DSCN1809 (6)

Złotą Bramą jerozolimską dopiero w Ewangelii Pseudo-Małeusza. ProtoeyĘ gelia Jakuba tak jej nie nazywa, a sztuka bizantyjska ukazuje ją jako żfi bramę, niekoniecznie miejską, często po prostu bramę domu Anny¹⁰⁸. W jfl ce zachodniej brama ta, już jako Złota, bywała interpretowana też jako Br^ zamknięta (Ez 44, 1—2)_N— symbol czystości Maryi lub jako Brama Raju^1#»,

Spotkanie św. Joachima i Anny umieszczano nie tylko : jako miniatu w księgach liturgicznych. Pojawiało się ono także w cyklach maryjnych] stallach, ołtarzach i tympanonach portali¹⁰⁵. Przedstawiono je m.in. jako jedj ze scen srebrnego ołtarza wykonanego w Norymberdze dla Kaplicy Zygmą towskiej na Wawelu (1538 r. il. 16)¹⁰⁶ i, wcześniej, na kwaterze Ołtarza Mari ckiego Wita Stwosza (1477 - 1486)¹⁰⁷, gdzie moment spotkania połączono z p przedzającą je modlitwą i Zwiastowaniem Joachimowi przez anioła (Prot. Ja IV, 2; Ew. Ps.-Mat. III, 2-3). Zwiastowanie Joachimowi i Zwiastowanie Ann (Prot. .Jak;: IV, 1; Ew; Ps.-Mat. III, ó) znajdujące s-ię w _L.cyklach mąryjny₍ przed Spotkaniem przy Złotej Bramie jeszcze bardziej podkreślały .cudowni poczęcia Matki-.Bożej; było tak zwłaszcza w przypadku Zwiastowania Annj często przypominającego kompozycyjnie Zwiastowanie Madonnie przez urój nioła Gabriela. Takie właśnie Zwiastowanie Annie namalowano na jednym: skrzydeł poliptyku olkuskiego (Jan Wielki i Stanisław Stary_r 1485 r., il. 1 18)¹⁰⁸.-

Jeszcze w XVI stuleciu musiała być żywa tradycja interpretująca^-Spotkań przy Złotej Bramie jako chwilę, w której dokonało się Niepokalane Poczęc Maryi. Wskazuje na to lakt, iż przedstawienie to zostało wówczas, nie tyli z powodu swego apokryficznego rodowodu, potępione i . uznane za błędj przez Molanusa w jego Historii świętych wizerunków. Powszechne przekon nie, że Maryja została poczęta z pocałunku nazywa on bajką i fałszem • Quam ex osculo conceptam esse fabulosum est et obscurum ąuorundam |j mentum.¹⁰⁹. Matkę Bożą bowiem poczęto w zwykły sposób, a pocałunek n był tego przyczyną, a jedynie potwierdzeniem woli Stwórcy, zapowiedzian przez anioła¹¹⁰. Zresztą już część apokryfów, wprawdzie nie ProtoewangeI Jakuba, cytowana także przez Molanusa, lecz Liber de Nativitate Beatae M ńae mówi, iż Maryja została poczęta po Spotkaniu przy Złotej Bramie.: .

Uwielbiwszy Parta wrócili do domu i z radością oczekiwali spełnienia się óbij

nicy Pańskiej. Tpoczęła Anna i porodziła córkę." (Liber... V₇2)^lłi

W początkach XIV w. występował w Oxfordzie i na Sorbonie JJuns Śzkc twierdząc w swych tezach, że Bóg mógł usunąć w chwili poczęcia Matki Chf stusa pożądliwość zmysłową, aby nie stała się przyczyną skażenia jej duszy* s z e 1 n i c k a, op. cit., ś. 56.

^1M L a {o n t a i n e«D o s o g n e, op. cit., s. 82.

^,M R e a u, op. cit, s. 159.

¹⁰⁶    L a f o n t a i n e • D o s o g n e, op. cit., t. 2, s. 23 - 58 wymienia liczne przykład takich przedstawień w średniowiecznej sztuce europejskiej.

^m Bochnak, Kaplica Zygmuntowska, Warszawa 1960, s. 27-28, il. 60.

¹⁰⁷    Z. Kępiński, Wit Stwosz, Warszawa 1981, s. 33-34, il. 15.

¹⁰⁸    Walicki, Tomkiewicz, Ryszkiewicz, op. cit., s. 324; B. Przyb! szewski, Powstanie i autorstwo poNptyku olkuskiego, Folia Historiae Artiurfl • 1965, s. 83-93.

¹⁰⁹    V e r M e u 1 e n, op. cit., s. 373.

¹¹⁶ Ibid., s. 374.

^1,1 O b i y c k i, op. cit., s. 247.

¹¹⁸ Kruszelnicka, op. cit., s. 52.

Jednak mimo późniejszego rozpowszechnienia tego poglądu i mimo odrzucenia przez teoretyków potrydenckich apokryfów i opartych na nich dzieł plastycznych, Spotkanie Joachima i Anny pojawia się jeszcze w sztuce polskiej XVII i XVIII stulecia. Umieszczono je np. na płaskorzeźbionych stallach (po 1632 r.) w chórze zakonnym kościoła Bernardynów p.w. Matki Boskiej Anielskiej w Kalwarii Zebrzydowskiej¹¹⁸ wraz ze Zwiastowaniem Joachimowi. Anioł pokazuje tu ojćii Niepokalanej pergamin z trzema pieczęciami, na którym zapisano Boże plany dotyczące Maryi. Z połowy XVIII w. pochodzi Spotkanie przy Złotej Bramie ze Skrzeszewa¹¹⁴. Scenę tę namalował także w 1741 r. Szymon Czechowicz jako jeden z czterech obrazów maryjnych w stallach kościoła św. Anny w Krakowie¹¹⁵. Poprzedza ją i tutaj Zwiastowanie rodzicom Matki Bożej¹¹⁶. Anioł oznajmiający im nowinę wskazuje jedną ręką na św. Annę, a drugą wznosi ku niebu, gdzie pojawia się otoczona jasnością postać Immaculaty siedzącej na obłokach z księżycem u stóp. Kompozycja ta nie ma już nic wspólnego z tradycyjną średniowieczną scenerią; jest barokową wizją, podczas której Annie i Joachimowi ukazuje się ich Niepokalana córka jako idea zrodzona w Bożym umyśle.

Ar bor Virginis

Spotkanie przy Złotej Bramie bywało w sztuce europejskiej wzbogacane

0    Drzewo Jessego — przedstawienie również związane z ideą wolności Maryi od grzechu pierworodnego; umieszczane np. w rękopisach francuskich początku XVI wieku na rycinach towarzyszących tekstom oficjów o Poczęciu Najświętszej Panny¹¹⁷. Najczęściej wymienianym przykładem takiego połączenia jest ołtarz Szymona z Kolonii, wyrzeźbiony dla kaplicy św. Anny w katedrze w Burgos (14804492 r.)¹¹⁸, gdzie Złotą Bramę z postaciami rodziców Matki Bożej otaczają przodkowie jej i Chrystusa, a całość wieńczy kwiat — tronująca Madonna z Dzieciątkiem.

Dzieła tego typu nie udało się znaleźć wśród polskich zabytków, natomiast Drzewo Jessego wyrażające ideę Niepokalanego Poczęcia występuje u nas dość często w innej formie — jako Arbor Virginis. Przedstawienia takie wiążą się ze Spotkaniem przy Złotej Bramie nie tylko ze względu na obecność Joachima i Anny. Arbor Virginis ukazuje Matkę Bożą poczętą wprawdzie nie z pocałunku, ale także w sposób cudowny — jak kwiat.

Drzewo Jessego, pierwotnie drzewo genealogiczne Chrystusa, to temat inspirowany słowami z Księgi Izajasza: ,,I wyjdzie różdżka z korzenia Jessego

1    kwiat z korzenia jego wyrośnie." (Iz 11,l)¹¹⁰. Ewangelia św. Mateusza zawiera aluzję odnoszącą ten tekst do Chrystusa (Mt 2,23). Uważa się, że odnośny motyw plastyczny powstanie swe zawdzięcza opatowi Sugerowi, który miał

¹¹⁸ Karta inwentaryzacyjna w ODZ — A. Sudacka.

¹¹⁴ KZSwP, t. 10, z.. 25: Powiat sokołowski. Oprać. I. Galicka, H. Sygietyńska, B. Kopy dłowski, Warszawa 1965, s. 20.

iw Walicki, Tomkiewicz, Ryszkiewicz, op. cit, tabl. XIV.

Dobrzeniecki, Ruszczycówna, Niesiołowska-Rothertowa, op. cit., il. 219.

⁸¹⁷ Małe II, s. 217.

¹¹⁸ Lśpicier, op. cit., s. 11; Fournće, op. cit., szp. 339, Be i s s e 1, op. cit., s. 246; T r e n s, op. cit., il. 46.

^1,0 We współczesnej nam Biblii Tysiąclecia, zawierającej tłumaczenia z języków oryginalnych, nie ma wzmianki o kwiecie, tak istotnym dla ikonografii Drzewa Jessego, lecz o odrośli, tak tłumaczy się bowiem hebr. nesser — pączek, młody pęd. Kwiat (tlos) występuje jednak w WuJgacie, a więc także w pochodzącym z końca XVI w. przekładzie polskim J. Wujka, Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu, Kraków 1962, skąd wzięto ninieiszy cytat.

*38

39