SDC10561

■4

■4

23

BIBUGttKl T CZYTELNICTWO

Generalia. Przyspieszony wzrost zainteresowania piśmiennictwem w okresie stanisławowskiego .oświecenia sprawi^ że obieg książki był znacznie szerszy niż w 1. poł. XVIII w.; wszechstronności zaś zainteresowań odbiorców książki towarzyszyło ilościowo i jakościowo pełniejsze nasycenie rynku. Składały się na to dwa czynniki: olbrzym' dopływ publikacji książkowych z zagranicy oraz wielokrotnie wzmożona własna produkcja książek i innych drobniejszych druków (-* drukarstwo — księgarstwo). Toteż książki i broszury) stały się w szerszym zakresie przedmiotem gromadzenia i kolekcjonowania; wytworzyły się przy tym różne, dawniej nic praktykowane, formy pośrednictwa między książką a jej odbiorcami: sprzedaży oraz czasowego udostęp-nkinia publicznego w bibliotekach i czytelniach. Dokonał się zasadniczy zwrot: książka z przedmiotu kolekcjonowania i zbieractwa zamkniętego, chronionego na prawach obiektu muzealia -go, styla się publicznie dostępna. Zjawisko to upowszechniła zwłaszcza postanisławowska faza oświecenia.

Tradycja zbiorów bibliotecznych w Polsce była ustalona od XVI w. Wielki renesansowy księgozbiór Zygmunta Augusta stworzył podstawy biblioteki późniejszego Uniwersytetu Wileńskiego. Wielorakim świadectwem lej tradycji były też liczne bibliotek i szkolne: Akademii Krakowskiej, nieco późniejsza Akademii Zamoyskiej, różno•'•i orczc w Gdańsku, Toruniu. Elblągu, Pińczowie, Kukowie, roz.winiętc w dobie kontrreformacji księgozbiory kolegiów jezuickich oraz na dawniejszej bazie fundacyjnej tworzone biblioteki klasztorne i kościelne. Także zbiory magnackie, jak Łukasza Opalińskiego, Jabłonowskich, Załuskich. zbiory pafrycjatu miejskiego, zwłaszcza krakowskiego i gdańskiego, należały do tej tradycji.

W czasach oświecenia wszystkie księgozbiory — prócz zakonnych i kościelnych, chociaż, z pewnymi wyjątkami — przeszły okres intensywnego rozwoju: publiczne, dworskie, fundacyjne, szkolne, pomniejsze zbiory prywatne szlacheckie i mieszczańskie.

Biblioteki publiczne. Najznakomitszym polskim księgozbiorem w XVIII w. była Biblioteka Załuskich, która urzeczywistniała ideę pierwszej biblioteki narodowej w Polsce. Powołanie biblioteki publicznej zapowiedział oficjalnie Józef Andrzej Zuluski w Profjrammu littarwmim ad nihliophilos w 1732 r„ co korespondowało z dawniejszymi zamysłami jego starszpgo brata Andrzeja Stanisława, kanclerza wielkiego koronnego. Połączone księgozbiory obu Zuluskich nics/czono w zakupionym w 1^36 r. pałacyku 'łowiczów, w którvm i po remoncie i adap-

ui

Dan

BIBLIOTEKI

tacji — dokonano w 1747 r. otwarcia biblioteki. Księgozbiór obejmował wtedy ok. 200000 książek oraz ok. 10000 rękopisów, .tysiące map, atłasów i sztychów. Zasób ‘ten wzbogacił się i blisko dwukrotnie w ciągu następnego-półwiecza i był w momencie likwidagi biblioteki w 1794 r. jednym z największych księgozbioróww Europie. Książnica powstała dzięki pasji zbierackiej i nakładom finansowym obu Załuskich. J. A. Załuski był bibliofilem rzadkiej energii i nieustannie, w różnych okolicznościach wzbogacał swój zbiór. Natomiast inicjatywa i znaczne środki finansowe, jakimi wspomagał bibliotekę Stanisław Andrzej, służyły utworzeniu w pałacu również, ośrodka dysponującego różnego typu pomocamT nauko-wymi. W 1771 r. J: A. Załuski (w-czasie zesłania) zapisał testamentem bibliotekę Rzeczypospolitej,. opiekę nad nią powierzając jezuitom warszawskim. Po zniesieniu zakonu (1773), co zbiegło się ze śmiercią Załuskiego (7 I 1774), biblioteka . przeszła pod nadzór Komisji Edukacji Narodowej, a administrację jej zlecono I. Potockiemu. Mimo usilnych zabiegów Potockiemu nie udało się rozwiązać pomyślnie sprawy nowego gmachu • dla zbiorów ani odpowiednio zabezpieczyć gmachu dawnego. Dalsze wzbogacanie zbiorów dokonywało się przez, dary, dotacje i zakupy. W 1780 r. sejm uchwalił obowiązek składaniu w* bibliotece tzw. egzemplarza obowiązkowego, co rozwiązywało^ w znacznej mierze sprawę zaopatrywania zbiorów w bieżące publikacje polskie, a jedno- A cześnic stwarzało zabezpieczenie wydań polskich/ przed ich zatratą, zwłaszcza rzeczy małonakłado-wyeh. Jednak publikacje literatur)' ulotnejwA^yda-wane anonimowo poza kontrolą i ewidencją, nie mogły trafiać do książnicy Załuskich^

Według świadectw współczesnych w dolnych salach bibliotecznych (naborze były magazyny licznych dubletów) „książki uloż.ono według oryginalnego systemu. Sa/one podzielone przede wszystkim według języków, w osobnych pokojach mieszczą się książki łacińskie, polskie, francuskie i niemieckie [...] Książki podzielone też są na działy, jajc historia itp. W obrębie działu książki ustawione są według formatu, a w obrębie formatU/W porządku alfabetycznym, przy czym bierzc^ię pod uwagę początkową literę nazwiska autora”. Główny trzon biblioteki tworzyły róż.no-ięZyczne dzieła z zakresu prawa, historii, teologii i filozofii. Czytelnia i wypożyczalnia były czynne dwa razy w tygodniu od rana do wieczora. Korzystanie ze zbiorów regulowały szczegółowe przepisy, a za wynoszenie książek bez wiedzy bibliotekarza groziła utrata prawa do korzystania z księgozbioru. Kradzieże książek były od początku udostępnienia zbiorów plagą biblioteki; doprowadziły one do znacznych strat. Przez cale półwiecze frekwencja czytelnicza była jednak-

15000 tomów oraz 210 rękopisów (w lym cennych szczególnie rękopisów literackich, in. in.

’I. Krasickiego), wśród których, na uwau^ zasługiwała dokumentacja historyczna tycząca najnowszych dziejów Polskltpo powstaniu listopa- • dowym bi bliol ckc>:ri k w idów ;i no). Typowym produktem oświeceniowego kolekcjonerstwa mag-nuckicgo^fu fundacyjna biblioteka J. M. Osso-Uńskiegb, gromadzona przez niego w Wiedniu. Zezwolenie na fundację .uzyskał Ossoliński 'w 1817 r., lecz zbiory do Lwowa przewieziono dopiero po jego śmierci w 1827 r.; w chwili udostępnienia posiadały, one ponad 25000 druków, 700 rękopisów oraz zbiór map, medali, rycin, portretów. Biblioteka wchodziła w skład Zakładu Narodowego im. Ossolińskich, którego drugim kierunkiem działania było wydawnictwo. ZNiO odegrał zwłaszcza w XIX w.-wielką ogólnonarodową rolę jako ośrodek polskiej myśli naukowej i patriotycznej.

Biblioteka utworzona przy Uniwrcsytccie Warszawskim w 1817 r., lecz już w 1818 od niego odłączona jako Biblioteka Publiczna, funkcjonowała tylko do powstania listopadowego. Powstała ze zbiorów Liceum Warszawskiego (których fundamentem byt księgozbiór I. Krasickiego) i Sądu Apelacyjnego, stworzona właściwie przez S, B.* Lindego, jej pierwszego dyrektora, dzięki osobistemu gromadzeniu przez niego książek z bibliotek przyklasztornych, kulcgiackich i innych kościelnych — urosła w szybkim czasie do rzędu największego księgozbioru w kraju, o profilu wszakże bardzo zróżnicowanym. W 1830 r. zbiory liczyły ok. 2000 rękopisów, 134000 tomów druków (w lym 6000 inkunabułów), 102500 rysunków i rycin, 1000 map i atlasów. Pomocnikiem Lindego był J. Lelewel, później A. T. Cbłędowski, kustoszem zbioru rycin — J. F. Pi warski.

Biblioteka Stanisława Augusta nic była w pełnym znaczeniu zbiorem publicznym, lecz miała pewne jego cechy. Kształtowana wg osobistych upodobań właściciela, zwłaszcza w zakresie historii, sztuk, nauk wyzwolonych, literatury (główny księgozbiór liczył ok. 2000 tomów dzieł stricte literackich), budownictwa i militariów, obejmowała ok. 16000 woluminów, opracowanych (przez J. Albertrandiego) w dzicsięciodziało-wym porządku. Prócz tego posiadał król mniejsze zbiory w Łazienkach (2128 tomów), a nawet w myśliwskiej rezydencji w Kozienicach (165 dzieł, składających się przeważnie I beletrystyki). Biblioteka zamkowa (od 1784 r. w Pałacu pod Blachą) obejmowała także duży zbiór rękopisów i albumów, liczący w 600 tomach ok. 30000 sztychów i rysunków. Główny księgozbiór udostępniany był wewnętrznie naukowemu i literackiemu środowisku kręgu królewskiego (księga

BIBLIOTEKI

niewielka, co stale sygnalizowano. Kolejni-prefekci biblioteki: J. D. Janocki, J. Koźmiński • i O. Kopczyński (przejściowo pracował tu także F. D. Kniaźnin) sprawowali opiekę nad zbiorami i ich opracowaniem,- nic dysponując dostatecznymi na len cel środkami (najpełniejszy personel biblioteki stanowili: prefekt, dwóch bibliotekarzy i dwóch woźnych). Janocki opracował pierwszy drukowany katalog rękopisów biblioteki (Spęd-men catalogi codic\im manuscriptorum Blbllolecae-Zaluscianae, Drezno 1752), wielotomowy infor-/ mator o rzadkich polskich książkach znajdujących się w zbiorach [Nachrichl oon denprin der . Hochgrfijlich Zaluskischcn BibliothejySich bej]nd-' lic hen raren polnischen Bftchernfu 1--5, Drezno-Wrocław 1747-1753) i inne^publikacje o zbiorach' biblioteki. Zanicdbalie zbiory, zwłaszcza w tym czasie kiedy JtCnocki całkowicie utracił wzrok (1775), upor?łądkował w pewnym stopniu dopiero Kopczyński, który w dramatycznych raportach informował Komisję o niszczeniu książek. Likwidacja biblioteki zbiegła się z upadkiem krąjjłfiNa rozkaz Katarzyny zbiory jako łup wdjenny wywieziono do Petersburga, gdzie stały /sie fundamentem zakładanej wówczas Petersbur-/ sklej Cesarskiej Biblioteki Publicznej ortu innych bibliotek (zwłaszcza dublety) imperium rosyjskiego. W czasie wywożenia wiele książek zostało i zniszczonych i rozkradzionych. Do Petersburga dotarło (według spisu w 1808 r.) 262500 tomów. Niewielka liczba książek wróciła do kraju w okresie międzypowslaniowym (ok. 27000 tomów), znaczniejszą część rewindykowano na. podstawie traktatu ryskiego w 1921 r., z czego po' stratach ostatniej wojny ocalało ok. 1800 rękopisów i ok. 30000 starych druków.

Inny charakter, wymiar i zasięg miały biblioteki publiczne, takie jak senatu w Gdańsku (Bibliothcca Senatns Gedanensis), która w końcu stulecia liczyła ok. 50000 tomów i ok. 20000 broszur (od 1793 r. nazwana Biblioteką Miejską — Stadt-Bibliothek); rozrosła- się ona zwłaszcza dzięki wchłonięciu wielu zbiorów pafrycjalu gdańskiego, liczących od kilkuset do kilku lysięcy tomów, co nastąpiło w XVU, a przede wszystkim w XVIII v/. Charakter tego księgozbioru, głównie humanistycznego z przewagą książek historycznych, ukształtowały lokalne warunki: najpełniej prezentowane w nim były zagadnienia dotyczące Pomorza i marynistyki. Profil instytucji publicznej miała też późniejsza biblioteka Królewskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, fundowana dzięki darowi A. Sapiehy (ze zbiorów kodcńskich Jana Fryderyka i Konstancji Sapiehów): 6000 tomów oraz legat 5000 złp. rocznie na przeciąg 50 lat; wzbogaca na.następnie głównie darami (np. M. A. Berganzoniego, $. Hołowezyca, J. N. Kossakowskiego, pt Dąbrowskiego), liczyła w. 1814 r- ok.