DSC 82

sowuje się coraz wyraźniej jako zjawisko w swym charakterze szerokiego ruchu społecznego bardzo złożone, wielowarstwowe, którego nie da się w żadnym razie sprowadzić do jednego czynnika determinującego. Sama różnorodność warunków społecznych, gospodarczych, politycznych. kulturalnych, w których pojawiają się anacho-reci czy dochodzi do formowania się dużych grup klasztornych. zdaje się wskazywać na wielość czynników grających tu rolę. Brak wciąż głębszych badań, które usiłowałyby — mimo nadzwyczaj skąpej i trudnej do interpretacji podstawy źródłowej — dać bardziej zadowalającą odpowiedź w tej ważnej kwestii.

Różnorodność środowisk monastycznych za Zachodzie w V—VII wieku przejawia się w rozmaitych formach, oc poważnych niejednokrotnie różnic socjo-kulturalnych czy gospodarczych po rozmaitość używanych reguł, liturgii. codziennych praktyk. Zaznacza się też w miarę pogłębiania się różnic między państwami Zachodu odmienność pod wieloma względami mnichów w Afryce, wizy-gockiei Hiszpanii. Galii czy Italii, nie mówiąc o świeżo nawróconych Irlandczykach i Anglosasach. Uchwycenie różnic między krajami, zwłaszcza w obrębie sukcesji rzvmskiej. nie jest łatwe nie tylko ze względu na fragmentaryczność źródeł, ale i krzyżujące się wpływy oraz podobieństwo tendencji rozwojowych.

Jedna z tych tendencji wiąże się w szczególności z założeniami formułowanymi w teorii i realizowanymi w praktyce przez ludzi takich jak Bazyli czy zwłaszcza Augustyn, przede wszystkim zaś z konkretnymi potrzebami odczuwanymi coraz silniej przez Kościół zachodni w miarę postępującej barbaryzacji. Oto wobec zupełnego już w zasadzie w VI wieku zaniku szkolnictwa publicznego Kościół zmuszony jest do organizowania na własną rękę nauczania, niezbędnego wszak w religii. w której tak istotną role odgrywa Pismo i nawiązująca do niego liturgia. Poczynając od V—VI wieku klasztory stają się na szereg stuleci głównymi ośrodkami pielęgnującymi sztukę czytania i pisania, a w oparciu o nią wartości związane z kulturą umysłową, literacką. Z VI wieku mamy dwa dobrze znane przykłady klasztorów, które stały się w dosłownym znaczeniu schronieniem niedocenionych w „świecie” walorów kultury umysłowej.

Jeden z nich to klasztor w Vivarium, w Italii południowej założony przez wybitnego przedstawiciela „inteligencji" ówczesnej, Kasiodora (zm. 581 czy 583), rychło po 550 r. Trzeba pamiętać, że Kasjodor wyznawał ideał ascetyczny bliski w szczególności Kasjanowi; i dla niego anachoretyzm był szczytem mniszej drogi życia. Jednocześnie jednak widział możliwość połączenia tego ideału z pracą intelektualna, tym potrzebniejszą, jak mniemał, że oddającą mnichom znaczne usługi właśnie ascetyczne, przez ułatwianie im lepszego rozumienia tekstów modlitw. Kasjodor z energią realizował w ciągu dziesięcioleci program stworzenia w Vivarium ośrodka kultury umysłowej na wielką skalę. Zgromadził bardzo dużą stosunkowo bibliotekę. zorganizował pracownię mnichów-kopistów, tak zwane scriptorium. układał reguły pracy intelektualnej mnicha. Istotne znaczenie miał świadomy wysiłek podjęty celem przekonania ascetycznych, tradycyjnie myślących mnichów, że powinni brać bez obawy do ręki także i książki autorów pogańskich.

Innego przykładu z tego samego czasu dostarcza Galia, gdzie św. Radegonda (zm. 587). żona króla Franków Chlotara I. osiadła w klasztorze w Poitiers, tworząc tu rychło nie tylko ośrodek szkolny dla kobiet-mniszek, ale wręcz rodzaj ..dworu", na którym między innymi śpiewa się i ceni poezję miejscowego biskupa, najwybitniejszego poety Galii VI wieku, Fortunata. Mniszki, których liczba w chwili śmierci Radegondy sięga dwustu, pochodzą przeważnie z rodziny królewskiej i rodzin arystokratycznych. Ich wykształcenie było tym większe, że jeszcze w VI wieku trwa w Galii w środowiskach arystokratycznych stara tradycja szkół domowych.

Zarówno Vivarium. jak Poitiers nie mają charakteru wyjątkowego. Są wyraźne ślady tendencji nodobnego rodzaju w różnych krajach, choć trudności zewnętrzne w tych niepewnych czasach czy też niechęć i niezrozumienie przez mnichów programów ascetvczno-inteloktunl-nych doprowadzały często do upadku środowisk, gdy tylko zabrakło silnych indywidualności promotorów i inicjatorów. Wszystko wskazuje na przykład, że środowiska związane z Kasjodorem i Radegonda utraciły znaczenie czy nawet rozpadły się po ich śmierci.

Z punktu widzenia utrwalenia się wśród mnichów ele-

K9