fil przyr2 5

82 ROZDZIAŁ V

Co te możności określa? Tym czynnikiem, według Arystotelesa, jest forma substancjalna. Ciała, które posiadają ten sam repertuar możności (potencji), mogą jak wiemy, występować w różnych postaciach (aktach akcydentalnych), a więc aktualna różnica pomiędzy nimi zależy od tego, jaka forma akcydentalna ujawniła się w postaci aktu, z niewidzialnego (aktualnie) bogactwa ich substancji.

Ale substancja, twierdzi Arystoteles, nie może składać się (w bytach cielesnych) jedynie z samej formy substancjalnej. Gdyby tak było, rozpad substancji (zmiana substancjalna) i przemiana danej formy bytu w inny byłaby niemożliwa. Postuluje więc on istnienie tzw. materii pierwszej. Stanowi ona jak gdyby fundamentalny, nieograniczony, nieokreślony materiał potencjalności (taką jakby kosmiczną plastelinę), który przez konkretną (choć niewidzialną) formę substancjalną jest odpowiednio formowany, ograniczany, określany, do właściwego dla danej substancji repertuaru możności. Sama materia pierwsza nie jest w AT rozumiana jako osobny, samoistniejący byt, Jest ona "bierną, niekreśloną co do formy potencjalnością materiału", kształtowaną W różnych bytach materialnych na różny sposób, przez różne formy substancjalne. Nie jest ona sama ani jakimś egzystującym "czymś", ani jakąś "ilością", ani jakimś innym określeniem rzeczy istniejących (ne quid, ne ąuale, ne ąuantum).

"Jeżeli bowiem usunie się wszystkie atrybuty, to oczywiście nie pozostanie nic innego jak tylko materia ... Gdy przeto usuniemy długość, szerokość i wysokość, wówczas, jak widać, nic nie zostanie prócz czegoś, co jest tymi własnościami określone (Arystoteles, 1029a).

Dlaczego AT nazywa się teońą dualistyczną?

Ponieważ postuluje ona dwa rodzaje istnienia. Istnienie aktualne, oraz istnienie potencjalne. Te dwie formy bytu nie istniałyby jednak osobno, czy jedna obok drugiej. Byłyby one składnikami, częściami bytów zmiennych i różnorodnych. Słowo "składnik", "część" należy przy tym rozumieć jako taką rzeczywistość, która jest tylko częścią, a więc nigdy, w żadnych okolicznościach nie może się stać całością. Innymi słowy dwa bytowe składniki bytu zmiennego są nierozdzielne -zniszczenie jednej części zniszczyłoby szansę istnienia drugiej, a tym samym istnienia całości.

W świecie przedmiotów widzialnych, materialnych występują całości złożone z części - np. zegarek jest całością i równocześnie posiada części. Ale w tym wypadku kółeczka zegarka nie są częściami istnienia zegarka, lecz częściami pewnej precyzyjnie określonej dynamiki - częściami funkcjonowania. W aspekcie funkcjonowania, kółeczka i trybiki są precyzyjnie zależne jedno od drugiego - nie może być mowy o "częściowym" funkcjonowaniu - tylko wszystkie części razem mogą funkcjonować. Jeżeli jednak chodzi o istnienie, to trybiki zegarka nie są częściami w ścisłym tego słowa znaczeniu. Każdy z nich istnieje nie jako część a jako całość, bądź zbiór całości, np. cząsteczek, lub atomów. Wracając do Arystotele-sowskich dwu form istnienia, to są one częściami w aspekcie istnienia - stąd istnieć mogą tylko razem, a nigdy osobno. Po prostu, tak jak kółeczka zegarka osobno nie funkcjonują, tak aktualność i potencjalność osobno nie istnieją.

Uwaga! Przykład zegarka, jaka ilustracja całościowaści, jest daleki od ideału i co tu wiele mówić, jest to przykład pojęciowo koślawy. Praktycznie jedynym dobrym przykładem całości dynamicznej jest organizm żywy - nawet pozornie tak prymitywny, jak bakteria.

Te dwa rodzaje istnienia ujawniają się w zjawisku zmiany. Byt niezmienny może, a nawet prawdopodobnie musi być czystym aktem. Nie jest on, twierdzi Arystoteles, ograniczony potencjalnością, istnieje cały naraz, nie ulega więc zmianie. Sam się nie ogranicza i nie jest też przez nic ograniczony. Taki byt nie jest złożony. Złożone są tylko te byty, które okazują się zmiennymi - zmiana jest przejawem złożoności. Jednak problem bytów niezłożonych należy już do teorii "duchów czystych", "aniołów", czyli do sfery wykraczającej poza możliwości badania empirycznego. Nie należy więc do problemów filozoficznych sensu stricto.