DSCN0777 (2)

IV WSTĘP

literaturą. Zarazem — pośrednio — wiążąc Popioły z inspiracjami Mickiewiczowskimi.

Pierwsze — luźne i nieskrystalizowane jeszcze — myśli o powieści z dziejów walk Polaków o niepodległość przypadają na czas pracy w Muzeum w Rapperswilu, w którym Żeromski jako bibliotekarz^ 892—1896) zetknął się z materiałami dotyczącymi tych walk. Wtedy, w r. 1893 pracował nad opowiadaniem O żołnierzu tułaczu (drukowanym w prasie w r. 1896). A problem podjęty w tym opowiadaniu — problem żołnierza-chłopa, który walczył w armii Napoleona a następnie jako buntownik głoszący idee wolnościowe ścięty został z wyroku swego feudalnego pana — wprowadzony został następnie w tej samej funkcji i tym samym w zasadzie kształcie fabularnym do Popiołów w scenie egzekucji Michcika¹.

Myśl, aby rozpocząć cykl utworów o zrywach niepodległościowych od samego ich początku, tj. od woien napoleońskich, powstała prawdopodobnie także juz”wtedy pod wpływem Mickiewicza. który ustalił rangę i znaczenie tych walk w Panu Tadeuszu oraz w wykładach w College de France. ŻeróinślćC który porządkował zbiory mickiewiczowskie w Rapperswilu i m.in. sporządził katalog tych zbiorów, podkreślał we wstępie do tegoż rolę Mickiewicza w podtrzymywaniu ducha narodowego oraz idei walki o Niepodległą.

O tym, że Popioły miały być częścią luźno..traktowanego cyklu 7 d7iejów polskich walk narodowowyzwoleńczych, świadczą zarówno utwory tym zrywom poświęcone, jak i dzieła planowane, choć nie zrealizowane. Wśród pierwszych były (drukowane przed Popiołami) Rozdziobią nas kruki wrony_rJ& żołnierzu tułaczu oraz napisane już po Popiołach Echa leśne, Sułkowski, Wierna rzeka.

³ Badacze zagadnienia: Artur Hutnikiewiezw książce Żeromski. Warszawa 1987 oraz Henryk Markiewiczw pracy Opowiadania Żeromskiego (Prus i Żeromski, wyd. FI poszerzone, Warszawa 1964) słusznie traktują pracę nad opowiadaniem O żołnierzu tułaczu jako literackie przygotowanie do Popiołów i przypuszczają, że już wtedy planował pisarz swoją wielką powieść.

Wśród drugich byl planowany jeszcze przed Popiołami utwór o Maurycym Mochnackim^{1 2} i później już po Popiołach o Walerianie Łukasińskim³ oraz podjęta w przededniu pierwszej wojny światowej, jako ciąg dalszy Popiołów, powieść, której bohaterem był Rafał Olbromski, zatytułowana Wszystko i nic³. Hubert Olbromski, syn Rafała, pojawił się jako dowódca oddziału powstańczego w Wiernej rzece.

Po ukończeniu u schyłku roku 1899 Ludzi bezdomnych Żeromski (pracujący od jesieni r. 1897 w Bibliotece Ordynacji Zamoyskich) zabrał się niezwłocznie do Popiołów, które iako temat z dawna atakowały jego wyobraźnię.

Dokumentów świudcząćych o pracy nad tą powieścią nie ma zbyt wiele. Wiadomo, że 14 III 1900 roku prosił Bibliotekę Ordynacji Krasińskich, aby przesłano mu książkę Waleriana Kalinki Galicja i Kraków pod panowaniem austriackim (Paryż 1853). W sierpniu tegoż roku 1900 pisał do Marii Wysłouchowej: „Większa powieść, której się poświęcam od dłuższego czasu, jest bezkształtnym brulionem, z którego dopiero po jakichś dwu latach może wybrnę”^{4 5}.

Tegoż lata, w czasie pobytu w Zakopanem, zwracał się do ludowego artysty Wojciecha Brzegi z propozycją przekładu na gwarę góralską ustępów Popiołów dziejących się na Podhalu. Ostatecznie przekładu tego dokonał Stanisław Witkiewicz*.

W tym też czasie prowadzi pisarz korespondencję z różnymi bibliotekami w sprawie materiałów potrzebnych do dziejów kampanii napoleońskich. W listopadzie 1900 r. część rękopisu powieści została skonfiskowana podczas rewizji w mieszkaniu Żeromskiego.

1

   Kai. s. 140—148.

2

   Kai. s. 245.

3

■ ¹ Druk fragmentu w „Nowej Reformie” 1914, nr 469—508.

4

   List do Marii Wysłouchowej z dnia 1 VIII 1900, Kai. s. 216.

5

   Pisze na ten temat Stanisław Pigoń w artykule Rodowód gwary podhalańskiej w ,,Popiołach” Żeromskiego, „Język Polski” 1962, z. 2.