DSCF3160

Narrator

Każdy ze Szkiców wypełniony jest wielkim monologiem jednego podmiotu, który wypowiadając się w pierwszej osobie ujawnia swoje „ja” i może być słusznie postrzegany jako jedna i ta sama postać, zachowująca personalną tożsamość na przestrzeni całego cyklu i w pełni należąca do kreowanego przez siebie świata. Narrator ma wszystkie cechy autora wewnętrznego⁴³ i jako taki jest wiarygodny w swej relacji. Każdy tekst przedstawia jakiś wycinek jego biografii pozostającej w bliskiej relacji z curriculum vitae Adama Szymańskiego. Łączność ta stanowi ważny sygnał autobiograficzności-dzieła.⁴⁴

Jako postać narrator pełni w Szkicach określone „role” fabularne: rozmówcy bohaterów, ich pocieszyciela bądź spowiednika, i tak jak oni podlega rozwojowi, poszerza swą wiedzę o świecie, podejmuje ważne kwestie moralne.

Jako podmiot wypowiedzi ma on pełną świadomość swych kompetencji, zadań i zarazem ograniczeń narracyjnych. Własne doświadczenie zesłańcze, gwarantujące znajomość tematu uznanego za ważny, stanowi dlań dostateczny powód, by zabrać głos. Kwalifikacją dodatkową jest jego wiedza ogólna, która pozwala mu pełniej wyrazić owo doświadczenie, a także zrozumieć etyczne rozterki bohaterów. Tak na przykład znajomość geografii wykorzystuje on w odtwarzaniu realiów Syberii, językoznawstwa - w przytoczeniach mowy Jakutów, literatury i teologii - w rozważaniach nad spowiedzią. Nieustannie konfrontuje tę wiedzę z rzeczywistością, obserwowaną bezpośrednio i zarazem badaną „okiem” wewnętrznym, które dociera do głębszych, symbolicznych znaczeń. Swój dotychczasowy sąd o człowieku „w ogóle” potrafi skorygować pod wpływem konkretnej jednostki.

Narrator Szkiców określa swą tożsamość i podejmuje opowiadanie z myślą o czytelniku, któremu chce przedstawić swoją wizję świata, by skłonić go do refleksji. Jako uczestnik wydarzeń nie jest ich beznamiętnym sprawozdawcą. Jego zaangażowanie przejawia się albo pośrednio (poprzez wybór tematu wypowiedzi, wydobycie

W Zob H. Markiewicz, Wymiary dzieła literackiego, Kraków-Wrocław 1984,

B W w    «r_

4* Zob. J. Smulski, Autobiografizm jako postawa i jako strategia artystyczna-współczesnej prozy polskiej, „Pamiętnik Literacki” 1988, z. 4, a. 83-101-

z pamięci tych, a nie innych postaci lub zestawianie ich losów w znaczące układy), albo bezpośrednio — w komentarzach, ocenach i uzewnętrznianych emocjach.

Dialogowy charakter Szkiców ujawnia także sytuacja narracyjna zlokalizowana w umownej teraźniejszości, wspólnej dla narratora i odbiorcy, oddalonej zaś od opowiadanych zdarzeń. Zbieżność realiów tworzenia opowieści z faktami z biografii pisarza stanowi dodatkowy wskaźnik^autobiografizmu cyklu.

Właściwością narraęfi Szkiców jest stosowanie dwu jej odmian: relacji i prezentacji.]⁵ Pierwsza występuje przeważnie w zawiązaniu i zakończeniu fabuły oraz w opowieściach postaci. Prezentacja natomiast służy przedstawianiu zdarzeń rozgrywających się na oczach czytelnika. Ten typ narracji daje silny efekt sceniczności, co osłabia epicki, wzmacnia zaś dramatyczny charakter poszczególnych utworów. Ważną rolę w prezentowaniu zdarzeń, a także w kreowaniu postaci, pełnią dialogi, z których wyodrębniają się przytoczenia monologowe wypełniające znaczną część danego utworu (jak w Macieju Mazurze, Przewoźniku czy Hanusi).

Sztuka postaciowania

Poprzez narratora pełniącego w dziele dwie role tekstowe („opo-wiadacza” i bohatera) zagadnienia narracji wiążą się z kreowaniem form świata przedstawionego. W świecie tym egzystują liczne postaci będące wraz z narratorem uczestnikami podstawowego w Szkicach „zdarzenia”, jakim jest spotkanie zesłańców.

Ze względu na status „ontologiczny” wyróżnić można trzy kategorie postaci. Pierwszą - jednoosobową - stanowi sam narrator, który dokonuje autoprezentacji oraz wprowadza wszystkie pozostałe. Drugą kategorię tworzą ci bohaterowie, którzy są bezpośrednimi rozmówcami narratora i których oglądamy jego oczami; mają oni ponadto prawo mówienia o sobie. Trzecią kategorię wypełnia grupa postaci z dalszego planu, jedynie przywoływanych w reminiscencjach i opowieściach bohaterów. W bogatej galerii, obejmującej bez mała sześćdziesiąt kreacji^ ponad czterdzieści postaci znamy z imie-:—^9—:

45 Zob. H. Markiewicz, dz. cyt., s. 156-157.