DSCF3151

go przynależność do świata natury oraz zależność uczuć wyższych od warunków środowiskowych. Gdy warunki te osiągają jakości skraj-ne, sfera ludzkiej duchowości zostąje zredukowana do minimum. Człowiek staje się istotą podległą grze instynktów, z samozachowawczym na czele, który objawia się m.in. lękiem przed utratą ciepła. Nąjdobitniej wyraża tę myśl narrator w Krawczykowskim, jednakże w całym cyklu powraca ona wielokrotnie.

Z innych czynników fizjograficznych istotny wpływ na człowieka ma rozległość przestrzenna Syberii oraz jej bezludność. Właśnie przestrzeń odgrywa rolę naturalnego więzienia - bez murów, kajdan i strażników. Ona udaremniła ucieczkę stolarza Kowalskiego, rozproszyła zesłańców, odebrała im nadzieję na powrót Bohaterowie Szymańskiego zdają sobie z tego sprawę, dlatego będą nieustannie podejmować próby osłabienia tych czynników.

Najskuteczniejszą formą obrony przed mechanizmami przymusowej aklimatyzacji jest w Szkicach budowanie ludzkiej wspólnoty, dzięki której jednostka może odzyskać niezbędną do życia nadzieję. Opis tych prób, ujęty w cykl dziesięciu obrazów, jest właściwym tematem Szkiców. Tutaj też należałoby szukać idei tworzących filozofię syberyjskiego cyklu.

Rozpacz i nadzieja. Aksjologia Szkiców

Odpowiedzią bohaterów na przymus aklimatyzacji jest ich zintensyfikowane życie duchowe skupione wokół dwu podstawowych aktów: nadziei oraz jej przeciwieństwa - rozpaczy. Wszystkie dramaty ludzkiego cierpienia w syberyjskim „piekle” ujawniają w swej głębi ścisły związek z doświadczaniem nadziei, jej „żywieniem” przeciw rozpaczy, która niszczy wnętrze człowieka. Oba akty mają wymiar nie tylko psychiczny, emocjonalny, lecz także aksjologiczny, ponieważ dotyczą sfery wartości naczelnych.¹ Dialektyka nadziei

i rozpaczy, uchwycona za pomocą literackiego obrazowania, pozwala głębiej zrozumieć powszechne w tych tekstach uczucie tęsknoty, religijny bunt i nawróceńie stolarza Kowalskiego, dylematy samotności wiernego przewoźnika czy potrzebę pokuty i nawrócenia zesłańców, ha których ciąży brzemię grzechu.

Fenomenologia tęsknoty

Szkice otwiera Snd z Lubartowa, „nieśmiertelna perła polskiej tęsknot/’², wnikliwe studium najbardziej powszechnego uczucia, które autor czyni własnością duchową wszystkich, także drugoplanowych postaci. Studium to przedstawia nostalgię na przykładzie doświadczenia trzech postaci: mazowieckiego chłopa, lubartowskiego Żyda oraz narratora, zesłańca najświeższej daty.

Nowelę rozpoczyna scena pogrzebu Piotra Bałdygi, zmarłego z tęsknoty za rodzinną wioską Kurpia. Groza śmierci na obczyźnie, najwyższego nieszczęścia, jakie może spotkać człowieka pozbawionego wolności, zakreśla ludzkiej nadziei nieprzekraczalną, zdawałoby się, granicę.³ Duchowym ratunkiem przed rozpaczą jest próba „oswojenia” grozy tej śmierci przez udział kolonii zesłańców w pogrzebie. Wspólnota tych, co pozostają przy życiu, ocala zmarłego przez pamięć o nim, podobnie jak po latach czyni to w swym wspomnieniu narrator. W opisie twarzy Bałdygi pojawia się motyw „wymówki” skierowanej „ku mroźnemu, surowemu niebu”, której adresatem jest Bóg. Los człowieka sprawiedliwego i nie obciążonego winą staje się przesłanką podstawowego pytania - o religijny wymiar cierpienia, sens nadziei i właściwy przedmiot tęsknoty.

Powraca ono także w kreacji postaci Srula, współczesnego Hioba, doświadczanego przez Jahwe utratą dzieci i wykorzenieniem z doczesnej ojczyzny. Jego tęsknota do rodzinnego Lubartowa żywi się konkretnymi obrazami. Nie wróble jednak ani fasola są rzeczywis-

1

** Zob. S. Grabska, Nadzieja, która jest wezwaniem, Warszawa 1980; G. Marcel, Homo twUor. Wstąp do metafizyki nadziei, przeł. P. Lubicz, Warszawa 1984; J. Pieper, Nadzieja i historia. Pięć wykładów salzburskich, przeł. P. Waszczenko, Warszawa 1961; 4. Tischner, świat ludzkiej nadziei, Kraków 1975; tania, Myślenie według war-śtśó, Kraków 1992.

2

   W. Wolski, śpiewak nostalgii (Ze wspomnień o Adamie Szymańskim>, „Robotnik” 1921, nr 22.

3

   Motyw „wiecznej” utraty tożsamości przez śmierć na obczyźnie omawia I -M Greverus, Der territoriale Menach. Ein literaturanthropologischer Yersuch sum Heimatphanomen, Frankfurt am Mam 1972, s. 182-186.