DSC82

ułomni, wykolejeni i chorzy. Problemem była skala tych zjawisk, a nie _5ani ich istnienia. Mimo tego opieka nad ubogimi kalekami i osieroconymi jak;) prowadził Kościół i władcy stała się zaczynem społecznych i państwo^* placówek opiekuńczo-leczniczych, których żywiołowy rozwój nastąpił p^_fl'^v

POCZĄTKI OPIEKI SPOŁECZNEJ w POLSCE

Na ziemiach polskich sytuacja ubogich nie odbiegała od standardów eum. pejskich. Chrzest, przyjęty w 966 r. od Czech, wprowadził kraj do państw chrześcijańskich. Duchowieństwo napływowe, obcego pochodzenia spełniało początkowo funkcje dyplomatyczne i skupione było wokół wlatfo W miarę upływu czasu polonizowało się i docierało do niższych warstw spo. Icczcństwa. Faktyczny wpływ Kościoła na ludność rozpoczął się wraz z po. wstaniem parafii, jako administracyjnych jednostek Kościoła. Duchowieństwo obdarzone przez władców przywilejami ekonomicznymi mogło rozpocząć pn cę duszpasterską i opiekuńczą. Możni świeccy również fundowali szpitale, przytułki, domy opieki, rozdawano jałmużnę, dokarmiano starców i dzieci. Była to prywatna działalność ludzi świeckich zainspirowana pracami duchowieństwa. Jednak to Kościół pierwszy zapoczątkował w Polsce działalność charytatywną. Bolesław Chrobry sprowadził do Tyńca zakon benedyktynów, którzy obok działalności piśmienniczej prowadzili prace opiekuńczą. Na ziemiach polskich te działania integralnie związane były z przybyciem zakonu benedyktynów. Były też inne zasłużone na polu dobroczynności zgromadzenia zakonne; między innymi znany do dziś zakon św. Jana Jerozolimskiego zwany maltańskim, zajmujący się pielęgnacją chorych. Obok joannitów działali du-chacy (zakon św. Ducha) oraz kanonicy regularni¹. Przy zakonach tych, usytuowanych między innymi w Poznaniu, Kaliszu, Krakowie, Sandomierzu, znajdowały się przytułki dla starców i kalek^{2 3}.

Najwcześniejszym dokumentem fundacyjnym, którego powstanie określają historycy na 1160 r., dotyczącym darowizny na rzecz szpitala w Zagościli prowadzonego przez joannitów, był zapis Henryka Sandomierskiego, który dla zbawienia rodziców i swojego zapisał dwie wsie wraz z całym inwentarzem szpitalowi Jana Chrzciciela z Jerozolimy, na utrzymanie wszystkich tamie w Chrystusie biednych przychodzących⁴¹. W dokumencie tym fundator zapisał część swego majątku zgromadzeniu joannitów na prowadzenie szpitala i akcji charytatywnej. Sądząc z treści zapisu, liczył tym samym na zbawienie vicbic i swoich rodziców. Tak więc u podstaw zapisu legła bojaźń przed mękami piekielnymi, a nie świadoma czynność pomocy potrzebującym. Na ziemiach polskich w XII i XIII w. pomocą ubogim zajmowały się też klasztory mnis/e. W Tyńcu i Sieciechowie benedyktyni rozdawali w określone dni żywność. Tę samą formę pomocy uprawiały opactwa w Lubiążu, Kamieńcu, Wrocławiu, Nowogrodzie i Żaganiu^{4 5}.

Rozwój instytucji szpitala na ziemiach polskich zawdzięczać można bractwom i zakonom szpitalników, a w dalszej perspektywie — zainteresowaniu władz gminnych. Podstawą działalności dobroczynnej zakonów były nadania, od wartości których zależał zakres podejmowanych prac opiekuńczych. Nadania składały się z dochodów uzyskiwanych z folwarków, zboża i młynów. Charakterystycznym uposażeniem najstarszych szpitali były dziesięciny pobierane od wsi stanowiącej własność szpitali. W roku 1433 arcybiskup Wojciech Jastrzębiec dokonał erekcji prawnej szpitala św. Ducha w Łowiczu, opatrując go ogrodem przy kościele oraz dziesięciną snopową ze wszystkich pól w Za-bostowic Małym, zastrzegając wykorzystanie dochodu tylko na potrzeby ubogich \ Szpitale zakonne powiększały swoje dochody sprawując patronat nad parafiami. W przypadkach koniecznych urządzano kwesty na rzecz poszczególnych placówek. Kwestarze zaopatrzeni byli w specjalne pozwolenia papieskie lub biskupie. Tego typu akcje gwarantowały szpitalowi w miarę stałe dochody⁶.

Szpitale średniowieczne oferowały swoje usługi wszystkim potrzebującym, także chorym, z którymi kontakt mógł być przykry dla pozostałych⁷. Szpitalem zarządzał mianowany przez plebana, na trzyletnią kadencję, prowizor, który zazwyczaj rekrutował się spośród osób świeckich. Do jego obowiązków należały czynności zaopatrzeniowe, porządkowe i kontrolne. Prowizorzy przeprowadzali również selekcję ubogich, aby oddzielić faktycznie potrzebujących od wszelkiego rodzaju naciągaczy, włóczęgów i innych. Mieli również upowszechniać jałmużnę, prowadzić sprawozdawczość i przedstawiać stan placówek plebanowi, a w późniejszym okresie — władzom świeckim.

Rozwój zakonów szpitalnych w Polsce był znaczny. W XIII w. kraju zakony szpitalne zarządzały około 30 szpitalami⁸.

1

K. Koralewski, „Opieka...”, s. 12.

2

I Tamże.

3

Z. Podgórska-Klawe: „Od hospicjum do współczesnego szpitala”. Warszawa 1989, s. 29.

4

   „Historia Kościoła w Polsce". Poznań Warszawa 1974, t. 1, cz. 1, s. 170.

5

   W. Grabowski: „Opieka społeczna w Księstwie Łowickim w dobie I Rzeczypospolitej". Łowicz 1986, s. 6.

6

   Prawdopodobnie dość częste stosowanie tego typu akcji dawało możliwość zdobycia pieniędzy wszelkiej maści naciągaczom, bowiem w dokumentach synodu legackiego z 1279 r. znalazła się przestroga przed przyjmowaniem w parafiach kwestarzy nieposjadających stosownego pozwolenia.

7

   Ż. Grotowski: „Rozwój instytucji...”, s. 15.

8

   Tamże, s. 173.