P1010028 (8)

; i    ^ mmgęm

^    _ Richard Sheppard

Einjuhrung in die Metaphysik — wszystkie te dzieła pokazują mniej lub bardziej wyraźną świadomość, że zachodnia humanistyczna i(lub) idealistyczna kultura znalazła się w stanie kryzysu. Naukowiec Max Planck ujął to tak:

Żyjemy w bardzo szczególnym momencie historii. To chwila kryzysu, w dosłownym sensie tego słowa. (...) Wielu mówi, że owe symptomy ozna-czają początek wielkiego odrodzenia, lecz są też tacy, którzy widzą w nich wieści o upadku — nieuchronnym przeznaczeniu naszej cywilizacji.¹

Sztuka modernizmu jednak wyprzedziła i przekroczyła tego rodzaju bezpośrednie optymistyczno-pesymistyczne reakcje na dostrzegany kryzys. Ryzykując nadmiernie rozbudowaną kategoryzację, można wyróżnić co najmniej dziewięć odrębnych typów odpowiedzi na ów kryzys, które przewijają się przez całą sztukę modernistyczną.

Pierwszą i najbardziej negatywną jest odpowiedź nihilistycz-na. Stając twarzą w twarz z sytuacją, którą Durkheim opisał w Le Suicide oraz De la division du travail social jako anomie, spora grupa artystów i intelektualistów modernistycznych poddała się uczuciu, że (z&liża się apokaliptyczny koniec, poza którym jest tylko „bezkresna ciemność...”71 kończąca operę A Kekszakalla herceg vara, lub też, że^elacje ludzkie zostały na zawsze zamknięte w sadomasoch i stycznym podwójnym wiązaniu, naznaczającym wczesne pisma Kafkjjoraz Von Morgens bis mittemachts [Od świtu do zmierzchu] (1912) Georga Keisera. W konsekwencji wielu z nich albo oszalało (Nietzsche, van Gogh, Jakob van Hoddis, Antonin Artaud); albo odebrało sobie życie (Virginia Woolf, Jacques Vachć, Jacąues Rigaut, Renć Crevel, Georg Traki, Ernst Toller, Kurt Tucholsky, Włodzimierz Majakowski, Siergiej Jesienin); albo umarło przedwcześnie w stanie niemal totalnego załamania (Rimbaud, Alfred Li-chtenstein, August Stramm)².

Po drugie, niektórzy moderniści - odpowiedź taka jest typowa w szczególności dla wczesnych ekspresjonistów³ -fposzu-kiwali ulgi od poczucia kryzysu poprzez doświadczenie ekstatycznego wyzwolenia, wspomagane narkotykami, alkoholem lub gwałtownym przeżyciem^Poszukując realizacji celu sformułowanego przez Rimbauda (w listach z 13 i 15 maja 1871) jako dotarcie do Nieznanego poprzez rozprzężenie wszystkich zmysłów, niektórzy wcześni ekspresjoniści - a co dopiero postaci aller ego będące ośrodkiem ich tak zwanych Ich-Dramen - zgodziliby się z poglądem, który Georg Heym utrwalił w swym dzienniku dnia 6 czerwca 1910 oraz 15 grudnia 1911, a mianowicie: żejjedna chwila odurzonego entuzjazmu, nawet jeśli może prowadzić do śmierci, jest więcej warta niż duszący banał i udręka nowoczesnego życia codziennego¹ j Także wysoce wpływowy esej Ludwiga Rubinera z połowy 1912 pt. Der Dichłer greift in die Poli-tik |Poeta miesza się do polityki]¹²¹ domagający się dynamizmu, intensywności, ekstazy oraz woli katastrofy (kolumna 715) był niemal bez wątpienia jednym z bezpośrednich bodźców powstania takich hymnów do ekstazy jak Bcnna Unlergrundbahn (1913) [Kolej podziemna], Stadlera Der Aufbruch [Początek/ wybuch] (ok. 1912) oraz Fahrt tiber die Kólner Rheinbriicke bei Nacht, jak też Ernsta Wilhelma Lotza Aufbruch der Jugend [Wybuch młodości] (ok. 1913-14). Te i podobne dzieła nie podejmują próby analizy czy zrozumienia. JŹagrożone ego próbuje przezwyciężyć swe poczucie izolacji i zduszenia przez dotarcie do irracjonalnych mocy psychiki i wywołanie tego, co Freud nazwał „uczuciem oceanicznym”, bez względu na to, dokąd może to prowadzić] A w niektórych przypadkach prowadziło to, poprzez histerię wojenną roku 1914, do okopów i wczesnej

1

   Max Planck, „Is the Extemal World Real?”, w: Where is Science Going?, wydane przez Jamesa Murphy’ego, London 1933, s. 65.

2

   Por. A. Alvarez, The Savage God, London 1971.

3

Por. GUnter Martcns, Vitdlismus und Expressionismus, Stuttgart-Berlin-Kflln-Mainz 1971.

^,ł* Georg Heym, Dichtungen un Schriften, wydane przez Karla Ludwiga Schneidera eta!., 6 tomów, Hamburg 1960-8, II, s. 138-9 i 164.

Ludwig Rubiner, „Der Dichter greift in die Politik", Die Aktion, tom 2, nr 21, 22maj 1912, kolumny 645-52 oraz tom 2, nr 23,5 czerwiec 1912, kolumny 709-15.