DSCN9530

WSTĘP

lecz jako oznaki naturalnego i konsekwentnego rozrostu po* stępowej ideologii poety w kontakcie z bieżącymi wydarzeniami społeczno-politycznymi. Tutaj również gromadziły się zapowiedzi nowego stylu poety.

Pierwszym zastanawiającym faktem jest przybór ilościowy małych gatunków w latach 1842—1849. Z całego w tym zakresie dorobku Słowackiego ponad dwie trzecie przypada na te lata. W tym bogatym zespole liryk i epigramatów dają się wyróżnić dwie, z grubsza biorąc, grupy. Jedna z nich to utwory, które stanowią liryczne bądź polemiczne glossy do zjawisk i tez ideologicznych, które z dramatów, poematów czy po prostu decyzji życiowych poety znamy na tyle dobrze, że owe glossy stanowią cenny często przyczynek, ale nie jakąś nowość zasadniczą (np. Matecznik, Na jednej górze..., Mój Adamito, Chór duchów izraelskich, Śni mi się jakaś wielka..., Los mię juz żaden nie może zatrwożyć.^, Przez furie jestem targan... itp.).

O wiele donioślejsza jest inna grupa utworów poety. Przynależą do niej wiersze, które padają najczęściej na podstawowe szlaki postępowej i realistycznej myśli Słowackiego. Dotyczą zagadnień walki narodowo-wyzwoleńczej, walki społecznej, a w pewnej mierze sprawy, która poza Fantazym nie narzucała się dotąd uwadze poety: mechanizm ustroju kapitalistycznego, rola pieniądza, rola nadbudowy ideologicznej.

Obserwacje dotyczące mechanizmu ustroju kapitalistycznego grupują się w cyklu przypowieści i epigramatów z lat 1847/49, w raptularzu oraz w dzienniku z tych lat. Słowacki złożył dotąd tylko jeden dowód, Fantazego, że kapitalistyczną rolę pieniądza potrafi ustawić w wielki konflikt dramatyczny. Nie można jednak mówić u niego o krytyce kapitalizmu konsekwentnej i wyrażającej się w wielu wystąpieniach. Na orleańską burżuazję zachodnio-europejską spojrzał on bardzo krytycznie i niechętnie w pierwszych latach pobytu na emigracji, później w jego pismach i listach zapada na ten temat milczenie. Po przeprowadzeniu uwłaszczenia w Galicji przesyłał pod Lwów wujowi Januszewskiemu rozsądne rady, jak zgodnie z warunkami kapi-

LXXVIII

talistycznymi gospodarować w nowych okolicznościach przy użyciu najemnych parobków z proletariatu wiejskiego.

Zorganizował więc Słowacki konflikt o wymiarach ideologicznych Fanłazego, ale w przeciwieństwie do znakomitej większości emigrantów rozumiał bardziej postępowy charakter kapitalizmu w stosunku do feudalno-szlacheckiego zaścianka polskiego. Notował w raptularzu: „Papierowa moneta, czyli papiery krajowe — uczą lud, nawet prosty — tej myśli, że bogactwo każdego indywiduum zmniejsza się lub rośnie wraz z pomyślnością narodu. Polacy o tym na sejmach nie wiedzieli, owszem każdy szlachcic myślał, że przy zubożeniu całego narodu on przy swojej wsi zostawszy, skoro się utraty uchroni — stanie się możniejszym". Tę notatkę przetwarzał również w znakomitą fraszkę polityczną, przenoszącą sprawę już w czasy współczesne.

Dopiero teraz, w związku z objawami społeczno-politycznymi nadchodzącej Wiosny Ludów, objawami, które poeta równie uważnie obserwuje na ich planie francuskim co krajowym, mechanizm ustroju kapitalistycznego narzuca się jego krytycznej uwadze. Nie wyniknie z tego utwór o doniosłości Fantazego. Częstość wszakże związanych z tą uwagą obserwacji, ich przenikliwość, a najgłówniej uchwycenie związków między funkcją pieniądza a nadbudową ideologiczną kapitalizmu, każe utwory tego typu postawić w awangardzie ideologii Słowackiego.

Zalążki nowych poglądów i doświadczeń nie zdołały u poety rozwinąć się w szersze koncepcje. Wzrastały one w olbrzymim cieniu pism filozoficzno-mistycznych starego kroju oraz Króla-Ducha i dlatego rozwinąć się nie zdołały. Nie ulega wszakże wątpliwości, że tylko one przynoszą świadectwo dalszego wzrostu myśli Słowackiego w latach po Odpowiedzi na „Psalmy Przyszłości".

W zalążkach tych dojrzewał ponadto nowy, i znów realistyczny styl poety. Budził się on także w innych utworach całego okresu 1842—1849. Dlatego w szerszym zespole przykładów, wśród szkicowego rozpatrzenia głównych tendencji ówczesnego artyzmu twórcy, musimy go przedstawić.

LXXIX