DSCN1807 (6)

1.1.2. Przedstawienia historyczne i symboliczne ze św. Anną i Joachimem

Spotkanie przy Złotej Btamie

W europejskiej plastyce późnego średniowiecza istniało drugie obok Matki Bożej na półksiężycu przedstawienie, z którym łączono ideę wolności Marii od grzechu pierworodnego. Była to scena Spotkania św. Joachima i Anny przy Złotej Bramie, taka, jak na miniaturze w Collectarium Ecclesiae, rękopisie wykonanym dla katedry krakowskiej po 1511 r. (Kraków, Archiwum Kapituły Metropolitalnej na Wawelu, nr 89 KP, fol. 57v, il. 15). Podobne kompozycje, _vznane na Zachodzie już od XI stulecia⁷⁷, umieszczano często w inicjałach ksiąg liturgicznych przy tekstach na dzień święta Poczęcia Maryi⁷¹, co w XV i w początkach XVI wieku stało się niemal regułą⁷⁵. Uroczystość ta, nazywana początkowo świętem Poczęcia Anny (w sensie czynnym), a później, coraz częściej, świętem Poczęcia Maryi (w sensie biernym), ma swoją genezę w Kościele Wschodnim⁷⁶. Bywała tam obchodzona już pod koniec VII wieku, a od połowy IX — powszechnie⁷⁷. W 1166 r. cesarski edykt Manuela Komnena ogłosił ją świętem państwowym⁷⁸. Na powstanie święta Poczęcia Anny (9.XII) wpłynęło dążenie do dopełnienia paraleli świąt Bożego Narodzenia i Zwiastowania poprzez święta Narodzin Maryi i jej Poczęcia⁷¹. Jednak w liturgii bizantyjskiej

Nad głową Madonny na amoku widnieje promieniująca gołębica Ducha | i błogosławiący Maryję Bóg Ojciec, wychylający się z otwartych nieb| w asyście muzykujących aniołów.

Sierakowski obraz niemal teatralnie prezentuje wiernym wchodzącym kościoła Niepokalanie Poczętą pogromczynię smoka, szatana i grzechu. | smok, na którym stoi Maryja nie ma nic z apokaliptycznej bestii o sieduj "głowach i dziesięciu rogach, ukoronowanej siedmioma diademami (Ap 12,1 Jest on jeszcze bardzo gotycki; należy do tej samej rodziny potworów,! których umieszczano Matkę Bożą w rzeźbie średniowiecznej. Były to fantash czne stwory, mieszaniny wilka, orła, węża, nietoperza i gryfa; latające smo| o dwóch lub czterech łapach;'¹ żmije i bazyliszki, symbolizujące pogaństw, herezję, nieczystość i złe namiętności, będące następstwem grzechu pierworoj nego“. Z samym szatanem natomiast utożsamiano zawsze bestię apokaliptyę ną". Smok, czyhający na nowo narodzonego Syna Niewiasty — to, Wedlu św. Bernarda z Clairvaux, diabeł, podpowiadający Herodowi Rzeź Niewinii tek¹, a według Molanusa — sam Herod¹⁵. Bestia, symbolizująca ponadto wsze) kie zio i zagrożenie wiary, była także symbolem herezji. W epoce krucji utożsamiono ją z islamem, a w XVI wieku — z Lutrem i reformacją⁶⁶. Poprze kompozycje plastyczne przedstawiające Matkę Bożą depczącą smoka podkrei lano jej zwycięstwo nad szatanem, grzechem i herezją, które nie mogło był się dokonać bez Niepokalanego Poczęcia. Smoka apokaliptycznego identyfiki wali teologowie z innym biblijnym symbolem szatana — wężem z Księgi Rt dzaju”. Już zresztą w Objawieniu św. Jana nazwano bestię zwyciężoną prze Michała Archanioła i smokiem, i wężem:

„I został strącony wielki Smok,

Wąż starodawny,

który się zwie diabeł i szatan." (Ap 12,9).

W przedstawieniach Niepokalanego Poczęcia zwykle wąż trzyma w pyski jabłko — symbol grzechu pierworodnego. Maryja — nowa Ewa, Niewiasti z Protoewangelii (Rdz 3,15) stojąca na wężu — to pogromczyni grzechu⁶⁸, spot działania którego została Bożą mocą wyjęta. Na miniaturze w Antyionaui Adama z Bądkowa (Kraków, Archiwum Kapituły Metropolitalnej na Wawelu t. I, nf 48 KP,'Tol. 20)“ Matka Boża z Dzięciątkiem, która jest jednocześnif Niewiastą apokaliptyczną i Niewiastą z Księgi Rodzaju, ma pod stopami smoki z jabłkiem w pysku; podobnie na namalowanym w Krakowie obrazie Madonn) ze Śtarego Sącza (ok. 1445 r., il. 14)⁷'. Są to jednak przypadki dość rzadkie; wJŁYII i XVIII stuleciu Niepokalana depcze zwykle węża.

I To, że we wszystkich omówionych dotąd kompozycjach Maryi towarzyszy Dzieciątko, w niczym nie zmienia ich idei. Boskie Macierzyństwo bowiem uważa się za szczególny przywilej, wynikający z jej wolności od grzechu pierworodnego⁷¹. Dzieciątko Jezus nie opuszcza więc Matki zanim Niepokalane Poczęcie nie stanie się przedstawieniem w pełni samodzielnym. Nawet w XVIII stuleciu, gdy wizerunki Immaculaty były już od dawna tematem całkowicie odrębnym i szeroko znanym,! pamiętano też o ich rodowodzie, o czym świadczy choćby uwaga hiszpańskiego teoretyka sztuki, jezuity Juana Interiana Ayali: „Ten, kto maluje lepiej i żywiej Niewiastę, którą opisuje Ewangelista św. Jan, ten także namaluje najlepiej i najwłaściwiej Niepokalane Poczęcie Najjaśniejszej Pani"⁷*.

⁷¹ A. Bochnak, Z dziejów malarstwa gotyckiego na Podkarpaciu, Prace Komisji Historii Sztuki VI, 1934 - 5, s. 1, 6-7; G a d o m s k 1, op. cit., s. 95, 110, 11. 14.' Obraz ten ufundował franciszkanin, sufragan krakowski Jerzy, przedstawiony na malowidle jako adorant (ibid.-, s. 95).

⁷¹ L 6 p i c i e r, op. cit., s. 19.

⁷⁷ Cytat za: Trens, op. cit., s. 170-171: „El que plntare me jor y eon mas viveza la Seńal que descrlbe el Evangelista San Juan, iste sera tambien el que plntara me jor y mds proprlamente la Inmaculada Concepclón de la soberana Seńora".

⁷⁷ Fournśe, op. cit., szp. 338.

⁷⁶    Lepie Per, op. cit., s. 5.

⁷⁷    Ibid., s. 244.

⁷⁷ J. Buzakowski, Najiwlętsza Marla Panna w liturgii, w: Gratla Plena, op. cit., s. 105; J. Domański, Niepokalane Poczęcie Najiwlętsze] Maryl Panny, ibid., s. 206.

⁷⁷ Ibid.

⁷*J. Lafontaine-Dosogne, leonographie de 1'Enlance de la Vlerge dans 1'Empire Byzanlln et en Occident, t. 1. Brnxelles 1964, s. 31.

¹⁷ Buzakowski, op. cit., s. 105.

1

Trens, op. cit., s. 175.

⁵⁷ Lćpicier, op. cit., s. 40.

“Fonrobert, op. cit., szp. 146; Trens, op. cit., s. 56.

“ Reau, op. cit., s. 709.

¹⁵ J. Ver Meulen (Molanus), De historia sacramm i mag i mim et p icturarum po vero ea/um usu contra abusus, Coloniae 1617, s. 328. (Po raz pierwszy wydano dziek Molanusa w 1574 r., por. P a s i e r b, op. cit., s. 212).

"Reau, op. cit., s. 709.

¹⁷    Ver Meulen, op. cit, s. 328 - 329,- Trens, op. cit., s. 63, 178; Lepicie!, op. cit., s. 19j F o u r o e e, Immaculala Conceptioi w: IChI, t. 2, szp. 342.

¹⁸    Ver Meulen, op. cit., s. 328 - 329; L e p i c i e r, op. cit., s. 38; F o u r n ć e, op cii , szp. 342.

« KZSwP, i. 4, cł 1, s. 136, iL 463; Miodońska, Iluminacje krakowskich rf kopisów z 1 poi. XV w. w Archiwum Kapituły Metropolitalnej na Wawelu, Krakó* 1967, s. 54, 64 - 69, ii. 68. Maryja pokazuje tu Dzieciątku krzyż, który trzyma w ręku Miniatura umieszczona została obok tekstów na Święto Poczęcia Matki Bożej — 8.X0 (ibid., s. 65).