FunkcjonowanieRynku R07 8 209

ży innych produktów może działać w sytuacji polipolistycznej lub oligopolistycznej.

Monopol na rynku może się pojawić pod wpływem oddziaływania rozmaitych czynników. Najogólniej biorąc, można wyróżnić dwie podstawowe grupy źródeł powstawania monopolu, a mianowicie:

—    źródła pozarynkowe,

—    źródła rynkowe.

W przypadku źródeł pozarynkowych powstawanie monopolu nie jest konsekwencją zmieniających się stosunków rynkowych między podmiotami rynku, lecz konsekwencją decyzji oraz okoliczności znajdujących się poza rynkiem. Podstawowe znaczenie wśród tych źródeł mają:

—    decyzje podejmowane przez państwo,

—    okoliczności związane z ograniczonością zasobów oraz segmentu rynku.

Państwo tworzy oraz utrzymuje monopol w wielu dziedzinach działalności gospodarczej. Dotyczy to głównie sfery infrastruktury oraz działających w niej przedsiębiorstw usługowych (poczta, telekomunikacja itd.). Jeżeli pojawiają się na rynku nowe przedsiębiorstwa usługowe w sferze infrastruktury lub znikają z rynku przedsiębiorstwa istniejące, to dzieje się to w ramach monopolu utrzymywanego przez państwo. Między tymi przedsiębiorstwami nie pojawia się zjawisko mobilności popytu. Kształtowanie się mieszanej elastyczności oraz mobilności popytu na zerowym poziomie oznacza, że pod wpływem zmian cen nie następuje ani przepływ popytu między produktami lub usługami, ani przepływ popytu między sprzedawcami.

Źródła pozarynkowe nie mogą być utożsamiane wyłącznie z utrzymywaniem monopolu przez państwo. Państwo może go tworzyć na podstawie decyzji polegających na przyznawaniu jednemu sprzedawcy praw wyłączności działania w danym segmencie rynku. Wyłączność działania może być również wynikiem posiadania przez sprzedawcę chronionego prawem patentu.

Źródłem powstawania monopolu mogą być ograniczone zasoby, będące materialną podstawą działania sprzedawcy, oraz ograniczona wielkość popytu w danym segmencie rynku. Oba te czynniki wywierają przede wszystkim wpływ na powstawanie oraz funkcjonowanie monopolu naturalnego¹.

W przypadku źródeł rynkowych powstawanie monopolu jest konsekwencją oddziaływania stosunków rynkowych oraz postępowania podmiotów rynku. Wśród tych źródeł najważniejsze znaczenie mają:

—    nowe potrzeby nabywców oraz now'e produkty lub usługi (procesy innowacyjne),

—    osiąganie oraz wykorzystywanie przez sprzedawcę przewagi konkurencyjnej na rynku.

Monopol na rynku może się pojawiać wtedy, kiedy sprzedawca:

—    odkryje lub wykreuje nowe potrzeby u nabywców oraz jako pierwszy wytworzy produkt lub usługę zaspokajające te potrzeby,

—    odkryje lub wykreuje nowy sposób zaspokajania istniejącej potrzeby nabywców za pomocą nowego produktu łub usługi.

Monopol powstający na gruncie nowych potrzeb nabywców oraz nowych produktów lub usług może mieć charakter przejściowy. Sprzedawca może utracić pozycję monopolistyczną, jeżeli inni sprzedawcy, znając już nowe potrzeby, zaczną wytwarzać oraz sprzedawać produkty substytucyjne. Nowy sposób zaspokajania istniejącej potrzeby za pomocą nowego produktu lub usługi może być źródłem monopolu tylko wtedy, kiedy jest on na tyle konkurencyjny, że nie wywołuje wstecznej mobilności popytu (przepływu popytu do innych sprzedawców).

Źródłem monopolu może być wreszcie konkurencja na rynku oraz osiąganie w jej następstwie przez sprzedawcę przewagi konkurencyjnej nad konkurentami. Przewaga konkurencyjna sprzedawcy zmusza konkurentów do obniżania poziomu cen lub ograniczania wielkości podaży przy danych cenach. Ograniczanie wielkości podaży wywołuje wzrost kosztów, które stopniowo zaczynają się kształtować powyżej poziomu cen, ustalanego przez sprzedawcę mającego przewagę konkurencyjną. Niekorzystne relacje między wielkością podaży a poziomem kosztów i cen mogą skłaniać konkurentów do wycofywania się z rynku, pozostawiając na nim sprzedawcę zajmującego pozycję monopolistyczną. Przewaga konkurencyjna sprze-

209

1

Problematyka monopolu naturalnego jest rozpatrywana w pkt 2 tego rozdziału.