DSCN0788 (3)

xxvi WSTĘP

Fakt, że pisarz jjąaył- de ukazania -eałesej życia polskiego na przełomie wieków, poświadcza także wprowadzenie do powieści Żydów I to nie tylko jako karczmarzy (w tym charakterze występowali z dawna jako „tło” życia szlacheckiego). Żeromski przedstawia jednego z nich jako zindywidualizowaną i bardzo pozytywną postać — jest to Uryś-Uriasz, pracowity i m^dryŻyd* który karczuje nieużytki w Wygnance i jest partnerem egzystencjaino-metafizycznych dociekań Piotra Olbrom-^SHego.

Warszawa. Pragnąc stworzyć możliwie najpełniejszą panoramę życia polskiego na przełomie XVIII i XIX wieku, nie mógł Żeromski pominąć' Warszawy! i{ Krakowa.II obydwa te miasta--stolice wprowadził do Popiołów wyznaczając — zwłaszcza Warszawie — rolę poważną.

Środowisko Warszawy z początku wieku XIX, Warszawy pozostającej od r_t 1795 pod zaborem pruskim, kreśli Żeromski — w dwóch — kontrastowo przedstawionych planach.

Z jednej strony ukazuje — w kilku scenach — beztroski, hulaszczy tryb życia młodzieży magnackiej i szlacheckiej, skupio nęj wokół księcia Józefa i jego towarzystwa „spod Blachy!’ W przedstawieniu tego środowiska idzie pisarz śladem utrwalonej już wtedy legendy, która mocno akcentowała* wesoły tryb życia księcia Józefa w czasach warszawskich, by go następnie — we-l dług prawideł legendy —- tym ostrzej skontrastować z późniejszą przemianą. Z faktem, że po wstąpieniu do armii polskiej przy boku Napoleona książę Józef, niegdysiejszy bawidamek, urasta do symbolu bohaterstwa. Staje się obrońcą/Raszyna) a następnie żołnierzem ginącym „za honor i ojczyznę” w nurtach Elstery.

Z drugiej strony przedstawia pisarz środowisko ludzi w owo-czesnej Warszawie — myślących, oświeconych: to książę Gintułt i major de With, masoni oddający sie głębokim studiom metafizycznym nad istota i sensem życia. Środowisko to zajmuje w powieści miejsce znaczące, Żeromski eksponuje je. Ukazuje za jego pośrednictwem swoistą podkreślaną i w innych kręgach — cią-

ełość tradycji, tu konkretnie^ tradycji oświeceniowych. Bo trzeba przypomnieć, że wolnomularstwo polskie bvło bardzo ściśle zwta-zane z obozem reform oświeceniowych w Polsce.

Wolnomularzami — pisze współczesny badacz masonerii — przede wszystkim z szeregów Izys byli w zdecydowanej większości przywódcy i najwybitniejsi członkowie Stronnictwa Patriotycznego. Z czterech głównych twórców Konstytucji 3 Maja Stanisław August, Ignacy Potocki, Hugo Kołłątaj i Scipione Piattoli — tylko Kołłątaj nie był adeptem „sztuki królewskiej”.

Długofalowy wpływ na życie publiczne wywierano za pośrednictwem Komisji Edukacji Narodowej i jej agend. W dwunastoosobowym zespole Komisji było w latach 1774—1790 co najmniej czterech adeptów „sztuki królewskiej” ¹¹.

Także w Szkole Rycerskiej, której wychowankiem był powieściowy książę Gintułt (i Piotr Olbromski), działało — jak pisze przywoływany wyżej badacz — „kilku wolnomularzy”.

Loża Izys wprowadzona do Popiołów jest więc-kontynuatorką idei oświeceniowych. Żeromski — zapewne ze względów cen-zuralnych — nie pisze o żadnych pat.riotyczno-narodowych działaniach swoich bohaterów W samych lożach masońskich problematyki polityczno-narodowej nie podejmowano z założenia programowego. Nastawione one były na działanie w duchu doskonalenia wewnętrznego m in. przez realizowanie zasad tolerancji. idei phkojn, łagodzenia obyczajów miedzy ludźmi — stąd rn in antywojenna postawa flintnłta i iego pomoc dla cierniacych w czasie wojny

Sama loża wprowadzona jest do powieści od strony tajem-niezegOr nieznanego obyczaju oraz poprzez egzystencjalno-filo-zoftczne zainteresowania jej członków.

¹⁷ Ludwik Hass, Sekta farmazonii Warszawskiej. Pierwsze stulecie wolnomularstwa w Warszawie (1721— 1821). Warszawa 1980, s. 240 i 226.