SZOPKI KRAKOWSKIE
Szopki krakowskie (Betlejem krakowskie) to związane ze świętami Bożego Narodzenia
dzieła sztuki rękodzielniczej przedstawiające miniatury zabytkowych budowli Krakowa.
Szopki krakowskie swą tradycją sięgają jasełek, niegdyś wystawianych w kościołach w
okresie świąt Bożego Narodzenia. Przeważnie były to stajenki betlejemskie na tle skalistego
krajobrazu. Umieszczano w nich figurki Dzieciątka, Maryi, Józefa oraz pastuszków, owiec,
osłów, wołów itp. Na święto Trzech Króli, przypadające 6 stycznia, dostawiano dodatkowo
postacie monarchów. Najstarsze figurki jasełkowe, pochodzące z XIV wieku, zachowały się
w klasztorze klarysek przy kościele św. Andrzeja.
Pierwsze szopki powstały w połowie XIX wieku. Tworzyli je cieśle, murarze z Krakowa i
okolic. Było to dla nich dodatkowe zajęcie w czasie martwego sezonu budowlanego. W
okresie świąt chodzili ze swymi szopkami po domach. Znany był zespół szopkarzy majstra
Michała Ezenekiela, który rokrocznie gościł u hrabiów Potockich w pałacu Pod Baranami i u
Estreicherów. Na Rynku kolędnicy czekali na widzów pomiędzy Floriańską a św. Jana.
Wzorem architektonicznym był przede wszystkim kościół Mariacki, ale wykonywano także
miniatury Wawelu, Sukiennic, Barbakanu. Szopki stanowiły scenę teatru ludowego z
kukiełkami. Postaci należały do dwóch splatających się światów: biblijnego,
przedstawiającego narodziny Jezusa i świeckiego, wciąż zmienianego i aktualizowanego,
wyrosłego z wątków historycznych, patriotycznych, obyczajowych, satyrycznych, np. za
czasów Jana Sobieskiego w szopkach pojawiły się figurki skrzydlatych husarzy. Nieco
póz
niej popularną postacią była figurka Naczelnika Tadeusza Kościuszki.
Szopka krakowska swój kształt wywodzi od szopki z medyki. Była to prosta konstrukcja w
formie świątyni, mieszcząca na dole nieruchomy żłób z Dzieciątkiem Jezus, Maryją i
Józefem. Z obu wieżyczek wychodziły lalki - kukiełki umocowane na patykach.
We współczesnych szopkach kukiełki zostały zastąpione nieruchomymi figurkami, które
przedstawiają zarówno postaci historyczne, jak i współczesnych polityków, artystów; czerpią
z folkloru, legend krakowskich (ze szczególnie popularną o Smoku Wawelskim).
Od 1937 roku corocznie, w pierwszy czwartek grudnia, odbywa się prezentacja szopek na
stopniach pomnika Mickiewicza na krakowskim Rynku i konkurs na najpiękniejszą szopkę
krakowską, z wystawą pokonkursową w Krzysztoforach. W budowaniu szopek od lat
specjalizują się całe rody współczesnych cieśli.
ZNACZENIE SZOPKI
Tradycję budowania szopek zawdzięczamy świętemu Franciszkowi z Asyżu, autorowi szopki
w Greccio 1223 roku. Plastyczne przedstawianie motywów Bożego Narodzenia należy do
bardzo popularnych i wdzięcznych obrazów, stanowiących element kultury europejskiej.
Umieszczone w kościołach czy domach sceny narodzenia plasują się pomiędzy sztuką
oficjalną a sztuką ludową. Postacie szopkowe mają bogatą i różnorodną symbolikę. Matka
Boska na przykład jest przedstawiana zwykle jako kobieta młoda, przyodziana w czerwoną
szatę i błękitny płaszcz. Błękit i biel zarezerwowane są dla Niepokalanej Dziewicy. D.
Forstner w Świecie symboliki chrześcijańskiej wyjaśnia, iż od XV wieku Matka Boska
przedstawiana jest w jasnoniebieskim bądz
niebieskim płaszczu. Dawniej ubierano figurę
Matki Jezusa w ciemnoczerwoną lub ciemnoniebieską purpurę, barwy oznaczające królewską
godność Bogurodzicy. Kolor niebieski  kolor firmamentu  podziela symboliczne
znaczenie z purpurą i bielą (oznaczają nieskazitelność, czystość). Niebagatelną rolę w tych
przedstawieniach odgrywa welon. Według dawnego zwyczaju welon, zasłona to oznaka
zaślubin, czytelny wyróżnik mężatek. Welon może okrywać głowę, kark, ramiona, a także
szyję i piersi. Zwykle Maryja ma na głowie biały welon. W sztuce bizantyńskiej Najświętsza
Dziewica jest zupełnie okryta ciemnoniebieską lub ciemnoczerwoną pallą, nałożoną na
głowie. Zdarza się i tak, że nie nosi żadnego nakrycia głowy, za to wyróżnia ją diadem z
kosztownych kamieni. Kolędowy śpiew: rąbek z głowy zdjęła, w który Dziecię owinąwszy,
siankiem Go okryła, może wyjaśnić użyteczność welonu. Adorujący Jezusa nierzadko mają
złożone dłonie. Ten sposób składania rąk wywodzi się z germańskiej formy oddawania czci.
Jednak obecność Jezusa powoduje, że ów gest oznacza również postawę modlitewną,
sugeruje wyrastanie dłoni z serca i obejmowanie całego człowieka z jego intencjami,
zanoszonymi do Boga.
Święty Józef od XV stulecia jest ukazywany w sztuce jako człowiek starszy, brodaty. W
póz
nym średniowieczu nosi strój mieszczańsko-rzemieślniczy. Do jego atrybutów, oprócz
kwitnącej laski, należą: laska wędrowna, narzędzia ciesielskie oraz lilia, jako symbol
dziewictwa. Często widać w jego ręku latarnię, służącą oświetlaniu szopy. Sporadycznie
występuje pod postacią winogrodnika. Opiekun Jezusa zwykle składa dłonie, splatając palce.
W czasach starochrześcijańskich ów gest funkcjonował wyłącznie podczas modlitwy
prywatnej. Osoby adorujące Dzieciątko na ogół utrwalone są w postawie klęczącej. Warto
dodać, że klęczenie, przyklękanie to postawy wywodzące się z formy padnięcia na twarz,
leżenia krzyżem. W postaciach Trzech Królów można dopatrywać się astrologów z Arabii, o
czym świadczą dary arabskiego pochodzenia. Od IX wieku Mędrcom nadano imiona 
Kacper, Melchior i Baltazar, zaś od XII stulecia Kacper wyróżnia się ciemną karnacją. Świat
katolicki uważa Trzech Królów za patronów podróżnych. M. Bocian w Leksykonie postaci
biblijnych wskazuje na błogosławieństwo związane z ich imionami. Świadczą o tym nazwy
zajazdów ( Pod Trzema Królami ,  Pod Murzynem ). Doniosłe znaczenie posiadają dary
złożone Dzieciątku. Złoto jest darem królewskim, kadzidło darem boskim, a mirra darem
podkreślającym śmiertelność. Według świętego Augustyna, hołd Magów symbolizuje Żydów.
Dopiero legenda z VI wieku opisuje postacie nietypowych wędrowców, jako perskich
kapłanów-królów, przedstawianych w strojach orientalnych i czapkach frygijskich,
zastąpionych w X wieku koronami. Pod wpływem interpretacji Psalmu 72 i Księgi Izajasza
(60,3) zaczęto w Magach upatrywać królów, co zostało uwiecznione w ikonografii. W
średniowieczu Trzej Królowie reprezentowali etapy życia ludzkiego  młodzieńczość,
dojrzałość i starość, a od XV wieku  części świata.
Zwykle scenie narodzin Dzieciątka towarzyszą aniołowie. Ks. Jan Twardowski pisał o nich:
istoty niezwykłe, olśniewające, wstrząsające, niewidzialne i śpiewające tak głośno, że jeszcze
dzisiaj słychać potężne  Gloria , budzące na Pasterkę  pojawili się zwykłym pasterzom. I te
niezwykłe istoty z niezwykłego nieba, w niezwykłą noc wskazały drogę do Pana Jezusa 
małego bezradnego, bezbronnego, w ubogiej stajence (& ). W szopce oprócz ludzi obecne są
również zwierzęta. Mimo iż Ewangelie nie wspominają wołu i osła przy narodzinach Jezusa,
Ojcowie Kościoła odnoszą fragmenty Biblii do wydarzeń betlejemskich (Iz 1, 3 oraz Ha 3, 2).
Scena narodzin Jezusa  rozgrywa się w stajence, szopce, chacie góralskiej, grocie skalnej. W
tle płoną ogniska pasterskie, pojawia się orszak Mędrców, wielbłądy. Wszystkie postacie są
podporządkowane wystrojowi szopki, utrzymanej w stylu, na przykład pastoralnym,
antycznym, wschodnim bądz
góralskim.
SZOPKA NEAPOLITAC
SKA
Szopka neapolitańska - odmiana szopki bożonarodzeniowej z Neapolu, która cieszy się takim
samym wielkim powodzeniem we Włoszech, jak w Polsce szopki krakowskie.
Po raz pierwszy szopka w Neapol stanęła w XIII wieku, w kościele Santa del Presepe. Szczyt
popularności i kunsztu wykonania szopek neapolitańskich przypada na wiek XVIII.
Wykonywano je na dworach królewskich i książęcych, w domach mieszczańskich i biednych
chatach. Były zwyczajowymi podarkami w okresie Bożego Narodzenia.
Wykonane są najczęściej z malowanej terakoty, rzadziej z korala lub muszli morskich.
Scenerią jest architektura Neapolu bądz
krajobraz jego okolic.
Były często dziełem najlepszych włoskich architektów, rzez
biarzy, złotników i krawców.
Wykonane z wielkim realizmem, odwoływały się do scen z życia codziennego; poza
postaciami Świętej Rodziny i pasterzy, zapełniały się figurkami rzez
ników, winiarzy, tkaczy,
garncarzy ukazanych przy swoich warsztatach. Realizm scen podkreślają rekwizyty
zaczerpnięte z codzienności: studnia, piec stawiane w centrum szopki, częsty jest motyw
jadła: kosze owoców, ryb, michy makaronu, bochny chleba.
Przedstawiane postacie ukazane są w całym bogactwie gestów, wyrazistości mimiki i
grymasów, odciskają się na nich i piękno i ułomności ludzkie. Stroje z epoki, utrzymane w
konwencji  mokrych szat nadającej dynamizm postaciom, szyte są z najlepszych tkanin,
złocenia wykonane z prawdziwego złota.
Niezwykłym osiągnięciem perspektywy uzyskanej grą świateł i konsekwentnym budowaniem
planów na niewielkiej przestrzeni są kompozycje, których scenerią są wąskie, kamienne
uliczki Neapolu czy górzysty krajobraz za miastem.
Niektóre szopki tak dalece zatraciły się w swym realizmie, że zupełnie brak w nich akcentów
religijnych, przedstawiają zwykłych ludzi, wykonujących swą codzienną pracę. Ale są też
takie szopki, że mimo iż nie pokazano w nich Boga wprost, jest on obecny: np. w scenie
mieszczki na balkonie, która widać, że wybiegła w nagłym pośpiechu przez otwarte drzwi od
pokoju i wypatruje intensywnie czegoś przed sobą. Kontemplacyjny Bóg natomiast
zamieszkał w scenie z wnętrza izby, w postaci klęczącego mężczyzny, pokornie zwróconego
w stronę otwartej sieni, przez którą wlewa się do środka łagodne światło.
W miejscowości Giffonii, w XII-wiecznym opactwie franciszkanów od kilkunastu lat
organizowana jest doroczna wystawa szopek regionu Campania, na której prezentowane są
też szopki z innych krajów, m. in. polskie szopki krakowskie.
W Polsce szopki neapolitańskie po raz pierwszy wystawiono w Krakowie w muzeum
Krzysztofory, przy okazji 64 pokonkursowej wystawy szopek krakowskich.