DSCN0784 (3)

XVW WSTĘP

IV. „POPIOŁY" JA KO PANORAMA POLSKI NA PRZEŁOMIE XVIII I XIX WIEKO

Popioły opatrzył Żeromski podtytułem Powieść z końca XVIIl i początku XIX wieku. Jest on bardzo istotną wskazówką do % lektury tekstu. Zwraca wyraźnie uwagę na fakt, że Popioły tylko w części poświęcone są wojnom napoleońskim i udziałowi w nich Poiakow. W kompozycji powieści dopiero w drugiej połowie drogiego tomu rozpoczyna się udział obydwu młodych bohaterów, tj. Rafą Ig i Krzysztofa, w walce o wolność kraju.

Część pierwsza utworu jest swego rodzaju „przygotowaniem” bohaferÓW do udziału w niej. jCrcśli tutaj pisarz szeroko zakrojony obraz Polski z przełomu XVIII i XIX wieku. Dwa pierwsze rozdziały Popiołów to polowanie i kulig; one wprowadzają czytelnika w świat utworu, w świat szlachecki,Jctóry — jak w Panu Tadeuszu Mickiewicza — przedstawiony zostaje w istocie swego sarmackiego bytowania, w którym wysoko ceniono odświętną, zabawową stronę życia i w której na szczycie hierarchii owych zabaw stawiano polowanie.

Ludzi myśli. ludzi pracy umysłowej i fizycznej przedstawi pisarz później, w dalszych partiach utworu, gdzie wskaże, jak spośród bezmyślnego i hulaszczego trybu życia klasy panującej ■odzi się powoli nowy typ człowieka, zorientowanego na pracę ceniącego ją. Początek utworu należy wszakże do superszlach-awy — Nardzewskiego — człowieka minionej epoki.

^; Ten świat sarmacko-szlachecki to pierwsza chronologicznie rarstwa powieści, warstwa potraktowana z rozmachem. Akcja tworu rozpoczyna się wprawdzie w roku 1797,. w dwa lata po rzędni rozbiorze kraju. Komisarz zaborczego rządu informuje r pierwszym rozdziale, iż „w styczniu zeszłego, 1796 roku przez uchownych z ambon” ogłoszony był cyrkularz informujący nowych zarządzeniach dotyczących statusu prawnego chłopów, ile obraz ten sięga głębiej w przeszłość poprzez wynurzenia opowieści bohaterów utworu. Sięga on mianowide do czasu

poprzedzającego pierwszy rozbiór, czasu walk Polaków o niezawisłość kraju. Była to — jak wiadomo — walka zakończona klęską. Ale Żeromski — ideolog niepodległości — podkreśla od początku utworu fakt, że jednak ta walka była. Że Polacy ani na moment nie pogodzili się z utratą niepodległości. Że nawet najbardziej konserwatywni spośród szlachty brali udział w jej obronie.

W pierwszym zaraz rozdziale powieści o walkach tych, ściśle o swoim udziale w Konfederacji Rargłrfej mówi urzędnikowi zaborczego aparatu administracyjnego — stary pan Nardzewski. Ze względu na cenzurę mówi on bardzo ogólnie: ,,Wytrzymałem był w tym Krakowie oblężenie pospołu z bracią z województwa sandomierskiego, krakowskiego^-jako też i ziemi sanockiej” (1, 39). O tym, przez kogo był wtedy Kraków oblegany i zajęty, ani słowa. Słuchający tej opowieści austriacki urzędnik zapewne to wie, wszak to zdarzenia sprzed niewielu lat, czytelnik musi się domyślić, bo pisarzowi pod presją cenzury nie wolno mówić o walkach Polaków o swoją niepodległość, zwłaszcza o walkach z armią rosyjską (a tego dotyczą owe wspomnienia).

Następnie wprowadzony został do powieści, w tymże pierwszym tomie, brat Rafała — Piotr Olhromski — wy r.hr>wanek Korpnsu Kadetów Szkoły Rycerskiej i uczestnik powstania koś-

Nazwisko Kościuszki jest wprawdzie — z tych samych cenzura In ych powodów jak nazwa Konfederacji Barskiej — nieobecne. A Piotr opowiadając Rafałowi dzieje swojego wygnania z domu rodzinnego mówi tylko:

„Gdyśmy z Bracławszezyzny pod Grochowskim    ku Połań

cowi... z dala widziałem naszą stronę...” (1, 162—163). Pod \ Połańcem —jak wiadomo — Tadeusz Kościuszko wydał 7 maja 1794 roku Uniwersał Połaniecki, w którym ustanawiał opiekę prawną nad chłopami (a wcześniej w obozie pod Winiarami wydał decyzję zmniejszającą pańszczyznę oraz zawieszającą pańszczyznę chłopom biorącym udział w powstaniu).