religia a kultura0

82 RELIGIA A KULTURA

Kolejna sfera porównywania obu tych zjawisk, dokonana przez Haliahmic-go, dotyczy funkcji katarkty caiej. jaką spełniają one w życiu uczestników. Sztuka \vy\vierą,jdziałanie..oczyszczające, poprzez wyzwolenie silnych emocji przy jednoczesnym braku efektów długoterminowych. Podobnie dzieje się w wypadku religii, choć tutaj zakłada się wystąpienie efektów długotermino-wych, co zdamcm Hallahmiego jest oczekiwaniem nieuzasadnionym w świetle przedstawionej analogii.

Bardziej specyficznym aspektem funkcjonowania religii, niewystępującym w działaniu sztuki, jest dostarczanie jednostce specyficznego rodzaju wiedzy, pomagającego,określić jej tożsamość na poziomie przynależności do, grupy społecznej^ Tożsamość ta kształtuje się w procesie socjalizacji. Jedną z jej fonu stają sięstereotypy narodowościowo-religijne. W przynależności religii do wyznaczników tożsamości jednostki mieści się też uzasadnienie trwałości religii na poziomic społecznym i jej niepodatność na zmiany indukowane z zewnątrz. Zmiany te zagrażają bowiem najgłębszemu poczuciu własnej tożsamości jednostki.

Koncepcja Hallahmiego jest przykładem ujęcia, w znacznej mierze, reduk-cjonistycznęgo. Wymiar skutkqwxreljgii.jest-zredukowany.dQ tego, jaki posiaSa również uczestnictwo w odbiorzej?ztuki. Specyfiką religii, której Hallahmi nie kwestionuje, jest jej rola jako wyznacznika tożsamości jednostki - choć ta akurat cecha wydaje się wątpliwa. Znajomość literatury, poezji czy filmów własnego kraju to również istotny wymiar identyczności jednostki, religia jest tylko częścią - oczywiście bardzo istotną - wielkiej, podzielanej na poziomie narodu narracji.

Ważną koncepcją poznawczą, funkcjonującą w psychologii religii, jest podejście atrybucjjn^. Ajrybucjc, czy innymi słowy - poszukiwanie przyczyn^ wydarżen^śą każdorazowo czynione wówczas, kiedy człowiek znajduje się w sytuacji niezupełnie zrozumiałej, nad którą kontrola nie mieści się w jego mocy, zaś skujkkm tej sytuacji jest zachwiana samoocena. Poszukiwaniu źródeł i przyczyn wydarzeń sprzyjają szczególnie sytuacje, związane z okolicznościami bolesnymi, trudnymi do wyjaśnienia, ograniczającymi osobistą wolność jednostki. Ajiybucjc. religijne,-czynione w takich warunkach, pomagają człowiekowi odzyskać dobrą samoocenę oraz uzyskać wiedzę o sensie, jaki w tej sytuacji jest zawarty. Religijność indywidualna jest operacjonalizowana poprzez “ wskazywanie na prawdopodobieństwo i częstotliwość, z jaką ludzie w sposób religijny starają się wyjaśniać zdarzenia w otaczającym świecie, czy - innymi słowy - kiędy_włączają religię w atrybucjc przyczyn, spotykających.ich-wydarzeń. Przykłady pytań formułowanych w ramach tego podejścia to: czy występuje u danej osoby poszukiwanie nadnaturalnych przyczyn różnych wydarzeń we własnym życiu? Czy spostrzega zaangażowanie Boga we własne sprawy codzienne? Czy potrafi dostrzec skutek modlitwy? Istotny jest również charakter czynionych przez ludzi atrybucji. Czy bóstwo jest spostrzegane jako kochające, przebaczające, czy jako karzące i przerażające? Czy grzech, zło, ale też aliru-

Koncepcje teoretyczne w psychologii religii

83

i;

izm, są spostrzegane jako wrodzone człowiekowi, czy też jako pojawiające się sytuacyjnie?

Podejście to zaowocowało bardzo wieloma badaniami .nad problematyką y.w. copjngu religijnego, czyfi rolą refigFTw procesie radzenia śoBie z stf uaćja-‘ mi trudnYmL-iPOtykanymi w życiu,^ wpływem reiigii na zdrowie fizyczne* i psychiczne osób wierzących, wpływem religii na poczucie satysfakcji z życia. Jest to podejście, które nie redukuje specyfiki działania religii do funkcjonowania mechanizmu obronnego. Dostrzega również inne, mniej stereotypowe sposoby uczestnictwa religii w'rozwiązywaniu takich sytuacji. Nic utożsamia ogółu sposobów radzenia sobie z sytuacją trudną z metodami religijnymi ani sytuacji trudnej z sytuacją mającą aspekty religijne. W ujęciu tym .bardzo wyraźnie jest podkreślane, że nie każdy sposób radzenia sobie ma podtekst reljgijny i nię cają ręhjgia jest jposobem radzenia sobie ze stresem. Religia iegOrąktowapa jąko tylko jeden z możfiwych zasobów, które iednosfóa może wykorzystać. W’ proce*, **śtrra^pIa3ohEJ5xtuącJą    uzyskać^p^ude .znaczenia*.,

które zostało.zagrożone przez.sytuację, w jakiej.się .znaleźli., Przedmiotem znaczenia może stać się bardzo wiele obiektów. Mogą je stanowić przedmioty materialne, takie jak pieniądze czy cenne przedmioty, realizowanie poszukiwanych wartości, takich jak władza, wpływy, sprawiedliwość, ale też rozwój duchowy, przeżycie doświadczenia kontaktu z Bogiem.

W trakcie konfrontacji z sytuacją trudną, kiedy zagrożeniu ulegają centralne dla człowieka wartości, konieczne jest udzielenie odpowiedzi na dwa pytania. Pierwsze z nich to pytanie o znaczenie, jakie dana sytuacja ma dla człowieka, a drugie, jakie możliwości radzenia SQ.biejz.niąxzłowiek. ma do swojej dyspozycji. W odpowiedzi na oba z.tycjfpytąń religia może (ale wcale nie musi) odegrać znaczącą rolę. Przykładowo sytuacja trudna może zostać potraktowana jako kara zesłana od Boga lub ostrzeżenie przed dalszym popełnianiem złych czynów.

Odpowiedź na drugie z pytań inoże również zawierać aspekty religijne. Wśród strategii, jakie człowiek wybiera, może się znaleźć odwołanie do Boga albo - poprzez modlitwę - o pomoc w tej sytuacji lub dosTrźeżehie*w'"swojej sytilśćjl śćffcrnatu losu osoby z planu mitu .religijnego i założenie,, że. Bóg zachowa Się tak samo jak w micie religijnym, czyj i bez względu na to, jak wyda-, wałoby się to nieprawdopodobne, ocali ufającego mu człowieka....

""Możliwe jest też udzielenie odpowiedzi na ppwyższe pytania bez odwoływa-niąsię do religii. Sytuacja trudna - choroba ~ może być potraktowana jako efekt mieszkania w skażonym środowisku, sposobem zaś poradzenia sobie może być interwencja medyczna i przeprowadzka do zdrowszej okolicy.

£)ecyzjaj) włączeniu,rejjgii w system oceny znaczenia i możliwości poradzenia sobie z sytuacją trudną jest uwarunkowana rolą, jaką^rdi^a pełni w życiu danej osoby. Istnieje wyższe prawdopodobieństwo, że vvłasnic.Jul;a^ećyżia. zostanie podjęta, jeśli religia stanowi część systemu orientacji danej osoby. Sięgnięcie po sposoby religijne jest w takim wypadku łatwiejsze i bardziej oczywiste niż u osób, dla których religia nie stanowi części codziennego systemu orientacji w otaczającym świecie.

: