DSCF0008

NIELS STEENSGAARD

w popycie, zwracając także uwagę na prawdopodobne rozszerzanie się w zachodniej Europie uprawy nowych zbóż, takich jak kukurydza, ryż i gryka. Tę ostatnią hipotezę poparł francuski historyk Jaąuand. W związku z tym warto zwrócić uwagę na fakt, że Anglia po wprowadzeniu w 1673 roku subwencji wywozowych zaczęła zdobywać sobie miejsce jako eksporter zboża na rynkach zachodniej Europy.

Przemysł

Jest tylko jedna gałąź przemysłu, która spełnia warunek, iż dotyczące jej dane mogłyby się odnosić do całej Europy. Stanowi ją — należąca do najważniejszych dziedzin wytwórczości — produkcja wełnianych tkanin. Dostępne liczby zostały już w dużej mierze uwzględnione w dyskusji nad ramami chronologicznymi i samym faktem występowania kryzysu. Jednak przegląd dostępnego materiału sugeruje, że wnioski wyciągnięte na podstawie pojedynczych serii statystycznych były pochopne: aczkolwiek dane wykazują wielkie wahania, to nie sądzę, aby potwierdzały teorię

0    ogólnym kryzysie europejskim.

Upadek tradycyjnych ośrodków włoskiego przemysłu wełnianego zaczął się około 1600 roku i w sposób nie podlegający dyskusji trwał przez kilkadziesiąt lat. Stagnacja w kastylijskim przemyśle wełnianym zaczęła się pod koniec XVI wieku, ale zapewne o prawdziwej depresji nie może być mowy aż do połowy XVII stulecia. Przemysł kataloński wydaje się znajdować w trudnej sytuacji mniej więcej od 1620 roku.

Recesji w rejonie śródziemnomorskim odpowiadał w północno-zachodniej Europie wzrost produkcji i eksportu tkanin wełnianych do południowej Europy, krajów Lewantu

1    Azji. Produkcja w Lejdzie, najważniejszym holenderskim ośrodku sukienniczym, wzrastała do 1654 roku, przy czym roczna jej wartość od 1530 roku podniosła się z około 4 milionów florenów do 9 milionów. Za tym ogólnym wzrostem produkcji w Lejdzie kryła się jednak jakościowa reorganizacja. Niderlandy coraz bardziej koncentrowały się na wytwarzaniu droższych dóbr; produkcja tańszych no-

wych draperii zaczęła spadać już około 1620 roku. Jednakże ogólna kwota eksportu holenderskich tekstyliów do regionu bałtyckiego wzrastała aż do lat czterdziestych XVII wieku.

Jeśli chodzi o Anglię, to brak jest danych odnoszących się do właściwej produkcji, najcenniejsze zaś statystyki dotyczą eksportu sukna z Londynu. Chociaż seria ta jest niepełna (siedemnaście lat w okresie od 1601 do 1640 roku), charakteryzuje ją wyraźna stagnacja po rekordowym roku 1614. Należy jednak dodać, że wartość wysyłanych towarów niewątpliwie wzrastała, jako że stopniowo coraz większe ilości sukna eksportowano po ufarbowaniu i wykończeniu, a nie jak poprzednio w postaci białego półproduktu.

Ale liczby dotyczące eksportu, które wskazują na stagnację, obejmują wyłącznie sukno; nie dotyczą one lżejszego i tańszego „nowego sukna”, jakie produkowano w tym samym okresie we wzrastających ilościach i które — jak się uważa — w 1640 roku stanowiło już prawie tak dużą część angielskiego eksportu, jak trydycyjne „broadcloths”. Na podstawie dokonanego przez R.W.K. Hintona przeglądu całości przewozu sukna przez Sund, Ruggiero Romano utrzymuje, że szczytowy okres angielskiego eksportu, nie tylko sukna, ale wszystkich tkanin wełnianych, nastąpił w drugim dziesięcioleciu stulecia. Może jest to przesada, na pewno wszakże miał miejsce długotrwały wzrost eksportu holenderskich tekstyliów na Bałtyk (trwający aż do lat czterdziestych XVII wieku). Przestawienie się z produkcji „broadcloths” na produkcję „nowych, sukien” oznaczało wyraźny kryzys strukturalny w rozwoju angielskiego przemysłu włókienniczego, ale interpretowanie tego jako symptomu europejskiego regresu jest zupełnie nieuzasadnione; przeczą temu odwrotne trendy, widoczne w przemyśle angielskim i holenderskim. Charles Wilson widzi przyczyny tej komplementarności rozwoju przede wszystkim w łatwiejszym dostępie angielskich wytwórców do długowłóknistej i tańszej wełny oraz w wyższych kosztach produkcji (szczególnie w zakresie płac) w Niderlandach, które w wytwarzaniu tańszych dóbr nie były w stanie konkurować z wiejskim przemysłem Anglii.

W południowych Niderlandach na początku stulecia

25