DSCN9503

WSTĘP

już w nim świtają akcenty radykalnej krytyki, które doprowadzą do Kordiana esy Grobu Agamemnona.

Historię greckiego korsarza dzieli od Kordiana wielki skok ideologiczny. Trzy zawierają się w Kordianie składniki ideowo-artystyczne, jakich w tym zastosowaniu nie znała dotąd twórczość Słowackiego. Dzięki temu, że wszystkie dobrze dają znać o swojej obecności, w dramacie tym, po raz pierwszy w ewolucji poety, połączyły się trzy zasadnicze plany rozwojowe jego dorobku, to znaczy plan historyczny, społeczny i osobisty.

Na planie historycznym Kordian jest krytyką powstania jako rewolucji konserwatywnej, która odżegnywała się od porwania do boju masy chłopskiej i od radykalnych środków taktyki rewolucyjnej. W ramach dramatu Słowacki przyłącza się do oskarżeń przedstawicieli demokratyczno-radykalnego odłamu emigracji, oskarżeń w latach powstawania Kordiana pochodzących głównie z otoczenia Lelewela. Już wówczas za główną przyczynę klęski podawano to, że górę w nim wzięli paktujący z carem przedstawiciele dotychczasowego porządku społeczno-politycznego, skutkiem czego powstanie nie zostało przemienione w rewolucyjny ruch ludowy.

Pod oskarżenie swoje podciąga Słowacki również samego Kordiana. Posiada on patriotyczną słuszność, dopóki oskarża oligarchię rządzącą Królestwem Kongresowym i powstaniem. Sam jednakowoż jest podobnie jak oni niezdolny do czynu prawdziwie radykalnego. W scenie ze Strachem i Imaginacją wychodzi zdruzgotany, nie dopełniwszy słowa danego w podziemiach katedry: rewolucjonista i spiskowiec szlachecki okazuje ograniczoność, która staje się zarodem jego dalszej tragedii. Nie tylko więc konserwatywni przywódcy powstania, ale szlacheccy rewolucjoniści i konspiratorzy zostają surowo przez poetę ocenieni.

Na planie społecznym dramat o Kordianie, poecie i podchorążym, wiąże walkę narodowo-wyzwoleńczą z jej warunkami społeczno-klasowymi. Stanowi przeto próbę krytycznej analizy, czym był naprawdę romantyczny bohater. Od trzeciego aktu otrzymujemy dokładne wyjaśnienie, że jest on po prostu szla-

checkim rewolucjonistą ze wszystkimi patriotycznymi właściwościami takiego rewolucjonisty i ze wszystkimi jego ograniczeniami społecznymi.

Na planie osobistym jest Kordian zrazu w swej osnowie ideologicznej kontynuacją Godziny myśli. Dramat zawiera bowiem upolityczniony życiorys romantycznego młodzieńca, życiorys o pewnych składnikach autobiograficznych w stosunku do poety. Żywot młodziutkiego Kordiana to dosyć typowy żywot rozpoetyzowanego młodzika romantycznego, a jego podróż to równie typowy wojaż romantyczny, o jakim za młodu nieraz marzył poeta. Wojaż ten obrasta wszakże w treść polityczną tej doniosłości, co scena z papieżem. Była ona już dawno przygotowana w ideologii poety, wybuchnęła obecnie gniewem patrioty i romantycznego postępowca, dziedzica antyklerykalnych dążności Oświecenia.

Pomimo że Kordian jest wyrazem wielkiego skoku rozwojowego w twórczości Słowackiego, jednego wszakże kroku nie uczynił jeszcze poeta w tym dziele. Krok ten rozkłada się u niego na wiele poszczególnych utworów, zanim naprawdę zostanie dokonany. Analiza ideologiczna pomieszczona w Kordianie jest realistyczna, albowiem świadczy o zrozumieniu przez poetę politycznych i społecznych sił czynnych w walce narodowo-wyzwoleńczej. Sposób artystycznego zobrazowania i przeprowadzenia tej analizy dokonuje się jednak w ramach poetyki romantycznej. Następuje on wśród romantycznych symbolów, skrótów, metafor, wśród scen niezwykłych i fantastycznych. Realizm dramatu jest przeto realizmem romantycznym.

Wkrótce zaczął powstawać dramat, który nie wydany za życia poety poprowadził dalej i pogłębił zapowiedzianą w Kordianie analizę walki narodowo-wyzwoleńczej w połączeniu z problematyką społeczną. Dramatem tym jest Horsztyński (1835). Rewolucyjny lud, który w Kordianie zapowiadał dopiero swoją decydującą rolę, staje się w Horszłyńskim głównym aktorem procesu historycznego. W jakim sensie dramat to przynosi? Osnowa Horsziyńskiego nie jest jednolita, złożyły się bowiem

XXIX