~LWF0077 (2)

144

lat, pamiętać jednak też trzeba, ilu młodych wikingów ginęło poza ojczystym domem. Niewiele osób dożywało 60 lat. Ludność tę trapiły różne choroby. Jak świadczy materiał kostny, cierpiano często na artretyzm i gruźlicę, w ITedeby nieraz występowała próchnica zębów.

Była to ludność dość jednorodna fizycznie. Przeważały osoby o cechach nordycznych, długogłowe, o jasnej pigmentacji. Wzrost mężczyzn wynosił w Norwegii średnio 1,70-1,72 m, kobiet 1,60 m, w Danii niewiele mniej, w Szwecji nawet trochę więcej. Nieco bardziej mieszaną populacją byli Islandczycy, lecz może dawały tu o sobie znać częste kontakty z mieszkańcami Wysp Brytyjskich. Również ludność Hedeby była mniej jednorodna,-zbliżona bardziej do środkowoeuropejskiej; większa była liczba osób średnio-* i krótkogłowych, o zróżnicowanej zapewne pigmentacji, przeciętny wzrost mężczyzn wynosił 1,65 m. Kontakty, które mieszkańcy Skandynawii nawiązywali z innymi ludami wczesnośredniowiecznej Europy, miały zatem również swoje konsekwencje biologiczne.

PKZEŁOM W WIDZENIU ŚWIATA

Przełom wTzesnofeudalny to nie tylko dynamiczny rozwój sił wytwórczych, ogólna poprawa, choć nie przez każdego jednakowo odczuwana, materialnych warunków bytu codziennego. Był to również głęboki zwrot w sposobie patrzenia na świat — na innych ludzi i na przyrodę, której tajniki próbowano przeniknąć w sposób rozumny lub irracjonalny, zawsze jednak przesiąknięty ujmującą ‘wrażliwością na piękno.

W toku dalekich wypraw Normanowie poznawali różne od ojczystej ziemie, odmienne ludy i obyczaje. Dość przypomnieć, że wikingowie docierali zarówno do miast łacińskiej Europy Zachodniej, jak rolniczych ziem słowiańskich środkowo-wschodniej części kontynentu, świadczyli swe usługi na dworze bizantyńskim, walczyli i handlowali z kalifami arabskimi nad Morzem Śródziemnym i Kaspijskim. Znali świetnie ugrofińskich sąsiadów, w strefie podbiegunowej docierali do Eskimosów i Indian Ameryki Północnej. Od jednych przejmowali więcej, od innych mniej lub nic, pozostawiała jednak świadomość odrębności i różnorodności obcych ludów i nie znanych w Skandynawii krajobrazów.

Tej konfrontacji kultur poświęcimy później nieco więcej miejsca, natomiast tu stwierdzamy, że Normanowie wracający z rozboju lub handlu stawali się w środowisku rodzimym zaczynem wielorakiego fermentu. Już w zaraniu średniowiecza można było obserwować, jak bardzo ludzie Północy byli podatni na przyjmowanie wzorów o późnoantycznej genezie lub też zaczerpniętych wprost ze środowisk merowińskich ówczesnej Europy Zachodniej. W okresie przełomu wczesnofeudalnego poszerzył się zakres kontaktów, wzbogacając kulturę Normanów w sposób skokowy o wiele nowych, przetworzonych w swoisty sposób elementów. Najgłębiej przemiany te dały się odczuć w sposobie myślenia.

Wzrosła przede wszystkim potrzeba samookreślenia i upamiętniania wydarzeń. Początkowo, w sposób typowy dla wszystkich Indów barbarzyńskich, zaspokajał ją nstny przekaz, legenda o ważnych osobach i zdarzeniach⁶⁵. Biegli w układaniu i recytowaniu poematów skaldowie upamiętniali te fakty najlepiej i chętnie byli widziani, jak pisaliśmy, na dworach ówczesnych władców. Thjódolf z Hvin, który ułożył pieśń

0    pochodzeniu i czynach rodu Ynglingów, dynastów środkowej Szwecji

1    Norwegii, był najsławniejszym ze skaldów, lecz nie jedynym. Rytmiczne utwory zachowywały w sposób względnie trwały swoją pierwotną treść, zanim zostały utrwalone w piśmie. Ustalona metryka skaldyczna i alitera-cja, wyszukany język, obfitujący w przenośnie zwane Tcenningami, dziś często niezrozumiałe, lecz niegdyś pełne wyrazu dla słuchających, nadawały tej twórczości wysoką rangę artystyczną.

Z pokolenia na pokolenie była również przekazywana zwykła tradycja ustna. Strzegły jej zwłaszcza rodziny chłopskie; gdy przyszło im emigrować z ojczystej ziemi, stała się ona dla nich swoistym świadectwem tożsamości. Dlatego najpełniej zachowali ją mieszkańcy dalekiej Islandii, gdzie w XII w. dawne przekazy przybrały postać zapisu o dziejach zasiedlenia wyspy, a w^r sto lat później sławnych sag rodowych.

Istniała również możliwość utrwalenia informacji za pomocą pisma runicznego⁶⁶. Najstarsze zapisy służyły jednak raczej, jak pamiętamy, celom magicznym niż upamiętnianiu wydarzeń. Uproszczenie alfabetu w VIII w., zamiana 24-literowego futharku na 16-literowe jego odmiany znacznie ułatwiło posługiwanie się runami. Niektóre pomniki z IX w. zawierają już rozbudowane napisy o wielowątkowej treści. Słynny kamień z Rok w^r Ostergótland przekazuje np. cały fragment poetyckiego eposu o motywach sięgających czasów Teodoryka Wielkiego.

Dopiero jednak u schyłku doby wikingów, w 2 połowie X i XI w., nastąpił prawdziwy rozkwit twórczości mającej upamiętniać ludzi oraz ich czyny. Artyści biegli w ryciu run i ozdobnych,wielobarwnych motywów masowo pokrywali nimi kamienne pomniki (tabl. XVI, 1). Niektóre z napisów zostały ułożone według zasad obowiązujących w poezji skaldycznej. Twórcy ryli czasem również swe imiona, jak Soti na Fionii w X w., Asmund w Uppland w XI w. i inni. Zlecali te prace przeważnie władcy i wielmoże, w Szwecji w XI w. czynili to jednak również często chłopi. Ryty przekazywały wiadomości o osobach bliskich fundatorom, wojownikach, którzy polegli lub zaginęli na dalekich szlakach, czynach i zasługach ludzkich.

Była to swoista manifestacja nowego, historycznego poczucia czasu.

⁶⁵    Jónsson 1920-1923, t. 1; Heusler 1941; de Vries 1964-1967, t. 1, jak też Noreen 1925; Akerlund 1939; Kock 1946-1949; Załuska-Strómberg 1974; Tur vi Ile-Pet rei in., [w:] MS, t. 7, 3 974, s. 7 n.

⁶⁶    Spośród obszernej literatury przedmiotu zob. XK, t. 6, 1933; Arntz 1944; Elliott 1959; Ruprecht 1958; Jansson 1962; Wessen 1969, jak też i>ublikacje źródłowe uwzględnione w rozdz. I, przyp. 14.

10 — Normanowie