DSCN1816 (6)

Ukazuje natomiast to, ćo stało gra dużo wcześniej, zanim św. Anna i JoacMfl spotkali się przy bramie jerozolimskiej: stworzenie Niepokalanej przez Boo Ojca przed stworzeniem przez Niego świata i czasu (ii. 39).

Już obrazy i rzeźby prezentujące Matkę Chrystusa jako Niewiastę apo^. liptyczną triumfującą nad smokiem uważano za ilustrację tezy o jej preegjy stencji^{1 2}. Wiązały się i tą ideą także dzieła typu Tota pulchra, poprzez ukazy, wanie Maryi nie należącej jeszcze do ziemskiego świata, przebywającej mięta niebem i ziemią, błogosławionej przez Stwórcę⁸. Przekonanie o bytowanjj Najświętszej Panny przed wiecznością było popularne zwłaszcza wśród teolo. gów franciszkańskich⁴. Nawiązywali oni do swego wielkiego średniowiecznej; poprzednika — Dunsa Szkota, twórcy tezy o istnieniu w Bożych planach Nie. pokalanego Poczęcia: zachowania Maryi od grzechu pierworodnego jeszcze przed jej ziemskim poczęciem dzięki przewidzianym przez Boga zasługom ja Syna—Odkupiciela⁵. Idee te pojawiły się w sztuce europejskiej pod koniec XV wieku⁵, w Polsce spotykamy je w plastyce XVII stulecia.

Wizerunki Niepokalanej preegzystującej miały wagę argumentów teologicznych w polemice z protestantami, którzy głosili, iż nieprawdą jest, jakoby Maryja została stworzona przed stworzeniem świata i wyłączona spod działanii grzechu pierworodnego. Istnienie przed wszystkimi wiekami Luter przyznawał tylko Chrystusowi⁷. Kompozycje ilustrujące tezę o preegzystencji Matki Bo. żej bywały zwykle wzbogacane o scenę grzechu pierwszych rodziców, a takie o postaci proroków i świętych lub Ojców Kościoła, rozważających tajemnicy jej Niepokalanego Poczęcia⁸. Rzadko natomiast powstawały przedstawienia ukazujące sam moment stwarzania jej przez Boga, jak to właśnie ma miejsa na obrazie wrocławskim². Cała scena rozgrywa się tu w niebie pośród obłoków. Stwórca, niby dalekie echo Boga z Kaplicy Sykstyńskiej, wyciąga rękę nad głową Maryi, którą przed chwilą powołał do życia. Niepokalana stoi w nimbie z gwiazd, z księżycem u stóp, krzyżując dłonie na piersiach w geście poddania się Jego woli i spogląda na ogromnego, skrzydlatego smoka uczepionego pazurami ziemskiego globu; szatana, który, zgodnie z obietnicą z Księgi Rodzaju, zostanie przez nią pokonany.

Zupełnie inaczej stwarzanie Maryi wyobraża „Alegoria Niepokalanego Poczęcia" (XVIII w.) w kościele p.w. Matki Boskiej Bolesnej w Opolu, pochodzę

ca z ołtarza głównego kolegiaty w Stanisławowie¹". Na tle krajobrazu stoją tu rodzice Najświętszej Panny; pomiędzy nimi widać glob ziemski opleciony przez węża. Sw. Anna i Joachim podtrzymują wraz z aniołami rozpięte na blejtramie płótno czy deskę, na której postać Madonny na półksiężycu maluje Bóg Ojciec wyłaniający się spoza obłoków. Malarz—Stwórca ofiarowuje w ten sposób Niepokalaną jej ziemskim rodzicom i światu, przenosząc swą myśl na obraz, będący, tak, jak i żywa Maryja, odbiciem idei zrodzonej w Jego umyśle.

W sztuce obcej również przedstawiano Matkę Bożą „narodzoną przed wszystkimi stworzeniami". I tak np. na rycinie z wydanego w 1634 r. w Antwerpii Sacrum Oratorium piarum imaginum lmmaculatae Maiiae... hiszpańskiego jezuity Pedro de Bivero^u Niepokalana „Primogenita antę omnem creatu-ram" (Syr 1,4) klęczy przed Trójcą Sw. tronującą na ziemskim globie (il. 40).

1.2.2. Niepokalana jako królowa Estera

Omawiając kolejne zabytki związane z ideą preegzystencji Maryi, trzeba zwrócić uwagę na pojawiające się w XVII w. w Wielkopolsce kompozycje, które, posługując się starotestamentową typologią, przedstawiają Niepokalaną jąkojcrólową Esterę^{3 4 5 6 7 8 9 10 11}; ,,I umiłował król Esterę nad wszystkie kobiety, i znalazła łaskę w oczach jego ponad wszystkie dziewice, i włożył na jej głowę koronę królewską." (Est 2,17).

Na obrazie w kościele Niepokalanego Poczęcia w Bytyniu (ok. 1630 r., il. 41)¹* Maryja, trzymająca w jednej ręce lilię, w drugiej berło, stoi w stroju królewskim jak Estera (Est 5,1) i królowa z Psalmu 44^1J:

„Królowa stoi po prawicy Twojej, strojna w złoto Ofiru." (Ps 44,10);

„Królewska córka wchodzi cała piękna,

Złotogłów jej odzieniem —

Odzianą w szatę wzorzystą wiodą ją do króla." (Ps 44,14-15).

Taką samą wzorzystą szatę ma na sobie Madonna na malowidle z Bytynia. Obok niej na wstędze umieszczono słowa; NONDUM ERANT ABYSSI ET EGO IAM CONCEPTA ERAM — „Jeszcze nie było głębiny, a ja już poczęta byłam" (Prz 8,24) i ANTĘ OMNES COLLES EGO PARTURIEBAR — „Przed pagórkami jam się rodziła” (Prz 8,25)^1!.

53

1

*J. Fournśe, Immaculata Conceptio, w: LCliI, t. 2, szp. 342.

*    Ibid., szp. 341; Mdlę III; s. 44; Mdlę II, s. 21.

⁴ A. M. L e p i c i e r, Llmmaculśe Conception dans T-Art et 1'Iconographie, Spi 1956, s. 100.

*J. Kruszelnicka, Dawny ottarz Pięknej Madonny Toruńskiej, Teka Komlsj Historii Sztuki IV, Toruń 1968, s. 57.

' Obraz Carlo Crivelli (1492 r.) z San Francesco w Rimini (National Gallery, bo² dyn), przedstawiający Maryję ze złożonymi do modlitwy dłońmi, stojącą na marmui² wym piedestale pośród lilii i róż, a nad nią Boga Ojca i aniołów z koroną i napise² Ut in menie Del ab initio concepta tui, ita et lada sum (L. Ltidicke-Kaute, l» retaniscłte Litanei, w: LChl, t. 3, szp. 28; Lśpicier, op. cit., s. 113; E. Gu 1 da² Eva und Maria. Eine Anthilhese ais Bildmottv, Graz-Kóln 1966, s. 106).

i M d 1 e III, s. 44.

2

   Np. obraz Antonia Sogliani (f 1544), Florencja, S. Maria Nuova (St. Bcissel

Geschichte der Verhrung Marias in 16. und 17. Jahrhundert, Freiburg im Breisgau 191² s. 260, il. 110); obraz Luki Signorellego (1521 r.), Cortona, 11 Gesu (Guldan, op. cit,² 227, il. 169); płótno Maartena de Vos (ok. 1550 r.), Rzym, S. Francesco a Ripa (J. • K n i p p i n g, Iconography of tlie Counter Relormation in the Netheriands, t. 2, Leii® 1974, s. 247, U. 242).    ć ,

*    Podobnie ukazano stworzenie Maryi na obrazie szkoły sewilskiej, gdzie w ofiarowuje ją światu, po którym pełza wąż (M. T r ę n s, Iconogralló de la Virgen t et Arie espańol, Madrid 1946, il. 99. Trons nie datuje tego obrazu).

3

   KZSwP, t. 7: Województwo opolskie. Pod red. T. Chrzanowskiego i M. Korneckiego, z. 11: Miasto Opole i powiat opolski. Oprać. T. Chrzanowski, M. Kornecki, S. Gumiński, A. Olszewski, Warszawa 1968, s. 26, il. 20; T. Dobrzeniecki, Sztuko sakralna w Polsce na Ziemiach Zachodnich i Północnych, Warszawa 1976, s. 48, il. 216. Dobrzeniecki datuje obraz na XVII w.

4

   M. Praż, Bibliography ol Emblem Books, Roma 1964, s. 275. O Biverusie wspo

5

minają; Gu 1 d a n, op. cit., s. 213-214, il. 130-132; Lópicier, op. cit., s. 100, 102;

6

K n i p p i n g, op. cit., s. 249; M 51 e III, s. 43.

7

¹¹ O Maryi — królowej Esterze: P. C a n i s i u s, De Maria Virgine, Ingolstadt 1577;

8

L. Andrzejewski, Królewskoió Matki Bożej, w: Gratia Plena. Studia teologiczne o Bogurodzicy, Poznań 1965, s. 390.

9

^lł KZSwP, t. 5: Województwo poznańskie. Pod red. T. Ruszczyńskiej i A. Sławskiej, z. 23: Powiat szamotulski. Oprać. R. i T. Juraszowie, T. Ruszczyńska, A. Sławska, Warszawa 1966, s. 2; Sławska, Malarstwo wielkopolskie 1520- 1650, Poznań 1952, s. 54 datuje obraz z Bytynia na ok. 1640 r.

10

¹¹ Uważa się, że Psalm 44 jest psalmem mcsjanicznym, obrazującym zaślubiny Mesjasza z narodem izraelskim i Kościołem. Jednak liturgia od wczesnego średniowiecza stosuje go także do Maryi (Andrzejewski, op. cit., s. 389 - 390).

11

¹⁽ Wiersze te tak brzmią w tłumaczeniu J. Wujka, Pismo Święte Starego i No-