DSCN9517

W*Tfy.

enemę* m daieje się około roku 1S4I", podaje objaśnienie mvmiw. t\v *e Słowacki jako dramaturg po ma pierwsiy i ostatni \\y|H'\vunlteiat się be* maski historycznej, wyniknęło • eałoiHni ideologlcinych ówczesnego okresu jogo dorobku. Awtąikl między tyu\i • ułożeniami a Funtnsytn nie trudno wekoasó

tamnlmcar problemy FtwhMeyo skupiają się na trzech oaiach głównych Pierwsza oś tu krytyka obyciaju i życiowego postę-ivw*m« górnych afer klany szlacheckiej: Respoktowło i ich otoczenie Wyminie ona imienia, jeżeli o sens ogólny chudli, ku krytyce stosunków kapitaliatycanych w ogóle. Druga oś to knlykz ideowo wtystyesnoj nadbudowy występującej w tych •Ikrach: Fantasy. Malia. W sensie ogólnym jest to ijadliwy i ostry atak na witamy i antyspoleciny romantytm. Trsocia oś dramatu miała byo poiytywna. Ujrzymy, jakim przekrzywię-niom uległa pod naciskiem dwóch poprzednich zagadnień. Trzecia mianowicie oś, to próba konstrukcji nowego bohatera pozytywnego dla walki narodowo-wyzwoleńczej: Jan i major Wołde-mar Hzwrytowicz, W sensie ogólnym jest to wprowadzenie na miejsce szlacheckiego rewolucjonisty, którego losy u Słowackiego zakończyły się na .l uAelltm, takiego rewolucjonisty, który by odpowiadał nowym przekonaniom poety: „Ludy, bo wkrótce będziecie jak bogi'*.

Realizm krytyczny Fantasego staje obok Pana Tadeusza jako drugie podstawowe osiągnięcie tendencji realistycznych w epoce romantyzmu. Ponieważ jednak jest to tylko realizm krytyczny, a nie wielki realizm narodowy — dramat Słowackiego nie pełni funkcji ideowo-artystycznej, która by pozwoliła go umieścić na równi i Pasem Tadeuszem. W związku z tym przełamanie poetyki romantycznej nie jest w nim tak całkowite i tak konsekwentne jak w arcydziele Mickiewicza.

Na głównej osi dramatu, którą tworzy ukazanie sprzeczności między pozycją towarzyską Respektów a ich realnym położeniem społeczno-gospodarczym, na progu majątkowej ruiny, następuje konsekwentna kompromitacja towarzyskiej i obyczajo-

#p\ nadbudowy sfi*r bogatego zhmiufmlwfi w zderzeniu z gołymi faktami ekonomicznymi, procesami kupitalistycznymI, burzą-' ₀ymi gospodarczą strukturę i nadbudowę feudalną.

Krytyczna /malizn podobnych zjawisk stanowi w literatur//' XIX włoku cochę rozpoznawczą realizmu krytycznego, W Fan-twym mamy niewątpliwie do czynienia z objawami tego otano-witka. Healizm krytyczny jawi się Jednak na różnych szczeblach rozwoju kapitalistycznego i należy przeto sprecyzować, o jaki to szczebel chodzi w Fantazym. Najczyściej realizm krytyczny wyatępujo wówczas, kiody ustrój kapitalistyczny rozsadzają sprzeczności tak dobitne, że docierają one do świadomości pisarzy, że budzą ich zmysł krytyczny i każą siebie przede wszystkim obserwować.

W Fantazym poeta dostrzega bardzo wczesne stadia rozwoju kapitalistycznego, te, które rozdzierają i unicestwiają przedstawicieli klasy odchodzącej. Powstałe wówczas przeciwieństwa nią zagrażają jeszcze samemu wzrostowi kapitalizmu. W konsekwencji krytyka przeprowadzona przez poetę może być wprawdzie, ale nie musi być krytyką zmierzającą do utwierdzenia nadchodzących stosunków kapitalistycznych. Słowacki bowiem nie demaskuje Respektów, ażeby pokazać, iż w sposób burźua-zyjny i kapitalistyczny zarobiony pieniądz powinien posiadać przewagę nad ich szlacheckim przesądem. Wedle przeprowadzonej w dramacie idei pieniądz jest czymś równie niskim i odpychającym jak pusty gest feudalny zbankrutowanych hrabiów.

Realizm krytyczny Fantazego, chociaż nosi całkowicie pewne znamiona tego stanowiska, jest więc swoistą, bardzo wczesną jego odmianą. Jako taka odmiana, występując w towarzystwie ludowego demokratyzmu Jana, dekabrystowskiego doświadczenia Majora, w sąsiedztwie walki z reakcyjnym romantyzmem sfer posiadających, nie jest on oczywiście i historycznie być nie może realizmem krytycznym w imię nadchodzącego kapitalizmu. Twierdzenia te są ważne głównie dla niedomówień i powikłań, wśród jakich występuje postać Jana.

Druga oś dramatu dotyczy postaci Fantazego i Idalii, przed-

►

LVII