DSCF3148

wo. Żadna z tych prób nie otrzymała jednak ostatecznego wykończę nia. Nawet Przewoźnik nie doczekał się części drugiej. Spadek aktywności twórczej oraz wyeksploatowanie w Szkicach własny^ doświadczeń z Syberii sprawiły, że Szymański przeniósł swe zain. teresowania na inne dziedziny, jak etnografia Syberii Wschodniej (w rękopisie zostawił obszerną pracę Ziemia Jakucka i jej mieszkań-cy)^u oraz pedagogia¹³.

Pozostałe prace literackie

Tuż po ukazaniu się drugiego tomu Szkiców „Tygodnik Ilustrowany’ (1890, nr 24) poinformował o planowanym trzecim tomie dzieła, który miał być poświęcony literaturze rosyjskiej. Plan nigdy nie doczekał się realizacji, świadczył jednak o zainteresowaniach autora. Rzeczywiście, Szymański pisywał o Rosji jeszcze w kraju, poszerzył zaś swą wiedzę o piśmiennictwie Cesarstwa na Syberii, potem w Charkowie i w Petersburgu. Wyrazem tego były Listy o najnowszej literaturze rosyjskiej¹⁴, poświęcone dramatowi Lwa Tołstoja Potęga mroku. W innych pracach (w większoścf pozostawionych w rękopisie¹⁵) omawiał Szymański główne dzieła Tołstoja, pisał też m.in. o Glebie Uspienskim, Turgieniewie, Dostojewskim. Dając wyraz swym zainteresowaniom, wskazywał równocześnie jedno ze źródeł, z którego czerpał inspirację dla Szkiców. Dokładniejsze porównanie Potęgi ziemi Uspienskiego z Maciejem Mazurem czy Hanusi z Potęgą mroku lub Zmartwychwstaniem Tołstoja oraz dziełem Dostojewskiego, całego zaś cyklu z cyklami zesłańczymi Włodzimierza Korolenki pozwoliłoby stwierdzić, iż dzieło Szymańskiego twórczo wykorzystuje wielorakie inspiracje literatury rosyjskiej.¹⁶ i

¹²    Zob. W. Amon, Polscy badacze kultury Jakutów, Wrocław 1977, s. 70-81.

¹³    Zob. J. Melchert, Działalność pedagogiczna Adama Szymańskiego, „Ruch Pedagogiczny” 1932, nr 10.

ii>

w W warszawskim „Głosie” (1888, nr 6-9). i$Zob. rkpsy Biblioteki Jagiellońskiej, sygn. akc. 133/55 i 143/55. i® Zob. H. M. Malgowska, Paralelizmy etyczne Adama Szymańskiego i Lwa Tołsto-„Studia Polono-Slavica-Orientalia", Acta Litterańa, V, pod red. B. Białokozowi-, Wrocław 1979; B. Burdziej, .Szkice” Adama Szymańskiego a „ Wspomnienia z do-umartych? Fiodora Dostojewskiego, „Acta Universitatis Nicolai Copemici” 1986, RMogiaPolaka, XXVIII.

W połowie lat 80., pracując nad etnografią Syberii, Szymański wkroczył w swych poszukiwaniach ideowych także na buddyjską ścieżkę. Wyrazem tego stała się ukończona w 1902 roku praca Życie i nauka Buddy¹¹, wcześniej zaś poświadczone już w Szkicach (w Krawczykowskim, Stolarzu Kowalskim, Panu Antonim i Łzach) echa takich idei jak cierpienie powszechne, współczucie dla wszystkich istot cierpiących czy postulat altruizmu. Z połączenia obserwacji etnograficznych, lektur buddyjskich oraz ewangelicznych wzorców powstała synkretyczna „baśń” Z jakuckiego Olimpu (1910).

Próbą kontynuacji powstańczych wątków syberyjskiego zbioru była Matka (1909), jedyny „szkic” z piętnowanego cyklu Rok 1863. Niemal równoczesne ukazanie się'zbioru nowel Gloria victis Orzesz-kowej sprawiło, iż Szymański zrezygnował ze swych zamierzeń.

Ostatnią z większych prac literackich jest Aksinia (1910), wykorzystująca doświadczenia z pracy na roli w majątku Otrada opowieść o „potędze ziemi”, której głos odzywa się w tytułowej bohaterce, czyniąc z niej „kapłankę” rolniczego trudu. Napisany w szczytowym okresie Młodej Polski, utwór ten nawiązywał do modernistycznej refleksji na temat genezy sztuki i religijnych podstaw życia. Ani tym, ani innymi utworami Szymański nie zdołał jednak pohownie przykuć uwagi czytelników, jak to uczynił w latach 1887-1890 syberyjskimi Szkicami. Mimo niemałego dorobku pozostał autorem jednej, ale za to „ukochanej książki pokolenia”.

III. PROBLEMATYKA

Jjjż pierwsi recenzenci Szkiców zdawali sobie sprawę, iż sens całości nie jest prostą sumą znaczeń poszczególnych utworów. Wszelako niełatwo było uchwycić ideę nadrzędną, scalającą najpierw pięć, potem siedem, ostatecznie zaś dziesięć tekstów ogłaszanych na przestrzeni dwudziestu lat. W lepszej sytuacji jest współczesny Czytelnik, podejmujący lekturę całości już zakończonej.

17 Zob. rkps Biblioteki Jagiellońskiej, sygn. akc. 120/55.