DSCF0473 (2)

inteligencja 387

Przegląd literatury psychologicznej wskazuje, iż nie wypracowano do tej pory ani wiodącej definicji, ani też teorii inteligencji, na które zgodę wyraziłaby choćby większość. Czasem nawet powątpiewano w realne istnienie inteligencji. Do tej pory zdecydowanie najczęściej traktuje się ją jako pewien konstrukt teoretyczny. W. Szewczuk uważa, iż przyczyną tego stanu rzeczy jest rozejście się badań nad inteligencją i myśleniem, które dokonało się na przełomie XIX i XX w., a było konsekwencją przyjęcia założenia o pierwotnym charakterze inteligencji w stosunku do myślenia. Innymi słowy, inteligencja była traktowana jako zdolność myślenia, a konkretnie - jako zjawiskowy i behawioralny przejaw tej zdolności. Założenie o pier-wotności inteligencji jako zdolności i wtórno-ści myślenia jako jej czynnościowej postaci wydaje się być aktualne do dzisiaj (Szewczuk, 1998).

Historia badań nad inteligencją w psychologii. Zmienność międzyosobnicza i stałość wewnątrzosobnicza pewnych cech funkcjonowania umysłowego od dawna budziła zainteresowanie. Francis Galton jako jeden z pierwszych istotę zdolności umysłowych upatrywał w energii działania ludzkiego, które warunkuje możliwość wytrwałej i wytężonej pracy umysłowej, oraz we wrażliwości zmysłowej, warunkującej niezakłócony odbiór informacji z otoczenia. Obie te cechy, jego zdaniem, stanowią właściwość dziedziczoną. Alfred Binet uważał natomiast, iż kluczową zdolnością intelektualną jest umiejętność dokonywania sądów, którą określał jako zdrowy rozsądek, zaś jego źródeł poszukiwał w cechach procesu myślenia - ukierunkowaniu (planowanie procesu myślenia i składających się nań operacji mentalnych), przystosowaniu (przyjęcie właściwego sposobu, strategii rozwiązywania zadania, czyli kolejności operacji umysłowych) i kontroli (umiejętność krytykowania własnych myśli i działań), stąd uznaje się go za prekursora współczesnych procesu-alno-poznawczych koncepcji intelektu. Zasługą Williama Sterna było upowszechnienie przekonania, iż istotnym przejawem inteligencji jest umiejętność przystosowania się do nowych okoliczności i zadań, co zapoczątkowało powstawanie wielu definicji i koncepcji ujmujących inteligencję w kategoriach zdolno

ści radzenia sobie w sytuacjach nowych i trudnych. Ponadto badacz ten wprowadził pojęcie ilorazu inteligencji, czyli ilorazu wieku umysłowego do wieku dziecka pomnożonego przez sto (Nęcka, 2000).

Pojęcie inteligencji w psychologii i jej funkcje. Pojęcie inteligencji w psychologii jest ujmowane bardzo różnie. Do chwili obecnej nie ma jednoznacznej jej definicji. Samo pojęcie pochodzi od słowa intelligentia, określenia wprowadzonego przez Cycerona. Wprowadzenie tego pojęcia do psychologii przypisuje się Herbertowi Spencerowi, który podkreślał jego znaczenie w biologii, wychodząc z założenia, iż życie, traktowane przezeń jako „ciągłe przystosowanie związków wewnętrznych do związków zewnętrznych", dokonuje się dzięki inteligencji u człowieka i dzięki instynktom u zwierząt niższych (1895).

Ze względu na to, iż inteligencja bywa najczęściej określana jako zdolność lub zbiór zdolności umysłowych, wyjaśnienia wymaga samo pojęcie zdolności, które w literaturze przedmiotu oznacza zamiennie: potencjalne możliwości jednostki, możliwości rzeczywiście przejawiane oraz poziom wykonania określonych czynności lub zadań, które nie zawsze się pokrywają (Nęcka, 1994).

Poglądy badaczy na naturę inteligencji wykazują znaczące zróżnicowanie, co obrazują przykłady definicji różnych autorów przytoczone przez J. Strelaua (2002):

-    zdolność do udzielania dobrych odpowiedzi z punku widzenia prawdy lub istniejących faktów (Thorndike);

-    zdolność przejawiająca się w myśleniu abstrakcyjnym (Terman);

-    możliwości, których tylko część jest mierzona testami inteligencji, gdyż te ostatnie nie obejmują m.in. kontroli i adaptacji umysłowej, stanowiących istotne składniki inteligencji (Freeman);

-    zdolność wyrażająca stopień (poziom) nauczenia się lub możliwości nauczenia się adaptacji do własnego środowiska (Colvin);

-    zdolność jednostki do adekwatnej adaptacji do względnie nowych sytuacji życiowych, m.in. przejawiająca się w zdolności wyzbywania się starych nawyków na rzecz tworzenia nowych (Pintner);

-    konstrukt mający charakter hipotezy roboczej, która dotyczy efektywności wykony-