DSCN7577

VI OKOLICZNOŚCI

W czym te kilkadziesiąt scen bez logicznego związku między sobą, bez względu na czas i miejscowość, bez poezji, bez stylu, bez historycznej prawdy, w czym ten dialog pełen niedorzeczności i krwi ma rozjaśniać starożytne dzieje Polski? Nie wiem*.

Za nim podobne uwagi powtarzali inni krytycy.

Nie mniej zabójcza niż recenzje była otaczająca Słowackiego atmosfera — promieniuje z prywatnych listów emigracyjnych literatów, pełno w nich było docinków na jego temat, przerzucali się złośliwościami Stefan Witwicki, Józef Bohdan Zaleski, Seweryn Goszczyński, Lucjan Siemieński, Eustachy Januszkiewicz...

Gdy praca nad pierwszymi pięcioma pieśniami dobiegała końca, miało miejsce wydarzenie, które skłoniło poetę do zmian w obrębie pieśni IV i V,*sprowokowało wielki finał. 25 grudnia 1840 r. Eustachy Januszkiewicz wydał ucztę na cześć Adama Mickiewicza, który powrócił z Lozanny do Paryża. Przy kolacji Słowacki wystąpił z improwizacją, oddał hołd Mickiewiczowi, ale i o sobie mówił w tonie, jaki obecni potem uznali za wyraz niewłaściwej dumy. Wielkim wydarzeniem wieczoru była jednak odpowiedź Mickiewicza, który od przybycia do Paryża po raz pierwszy publicznie improwizował. Mówił o powołaniu poety i o tym, że Słowackiemu brak miłości i wiary; ważne było to jednak, że Słowackiemu odpowiedział, że uznał go za godnego takiej odpowiedzi.

W komentarzach, prywatnych, a także publikowanych w gazetach, znalazła odbicie cała niechęć emigranckiego środowiska do Słowackiego^{1 2 3}. Przeinaczano ton obu improwizacji, coraz mocniej uwypuklając niestosowność pychy autora Anhellego i wzniosłość racji Mickiewicza. Słowacki, jak wiadomo, czekał na sprostowanie ze strony Mickiewicza — i nie doczekał się go, wieszcz nie zaprotestował przeciw rażącej niesprawiedliwości.

W felietonie Noc letnia, opublikowanym w odcinku gazety „Trzeci Maj” z 29 kwietnia 1841 r.. Słowacki ironicznie pokwitował narosłe plotki i z goryczą pisał:

zapewne o tego Juliusza nikt dbać nie będzie; a gdyby powiedziano: że owej nocy zimowej — Adam oskarżył go o brak honoru w grze — albo o jaki nałóg haniebny, albo o inszą rzecz jaką podłą — [...] równe by echo rozeszło się między czytającemi — wielkie, niezaprzeczone, twarde, kończące się tern: Adam powiedział. O! jakże więc lepiej, że go tylko w osobie poety zabito! ^{4 5}

Słowacki —jak stwierdzał Józef Tretiak — zdecydował ostro rozprawić się z przeciwnikami, a „skłonności ku takiej rąbaninie miał on i przedtem dosyć”⁵. Juliusz Kleiner w monografii Słowackiego zapisywał:

Trudno się dziwić, że poeta postanowił ukarać ową grupę literatów emigracyjnych, która w tak nikczemny sposób usiłowała go zniszczyć. [...] podjął w Beniowskim walkę bezwzględną, namiętną, przeciw wielkiemu antagoniście i jego wielbicielom. Zapewne nie sama tylko nowa żądza odwetu i walki spowodowała przetworzenie utworu; snuły się nowe pomysły akcji, nowe, świetniejsze obrazy. Ale i w kreśleniu scen i postaci wytyczną stała się teraz — chęć zwalczania Mickiewicza. [...] Dla człowieka, który do walki staje bez lęku i wahania, walka jest próbą siły, popisem przed sobą i przed innymi. Takie jest też założenie psychiczne Beniowskiego — postawa szermierza, pragnącego władztwo nad wszelkimi środkami szermierki okazać efektownie i zwycięsko '⁵.

Echa uczty grudniowej u Januszkiewicza stały się tych niesnasek ukoronowaniem.

Uderza zatem wyrosły ze skłócenia z emigracją zamysł polemiczny, chęć zemsty nad przeciwnikami. Tak bardzo jest przez

1

* „Młoda Polska" nr 29 z 10 października 1839, cyt. za: Sądy

2

współczesnych, s. 86.

3

Zob Jerzy Starnawski, Juliusz Słowacki we wspomnieniach współczesnych, Wrocław 1956, s. 91—105.

4

*    Noc letnia, cyt za: Juliusz Słowacki. Dzieła wszystkie, pod red. Juliusza Kleinera i Władysława Floryana. t. V. wyd. II, Wrocław 1954. s. 35. (Dalej: DW.)

5

   Józef T re t i a k, Juliusz Słowacki, Kraków 1904, t. I, s. 199. ¹⁰ J- Kleiner, op. cit., t. III, kolejno s. 81. 97, 107.