DSC65

HENRYK ZMERSKI

HENRYK ZMERSKI

Henry Ftdćiisg, szkic W. Hogartha, zatniesz-czooy w wydaniu Dzieł zebranych Fieldinga z 1762 roku

na temat wykoncypowanej przez niego formy powieści, którą określa mianem „komicznego eposu prozą”.

Pełną realizacją tych założeń była jednak dopiero następna powieść Fieldinga, wspomniana już Historia życia Toma Jonesa, czyli Dzieje podrzutka (The History of Tom Jones, A Foimdling, 1749). Zastosowanie terminu „epos” do tej powieści wynika częściowo z faktu, że epos był jedynym epickim gatunkiem dokładnie wtedy znanym i teoretycznie opracowanym. Posiadał wyraźnie sprecyzowaną teorię osnowy głównego tematu, jego akcja rozwijała się zdecydowanie w kierunku określonego celu, dopuszczał on istnienie epizodów, lecz epizody były podporządkowane głównej epickiej akcji utworu. Te elementy kompozycyjne, przeniesione na teren powieści wraz z niektórymi doświadczeniami Fieldinga jako dramaturga, dały w rezultacie jedną z najlepiej skonstruowanych powieści panoramicznych w literaturze angielskiej. Słowo history zawarte w tytule miało wykluczyć takie elementy, jak: wzniosłość, cudowność i fantastyka. Istotnie, wyłączenie tych elementów potęguje wrażenie realizmu, a nawet — przy znanych biologicznych tendencjach w koncepcji życia wyrażanej przez Fieldinga w jego dziełach — czegoś w rodzaju naturalizmu.

Ta najwspanialsza angielska powieść XVIII wieku jest arcydziełem organicznego powiązania różnorodnych postaci ludzkich, dobrych i złych, jak na dzieło humorystyczne przystało, i ogromnego bogactwa szczegółów. Nid wszystkim góruje oświeceniowi dyscyplin* i zdrowy rozsądek. Fieldinga, który zaopatrzył każdą z osiemnastu ksiąg Tama JaaaHt wstępnym esejem traktującym o poetyce powieki i koncepcji życia, slus/nie uważa §lę za prawodawcę nowego gatunku. Defoe i Richardson starali się ukryć fikcyjuok «wyeb powieści przez stosowanie formy pamiętniku i formy listu. Fielding nie tylko wystąpił z otwartą przyłbicą jako twórca i władca fikcyjnego (wiata Jaki sam stworzył, lec/ nadał hc/kt/taft nej dotąd powieści nową formę, możliwą dzięki przyjęciu sposobu narracji (point af rinr) ..wszechwiedzącego autora", co — także i na daleką przyszłość miało się siać jedną z najważniejszych i najczęściej spotykanych konwencji powieściowych. Powieści Fieldinga, w tym także kolejna pt. Amelia (1751), obfitują we wspaniale nakreślone postacie ludzkie, malowane z natury i podpadające pod charakterystyczne typy ludzkie współczesnej Fieldingowi Anglii, ale są to postacie zindywidualizowane, a tylko czasem stereotypy

Rozwój powieści angielskiej w XVIII wieku był bardzo szybki. Zaledwie pow ieść ukształtowała się w swej klasycznej postaci dzięki Fieldingowi, a już pojaw ia się utwór, który określano mianem „jednej z najdziwniejszych ryb w oceanie literatury" — powieść o wyraźnie eksperymentatorskim charakterze. Jej twórcą był Laurence Sterne (1713-1768), a tytuł brzmi: Życie i myśli j. u\ pana Tristrarna Skandy (The Life and Opinions of Triu ram Skandy. Gentleman). Powieść ta ukazywała się w kolejnych księgach (łącznie 9) od r. 1760 do 1767 Zamierzeniem Steme’a było seryjne wydawanie poszczególnych części Tristrarna Skandy do końca życia. Zły stan zdrowia przeszkodził mu w kontynuacji dzieła po roku 1767, lecz takie zamiary tłumaczą w dużym stopniu celowo powolne prowadzenie akcji i liczne dygresje. Można śmiało powiedzieć, że Sterne jest specjalistą w zakresie dygresji. Jak sam powiada w I księdze Tristrarna Skandy:

Dygresje są bezspornie ciepłym promieniem słońca — są życiem, samą duszą lektury! Wyrzućcie je na przykład z tej książki [...]; wieczna mroźna zima panoszyłaby się na wszystkich jej kartach

(pnakL KL. TimmMH

Dygresje jednakże i zamiłowanie do nich autora mogą jedynie tłumaczyć genezę techniki powieściowej Steme’a, która tak zadziwiała współczesnych i nie przestaje nas zadziwiać^ Dla Steme’a jego częściami pisana powieść Tristram Skandy miała być najwidoczniej przedmiotem intelektualnej igraszki i lirycznych w gruncie rzeczy, a nie epickich poczynań. Technika powieściowa Sterne'a, zbliżająca go do surrealistów i przedstawicieli dwudziestowiecznej antypowieści, jest w zasadniczy sposób wyrazem wysoce przeratinowanej inteligencji tego na pół irlandzkiego duchownego, jego sceptycznej, wręcz cynicznej niekiedy pottawy wobec życia. Inna rzecz, iż powieść musiała najpierw jako gatunek okrzepnąć i ukształtować się pod piórami poprzedników Sterne’a, aby ten mógł sobie pozwolić na luksus w> wra cania wszystkiego na nice.

Byłoby wielkim błędem traktowanie powieści Sternca jako regresu w sensie niedosut ków wewnętrznej organizacji powieści reprezentowanych przez Defoc'a i Richarda na Odczuwamy, że autor nadaje powieści inne prawa — nie jest już ona prozaicznym eposem, te rządzi się pewnymi prawami poetyckiej wyobraźni, mimo że proza i to najbardziej żywa jea jej językową formą podawczą. Tu wspomnieć chyba warto niezwykle potoczne i ciekawe u-