elementarnymi) do ujmowania — na przykładzie konkretnych sytuacji (zw. kategoriami egzemplarycznymi) — ogólnych treści dydakt. (zw. kategoriami fundamentalnymi).
elementarz [lac. elementarius 'początkowy’], podręcznik do początkowej nauki czytania i pisania; pierwsze druki uważane za elementarze, tzw. abecedariusze, pojawiły się w XVI w.; najstarszy zachowany polski elementarz, wyd. w Królewcu, pt. Nauka krótka ku czytaniu pisma polskiego, pochodzi z 1570; miał on, podobnie jak późniejsze, charakter rei.; termin „elementarz” upowszechni! się w XVIII w., wówczas też pojawiły się teksty świeckie; wyd. 1785 przez Komisję Edukacji Nar. Elementarz dla szkół parafialnych narodowych oprócz Nauki czytania i pisania (w oprać. O. Kopczyńskiego, z zastosowaniem analit.-syntet. metody nauczania) zawierał Katechizm, Naukę obyczajową (w oprać. G. Piramowicza) i Naukę rachunków (w oprać. A. Gawrońskiego); późniejsze najbardziej znane poi. elementarze to: K. Wolskiego Nauka początkowego czytania, pisania i rachunków (1811), E. Estkowskiego Eiementarzyk ułożony wedle metody pisania i czytania (1851) i K. Prószyńskiego (Promyka) elementarz dla samouków (1879); najważniejszy polski elementarz XX w. to elementarz M. Falskiego, stosowany — w kolejnych, zmieniających się i udoskonalonych wersjach — od 1910; w nauczaniu początkowym wykorzystuje się ob. wiele książek, pełniących funkcję elementarza.
elew (fr.J: 1) uczeń szkoły wojsk.; 2) daw. uczeń, wychowanek.
ELF — ruch wyzwolenia dzieci, stów. zal. 1992 i kier. przez M. Osucha w ośrodku „Wyspa w mieście” w Tarnowskich Górach; podejmuje m.in. w ramach autorskiego programu „Centrum Edukacji Prawnej", finansowanego z funduszy PHARE, działania oświat, oraz interwencyjne na rzecz przeciwstawiania się formom dyskryminacji prawnej, moralnej i spoi. dzieci; ruch Elf prowadzi całodobowe poradnictwo telefoniczne oraz schronisko — przytulisko dla młodych ludzi, którzy znaleźli się w sytuacji kryzysowej, organizuje warsztaty dla uczniów, nauczycieli i wychowawców w zakresie praw dziecka i praw ucznia oraz wydaje własną „Gazetę Ścienną".
Elkonitl Daniel Borysowicz (ur. 29 n 1904, Czereszczekino, zm. 4 X 1984), pedagog i psycholog ros.; wykładowca w Inst. Psychologii ANP w Moskwie, czł. rad z. Akad, Pedag.; kier. eksperymentów pedag. wjj z szkół moskiewskich, gdzie oprać. now gramy dydakt.; gl. dzieło: Psychologia i (1978, wyd. poi. 1984).
emancypacja [lac. emancipare ’oavj dzić’ 'uwolnić’]: 1) w prawie rzym. uwo nie syna spod władzy ojca; 2) w ujęciu 1 uzyskanie równouprawnienia (np. e. koi 3) w psychologii i pedagogice rozwój W| runku autonomii — uzyskania wewn. ilf leżności od autorytetów; 4) podstawi pojęcie w -* pedagogice krytycznej, ndl żujące do filozofii Szkoły Frankfurck|| ideologii ruchów kontestacyjnych końci 60.; e. jest traktowana jako warunek dtj kratyzacji życia i rozwoju spoi., a zarai jako prawo do formułowania krytyki ideoi polit. i wych., utrwalających różnoro] formy dominacji.
emocja [łac. emotio 'wzruszenie’], spl Rczny proces regulacji psych, uruchamlj przez bodźce mające znaczenie dla jednon wyraża się zmianą poziomu ogólnej moi zacji organizmu (pobudzenie emocjonallf ma znak (dodatni — odczucie przyjemno! ujemny — odczucie przykrości), określi treść i formę ekspresji; e. wywierają wpij na inne procesy regulacji psych, (spostrz nie, myślenie, pamięć), kierunek i sprawąj działania.
empatia [gr. empdtheia 'przypisanie uczul zdolność odczuwania stanów psych, innj łudzi (e. emocjonalna), a także umiejętni przyjęcia ich sposobu myślenia, spojrzi z ich perspektywy na rzeczywistość (e, znawcza). E. stanowi jeden z podstawowi warunków terapii pedagogicznej.
empiryczna pedagogika -> pedagogii empiryczna.
empiryzm [lac. empiricus 'oparty na d świadczeniu’], filoz. kierunek wywodzą poznanie ludzkie z doświadczenia zmysłów go, zewn. lub wewn.; w sporze o źródła p znania e. przeciwstawia się racjonalizmor wyróżnia się: 1) e. genetyczny głoszący,; umysł jest pierwotnie pozbawiony treści p znawczych (tabula rasa — nie zapisana tal lica), których dostarcza mu (bezpośredni lub pośrednio) doświadczenie; 2) e. metodi logiczny głoszący, że poznanie prawdziw jest zawsze oparte na poprzedzającym je dc świadczeniu i jedynie w nim może znajdowa uzasadnienie; teza ta nie oznacza negowani roli czynników rozumowych w procesie po znawczym, przeczy jedynie możliwości tzwjl
MMmii iH.iiiiiHw.ini,i. nie związanego zdo-
lr,i enkyklopaideia 'zakres | «n'il,iwiiiiiwo informacyjne zawie-H|(( iiiha wiadomości ze wszystkich dzie-i a v O' powszechna, uniwersalna) Mi epoki, terytorium itp.
3j.,ą iiui ■ 11><■<• jalistyczna, tematyczna), | .1.11,1 i. ill.iMycznym lub rzeczowym.
imninu e. w znaczeniu „ca-uSt uli win|/y" użył 1532 F. Rabelais; w
• -|| i. |«i|,itvily się e. w układzie alfabetyczni. l •' |i -yloicli nar., m.in. L. Moreriego -liiil ,lii luuiiuiire historiąue... (1674), f Si,l» ,1 1'h /iiumaire historiąue et critiąue ,fk. i i | ;M 80 ukazała się Wielka ency-|t!ij i.|iii imnniska (t. 1-35) D. Diderota i
ł ul, inPoii.i; na przełomie XVIII i XIX w. 'iiui,j.mi mu wydawanie e., które w zmie-- nr! ipmMiii- ukazują się do dziś: Encydopae-iii iiiiuuuiiiii, leksykony Brockhausa i
i Mt .i i i, liuyclopaedia Ameńcana.
iirt u yiiii uiyginalnymi e. polskimi były: -• i- In iii1 ll. Chmielowskiego (1745-46), , .... w duchu średniow., pseudonauk. > liipiliti 11. oraz I. Krasickiego Zbiór najpo-Fl ii/i /,. l'/7i nńadomości... (1781-83); do , a• ciiiiti/.ych XIX-wiecznych e. należały: su,i/lii|ii‘dlii powszechna S. Orgelbranda l mi. lll5‘)-68), Encyklopedia kościelna
• i tiiiiv.ulworskiego (od 1896), Wielka ency-
ii 11, diii piwszechna ilustrowana (t. 1-55, w ■« ni i, spośród kilku e. międzywojennych
• < 11-1 - i 1111 i [i ze były: Ilustrowana encyklopedia 11. im /, i lieeita i Michalskiego (t. 1-6, 1925-i i i ni yklnpedia powszechna Ultima Thule
-l Ml. li,Oskiego (t. 1-10, 1927-39); po II nimi nwial. jedynym wydawcą e. uniwer-ii.,1 h liylo Państw. Wydawnictwo Nauk. nu iii Wielka encyklopedia powszechna i ii ii i I -13, 1962-70), 6-tomowa Nowa i ti hi/iedia Powszechna PWN czy Encyklo-pnlM /aiimlarna PWN, od 1985 ukazuje się i rHupeilia katolicka KUL; ob. w Polsce e. iiii.liii, wszystkim tematyczne i specjalis-11.-ni') publikuje kilkanaście wydawnictw; p i/ iwil.i się również poi. wersja Encyklopedii
tuihtimicii.
■m yklopedyzm dydaktyczny (materia-li hi dydaktyczny), koncepcja doboru treści i lali cnia ogólnego zakładająca, że gł. zada-uii m nauczania jest przekazywanie uczniom ni największego zasobu informacji z róż-H, i li dziedzin wiedzy; e.d. prowadzi zwykle ilu pi zoladowania programów nauczania in-iiuiuai jami, co nie sprzyja ani ich trwałemu ,,|i,iiinwaniu, ani rozwojowi umiejętności poznawczych ucznia, często natomiast sprowadza proces uczenia się do powierzchownego, pamięciowego przyswajania przekazywanych treści; przeciwieństwem e.d. jest -+ formalizm dydaktyczny.
Epee Charles Michel de 1’ (1712-89), fr. pedagog, ksiądz; 1770 zał. w Paryżu pierwszą szkołę dla dzieci głuchych; stosował w niej oprać, przez siebie metodę nauczania za pomocą „systemu znaków metodycznych” (metoda migowa), która została przejęta przez większość powstających na przeł. XVIII i XIX w. zakładów kształcenia głuchych; gł. dzieło: instruction des sourds et muets par les voie des signes methodiąues (1776).
epistemologia [gr. episteme 'wiedza’, 'poznanie’], teoria poznania, gnoseologia, dyscyplina filoz., której przedmiotem jest poznanie ludzkie jako sposób uzyskiwania zrozumienia rzeczywistości; klas. zagadnieniami e. są kwestie: istoty i struktury poznania, jego źródeł, przedmiotu i granic, metod uzasadniania wiedzy, koncepcji prawdy, a także hist., spoi. i psych, uwarunkowań działalności poznawczej człowieka.
ERIC -* Educational Resources Information Center.
Erikson Erik Homburger (ur. 15 VI 1902, Frankfurt nad Menem), psycholog amer., pochodzenia niem.; uczeń S. Freuda; 1933 wyemigrował do USA; wykładowca w Klinice Psychol. Uniw. Harvarda w Cambrigde (1960-70), gdzie współpracował z H.A. Mur-ray’em; twórca ontogenet. teorii rozwoju i formowania się osobowości jednostki w kontekście zmian społ. i jej cyklu życia; oprać, koncepcję tożsamości oraz jej uwarunkowań hist.-społ.; badacz biografii M. Lutra, A. Hitlera, M. Gandhiego; gł. dzieła: Young Man Luther. A Stndy in Psychoanalysis and History (1958), Dzieciństwo i społeczeństwo (1963, wyd. poi. 1997), Identity, Youth and Crisis (1968), Life history and historical moment (1975).
L. WITKOWSKI Rozwój i tożsamość w cyklu życia. Studium koncepcji Erika H. Eriksona, Toruń 1988.
erotematyczna metoda nauczania [gr. erótema 'pytanie’], dialogowa metoda nauczania polegająca na podziale tematyki lekcyjnej na ciąg pytań stawianych uczniom; współcześnie stosowane formy: pogadanka, dyskusja, metoda problemowa.
esej [ang. essay 'próba’), krótka rozprawa na dowolny temat — szkic literacki bądź naukowy, ujmująca temat w sposób subiektywny.