1) organizację wewnętrzną kancelarii, 2) utrzymanie jej personelu. Wychodząc przy tych dwóch tematach poza Heidensteina podkreślono w ten sposób, co pisarz ten wnosi, a co pomija w swym dziełku przy rozwiązywaniu poszczególnych problemów.

Heidenstein przygotowanie do podjęcia swego tematu miał doskonałe. W poczet urzędników kancelarii królewskiej zaliczony został w r- 1582 jako sekretarz Batorego i pozostał następnie w jej obrębie aż do r. 1612 °. Sprawowanie funkcji sekretarza przez tak długi okres czasu pozwoliło mu zgłębić mechanizm ówczesnej kancelarii w sposób gruntowny. Wejście do niej na początku lat osiemdziesiątych zetknęło go z gronem sekretarzy, z których wielu pracowało jeszcze w kancelarii Zygmunta Augusta ⁷. Sam był zresztą bliskim kanclerza Zamoyskiego, który z kancelarii tego właśnie monarchy wyrósł. Stąd był Heidenstein dobrze poinformowany i o tym, co się działo w kancelarii królewskiej, zanim sam do niej wstąpił. Pisany więc już w pierwszych latach XVII w.⁸ Cancellarius zawiera informacje wiarygodne o stanie kancelarii w całej drugiej połowie XVI stulecia.

Dziełko Heidensteina, dedykowane kanclerzowi Wawrzyńcowi Gem-bickiemu, nosi w pewnym stopniu charakter panegiryku, przy czym właściwą osobą, której panegiryk poświęcono, jest nie Gembicki ale Zamoyski. Nie jest to jednak panegiryk bezkrytyczny. Autor pozwala sobie nawet na krytykę pewnych posunięć kanclerza w obrębie kancelarii, stwierdzając, że niektóre reformy przez niego wprowadzone nie wytrzymują próby życia.

Cancellarius jest również popisem uczoności jego autora. Ilustrując swe wywody przykładami z historii starożytnej, daje on dowód rzeczy-

1

Pierwszą tego rodzaju pracą jest M. Kromera Polonia sive de situ, po-pulis, moribus, magistratibus et Republica regni polonici libri duo (wyd. W. Czer-mak, Kraków 1901), w której znalazło się również omówienie urzędów kanclerskiego i sekretarzy (s. 86, 97). W kilka lat po dziełku Heidensteina Rutgerus z u r Horst wydał Cancellarius sive de cancellariorum, cum in Summi Pontifi-

2

cis curia, in Imperio Germanico regnisque diversis, tum imprimis in florentissimo Regno Poloniae et Magno D. Lithv. heroicis Dirtutibus, splendidissimis honoribus et ornamentis, praeclarissimis officiis, meritis et praemiis, libri duo. Dantisci. MDCXXVIII. Osobny rozdział tego dzieła ,,De Cancellaria” zawiera przedruk dużego ustępu z Heidensteina. Trzecią pozycją wreszcie, którą należy tu wymienić, będzie późniejsza nieco praca profesora gimnazjum toruńskiego G. P. Schultza Commentarius de cancellariis Regni Poloniae, Dantisci MDCCXLII. Do badań nad kancelarią szesnastowieczną przydatne mogą być zwłaszcza dwie pierwsze: jedna pióra sekretarza tejże kancelarii, druga — sekretarza miasta Gdańska.

3

R. Heidensteini Cancellarius sive de dignitate et officio cancellarii Regni Poloniae, Brunsberga MDCX; J. Ostrowski Daneykowicz w: Sva-da Polona et Latina, II, Lublini 1747, s. 61—76; M. Knoch, Dantisci MDCCXLII.

⁶    r. Heidensteini Cancellarius sive de dignitate et officio cancellarii Regni Poloniae, ed. A Kemjpfi, Varsoviae MCMLX. Bibliotheca latina medii et recentioris aevi edita curante C. F. Kum a niecki, vol, I. Wydawnictwo składa się ze wstępu, tekstu dziełka Heidensteina opartego o wydanie z r. 1610, przekładu polskiego (nie podano, kto go dokonał) oraz indeksu osób.

4

   W. Nehring, O życiu i pismach Reinholda Heidensteina. O historykach polskich szesnastego wieku, cz. 1, Poznań 1862, s. 29.

5

B. Kocowski, Trzej Padewszczycy. Wpływ Batorego i Zamoyskiego na działalność Reinholda Heidensteina, Lwów 1939, s. 250—252.

6

°B. Kocowski, Trzej Padewszczycy..., s. 37, 109.

7

   Niektórzy z nich, jak Fogelweder, służyli jeszcze następcy Batorego Zygmuntowi III. — Archiwum w Toruniu, XIII, 8, f. 95.

8

   Dziełko powstało zapewne między r. 1605 (śmierć Zamoyskiego), a r. 1010 (druk).