IMAG0022

Grzan kę danego języka definiuje Chomsky jako .opis unma-_    -    językowej idealnego mówiącego-słuchacza

tib l-l) Proponowana przez niego gramatyka generatywna zmierza io określenia kompetencji językowej jako systemu procesów gene-ratywnych, czyli „wytwarzających mów ienie. Gramatyka genera-

t\wna „musi przyporządkować każdemu z nieskończonego szeregu zdań opis strukturalny, wskazujący, jak owo zdanie rozumie idealny użytkownik języka” (ib. 17). Procesy, w których użytkownik języka wy twarza poprawne wypowiedzi w tym języku, uważa Chomsky za nieświadome: poprawność językowa nie jest bowiem automatycznie tożsama ze znajomością gramatyki. Toteż gramatyka generatywna usiłuje „scharakteryzować w możliwie najbardziej neutralnych kategoriach ową znajomość języka, która daje podstawę do rzeczywistego posługiwania się językiem przez jego użytkownika” (ib. 22).

Obok poprawności językowej wypowiedzi w sensie gramatycznym wymienia Chomsky także jej dopuszczalność (acceptability). Nie są to wartości tożsame; dopuszczalność jest pojęciem należącym do teorii wykonania, gramatyczność natomiast - do teorii kompetencji (ib. 24). Innymi słowy: dopuszczalność to fakt socjolingwistyczny, gramatyczność to norma lingwistyczna. Obie wartości podlegają gradacji, przy czym wysokiemu stopniowi dopuszczalności często odpowiada niski stopień gramatyczności i na odwrót.

Zdania nie do zaakceptowania częstokroć nie dadzą się scharakteryzować przy pomocy środków gramatycznych, tzn. brak możliwości wskazania reguły gramatycznej, z którą dane zdanie jest sprzeczne. Trudno na przykład powiedzieć, dlaczego nie jest akceptowalne zdanie *Idę do uczelni, utworzone przez analogię do stwierdzenia Idę do szkoły, czy wskazać przyczynę nieakcep-towalności zdania *Musicie tu nie siedzieć, będącego kalką angielskiego zakazu Tom must not sit here. Przyczyna musi tkwić według Chomsky’ego we wrodzonej zdolności ludzkiej do wyodrębniania reguł danego języka ze zbioru uniwersalnych reguł, które też są wrodzone.

Cechę uniwersalną wszystkich języków stanowi kreatywność. Każdy język charakteryzuje się bowiem tym, że dostarcza środków do wyrażania nieograniczenie wielu myśli oraz do reagowania w odpo-

yeietba sposób w nieskończonym szeregu ncmych sytuacji (ib- I9i Z tego faktu wynika potrzeba uzupełnienia gramatyki poszczególnych języków gramatyką uniwersalną, która oddawałaby twórcy aspekt używania języka oraz głęboko ib-^iące prawidłowości (ib. 19).

Punktem wyjścia badań gramatycznych są zazwyczaj analizy przeprowadzane na zdaniach akceptowalnych przy pomocy ^struktury drzewiastej”. Badania te dotyczą struktury powierzchniowej (sur-face structure), która nie jest tym samym, co struktura głęboka (deep structure). Ta ostatnia zawiera powiązania i wynikania logiczne poszczególnych elementów struktury powierzchni zdania, dostępne na drodze interpretacji.

Analiza struktury głębokiej zdania odgrywa niekwestionowaną rolę w praktyce przekładu. Jest warunkiem niezbędnym dotarcia do znaczenia zdania, a zatem momentu relewantnego zarówno dla tekstury, jak i struktury tekstu przekładu¹. Pokażemy to na skonstruowanym przykładzie:

Człowiek, którego szwagier syna zabił, był na wojnie w Wietnamie. Analiza I

Sprawca czynu - szwagier syna człowieka, który był w Wietnamie. Ofiara czynu — człowiek, który był w Wietnamie.

Analiza Q

Sprawca czynu - szwagier syna autora komunikatu.

Ofiara czynu - człowiek, który był w Wietnamie.

Analiza m

Sprawca czynu - szwagier człowieka, który był w Wietnamie;,

Ofiara czynu - syn sprawcy.

Analiza IV

Sprawca czynu - szwagier człowieka, który był w Wietnamie Ofiara czynu - syn autora komunikatu.

Wybór wyniku analizy (interpretacja, decyzja tłumacza) ma charakter intertekstualny, gdzie punktem odniesienia może być inny fragment całości tekstu, z którego pochodzi wskazane zdanie łub inny tekst niezależny. W przypadku braku takiego odniesienia, tłu-

33

1

Przez teksturę jest tu rozumiany ciąg brzmień słownych stanowiących o formie i treści tekstu, zaś przez strukturę sumę odniesień danego zdania do nadrzędnej całości tekstu.