DSCN0822 (2)

XC1I WSTĘP

Jance", odpowicdniość różnych stanów ducha ludzkiego: doznania młodości i miłości, radości i śmierci, siły i śmiertelności człowieka. Rozdziały W górach, Poetica, Noc zimowa, Wiosna, Drzewa w Grudnie, Góry, doliny, Okno skalne, Arcykapłan czy Zimorodek są w całości odpowiednikami stanów ducha bohaterów, głównie Rafała. I poprzez niego całej zbiorowości. Obrazy przyrody są bowiem w Popiołach w większym Jeszcze stopniu niż —W dotychczasowej twórczości Żeromskiego symbolicznym"ekwiwalentem najistotniejszych przeżyć ludzkich. W tym prżedSwszy-stkim przywiązania, fascynacji i współżycia człowieka jako reprezentanta zbiorowości-z-ziemią-ojczyzną^Sąu p r z ed mTff^ koVKtęfiTem~patrioty z m u wln^jbbraaeojczystyTIirswois-tą ideologizacja krajohrazu, który staje się w ten sposob wyrazem postawy narodowej. Wypowiadają'one'także inne uczuciowe I doznania "Bohaterów, zwłaszcza Rafała Olbromskiego. Poprzez [ przeżycie przyrody Rafał doświadcza swojej ludzkiej osobowości , w jej najistotniejszych metafizycznych przejawachl t^spotkanTu^-z losem, z miłością, śmiercią, wołąrżyćia! Przyródsrteż—■=- a nie ⁵ ludzie — umożliwia mu rozeznanie-się w sobie. Ona wyraża jego inicjację w życie (Poetica, Noc zimowa), doznanie wielkiej namiętności miłosnej (Noc zimowa. Góry, doliny, Okno skalne), zmierzenie się z metafizycznym doznaniem losu oraz ze śmiercią (Drzewa w Grudnie). I wreszcie uczucie radości i pojednania ze światem (Wiosna, Zimorodek, Nad brzegiem Rawki). Jeden z wielkich obrazów przyrody, który przeżywają wspólnie Rafał i Helena, kończy się taką eksplikacją jego sensu: „Patrzali w ten kraj jakoby w obraz miłości swej, w tajemnicę swego życia” (1, 456, podkr. I. M.).

Tak potraktowane rozdziały poświęcone przedstawieniu „natury mówiącej” występują w całym utworze i są wyrazem jego artystycznej koncepcji. Choć nie na całej przestrzeni wielkiej, trzytomowej powieści zachowana została tak dokładna odpowie-dniość rozdziałów przedstawiających człowieka w historii i społeczeństwie oraz w naturze, jak to ma miejsce w tomie pierwszym.

Te obrazy symbolicznej, „mówiącej" natury pozwalają | w utwór zakrojony epicko wprowadzać konsekwentnie elemen- _; ty liryzmu, ściślej: nastrojowo-symboliczną lirykę pejzażu. One też sprawiają, że Popioły — mimo swej tematyki historycznej — są w istocie powieścią młodopolsko-nastrojową. W ten sposób też Popioły — powieść o historii — są jednocześnie — a dziś może nade wszystko — powieścią o ziemi rodzinnej. Są wielkim poematem na jej cześć. Poematem — trzeba to mocno podkreślić — wyprowadzonym z romantycznej tradycji Pana Tadeusza, ale zrealizowanym w neoromantycznej poetyce „bogatego mówienia”.

XI. OJCZYZNA-POLSZCZYZNA.

UWAGI O JĘZYKU „POPIOŁÓW"

Wśród wielu określeń pisarstwa Żeromskiego od wczesnych lat przylgnęło doń jedno powtarzane często i wyjątkowo trafne — „budziciel ducha narodowego”. Popioły były jednym z tych dzieł pisarza, które owo budzicielstwo podjęły na wielką skalę. I to zarówno przez podjęcie tematu pierwszych walk o wolność, organizowanych natychmiast po utracie niepodległości, jak i przez wbudowaną w utwór refleksję nad istotą narodu. Narodu, który w toku walk o odzykanie niepodległości przekształcał się powoli i nie bez trudu z narodu jednej klasy społecznej, z narodu szlacheckiego w demokratycznie pojęty naród jako społeczność równych sobie ludzi zjednoczonych wspólnotą ziemi, historii i tradycji oraz języka ⁶¹.

⁶¹ Historyk zajmujący się epoką Popiołów pisze: „Wojsko było tyglem, w którym młodzież wszystkich stanów przetapiała się w naród z jednej bryły” (Marian Kukieł, op. cit., s. 133).