DSC�63

125

Religia jako system kulturowy

uczyniono bardzo niewielki krok naprzód w zakresie teoretycznej ich interpretacji. Poza kilkoma wyjątkami, takimi jak stosunkowo nowe analizy wróżbiarstwa u Dinków przeprowadzone przez Lienhardtą nie wyszliśmy poza typ zdroworozsądkowej teorii zapoczątkowanej przez Malinowskiego, która głosi, że religia pomaga przetrwać „sytuacje uczuciowego napięcia, przełomowe momenty życia [...], z których nie istnieje wyjście drogą empiryczną lecz jedynie za pośrednictwem rytuału i wie-rzenią z pomocą nadprzyrodzonego”²⁹. Nieadekwatność takiej „teologii optymizmu”, jak ją dosyć szyderczo, nazwał Nadel, jest kwestią oczywistą . W swej długiej karierze religii zdarzało się prawdopodobnie równie często siać w ludziach niepokój, co ich pocieszać. Równie często zmuszała ich by, bez zmrużenia okiem, stawali do bezpośredniej konfrontacji z faktem, że przychodząc na świat są skazani na wszelakie problemy, jak i umożliwiała unikanie tego typu konfrontacji, przenosząc ludzkość w swego rodzaju infantylne, baśniowe światy, gdzie - jak to ujął Malinowski - „nadzieja nie może zawieść, a pragnienie oszukać”³¹. Może z wyjątkiem Christian Science, niewiele jest tradycji religijnych, „wielkich” czy też „małych”, w których z uporem nie głoszono by twierdzenią że życie jest cierpieniem (niewykluczone zresztą że w ogóle nie ma takich religii). W niektórych tradycjach przekonanie to bywa wręcz gloryfikowane:

Była starą kobietą [z plemienia Ba-Ila], z rodziny o długiej genealogii. Lezą, Dręczyciel, podniósł rękę na jej rodzinę. Gdy była jeszcze dzieckiem, zabił jej matkę i ojca, a na przestrzeni lat wszyscy jej bliscy pomarli. Powiedziała sobie: „Przecież tych, których niańczę na swych kolanach, będzie mi dane zachować przy sobie”. Lecz nie, nawet i tych — dzieci jej dzieci — odebrano jej. [...] Wtedy w jej sercu zrodziło się rozpaczliwe postanowienie: znaleźć Boga i zapytać go, jaki jest sens tego wszystkiego. [...] Wyruszyła więc w drogę, wędrując od kraju do kraju, a stale towarzyszyła jej jedna myśl: „Dotrę do krańca Ziemi, tam odnajdę drogę do Boga, i zapytam Go: «Cóż takiego Ci uczyniłam, że tak mnie doświadczyłeś?*”. Nigdy nie odnalazła krańca Ziemi, lecz mimo rozczarowania nie przerywała poszukiwań. A gdy przemierzała kraj za krajem, napotykani ludzie pytali ją: „Co cię sprowadza, stara kobieto?”, ona zaś odpowiadała: „Szukam Leży”. „Szukasz Leży? A po co?”. „Bracią i wy mnie pytacie? Czyż jest w tym narodzie ktoś, kto znosiłby tyle cierpień, co ja?”. Na co znów ją pytano: „A w jaki sposób cierpiałaś?”. „Oto, jak cierpiałam” — odpowiadała — „Jestem zupełnie sama. Jestem tym, kogo tu przed sobą widzicie: samotną starą kobietą”. Na to oni odpowiadali: „Tak, to prawda, tym właśnie jesteś! Osieroconą pogrążoną w żalu po przyjaciołach i mężu kobietą. W czym zatem różnisz się od innych? Dręczyciel siedzi każdemu z nas na karku i nie możemy go z siebie strząsnąć”. Nigdy nie spełniła swojego pragnienia. Umarła-bo pękło jej serce³².

Jako problem religijny, problem cierpienia nie polega, paradoksalnie, na tym, jak uniknąć cierpienia, lecz jak sprawić, by fizyczny ból, osobista strata, klęska poniesiona na oczach świata czy bezsilność, jaką odczuwa-