DSC06641 (3)

Antoni \4_fl/ 'wĄ

zdaniem była to osoba królewska. W latach wojen religijnych wydaje się to z^a . wiające. Nie chodziło jednak o osobę Henryka III lecz o majestat korony, przetrzymał długie lata chaosu, podobnie jak w czasie Frondy przechowa się _ta poczucie trwałości ośrodka dyspozycji łask i stanowisk: monarchy-kardynała.

To nasuwa kolejny kontrast wobec naszego państwa. Wśród opinii na temat ro li króla, które przytoczył Edward Opaliński, zwraca uwagę z jednej strony potrz^ ba tej instytucji (szacunek, nawet cześć dla tronu), z drugiej trudność z przyzna niem jej właściwego miejsca w systemie prestiżu i władzy. Dla epoki wolnych elekcji najcelniejszy wydaje się pogląd kasztelana krakowskiego, Janusza Ostrogskieg₀ (1605 r.): Król JKM jako «małżonek prawdziwy tej Rzplitejw.^ Mimo paternalistycznej, czołobitnej frazeologii istotą rzeczy pozostaje, że suwerenną siłą jest szlachta wybierająca sobie Ojca, a Rzeczypospolitej - małżonka!¹'*

Łatwo o consensus, że nie monarcha tworzył (zapewniał) jedność Rzeczypospolitej polsko-litewskiej, która okazała przecież niemałą trwałość. Sądzę, że współdziałały dwa głównie czynniki: atrakcyjność dla szlachty systemu (jej samozadowolenie) oraz potęga sieci klientalnych rozpiętych przez magnatów. Termin «oli-garchia magnacka» traci sens, jeśli tylko wyjdziemy poza opłotki i poszukamy innych współczesnych systemów określanych jako oligarchiczne. Ścisły i zgrabny wydaje mi się «patronat» lub «klientelizm magnacki», bowiem oddaje on istotę więzi społecznych i nie sugeruje, jakoby magnaci działali świadomie i solidarnie. Potęgę tej grupy tworzyło zacieśnianie więzi między rodzinami, co dla Korony w dwustuleciu od Nieszawy do Potopu zostało uchwycone liczbowo przez Henryka Litwina.¹* W połowie XVII w. «więź z innym, pochodzącym nawet z odległej części Rzeczypospolitej możnowładcą jest silniejsza niż poczucie wspólnoty są-siedzko-terytorialnej». Rozrzut posiadłości pozwalał obejmować godności ziemskie i senatorskie w różnych województwach, wiązać ze sobą tamtejszą szlachtę. Nie tylko, czy nie tyle, izba senatorska, co kontakty osobiste elity możnowładczej, stwarzały kolejne, niezwykle ważne forum.

Czy przedstawiony obraz to zabawa w determinizm historyczny? Nie sądzę, bowiem pominąłem w tych uwagach element wydarzeniowy: sprawność biologiczna pierwszego czy ostatniego Jagiellona, bardziej zdecydowana polityka pruska, inny tok stosunków z Moskwą czy Habsburgami... wszystko to mogło mieć znaczenie. Pozwolę sobie wreszcie zaryzykować skok w głębinę kontrafaktualną. Oto, gdyby zwołana na wojnę szlachta, zamiast rokować z królem pod Cerekwicą i Nieszawą ruszyła i pokonała nieprzyjaciela (to było wykonalne) i gdyby po krótkiej wojnie dokonana została konsekwentnie inkorporacja Prus (co też mieści się w granicach

13    E. Opaliński, Postawa szlachty polskiej wobec osoby królewskiej jako instytucji w latach IS87-1648. Próba postawienia problematyki, «Kwartalnik Historycznym t. XCI, 1984, ss. 791-808, cytat ze s. 796.

14    Ciekawe, że zbliżoną frazeologię spotykamy u króla Słońce.

15    H. Litwin, Magnateńapolska 1454-1648. Kształtowanie się stanu, «Przegląd Historycznym t. LXXIV, 1983, ss. 451-467, cytat ze s. 467.