SYNDROM WYPALENIA ZAWODOWEGO
W pewnym momencie z niepokojem stwierdzamy, \
e mamy coraz
mniejszą motywację do pracy, a wykonywane kiedyś z entuzjazmem obowiązki
zaczynają nu\
yć i przeszkadzać. Psycholodzy nazywają to zjawisko
 wypaleniem emocjonalnym .
Pierwszym, który opisał to zjawisko był amerykański psychoanalityk
H. Freudenberg. Określał on wypalenie zawodowe jako stan krańcowego
wyczerpania, spowodowany nadmiernym zapotrzebowaniem na energię i
wszelkie zasoby jakimi dysponuje jednostka. Uwa\
ał, \
e wypalenie zawodowe
jest skumulowaniem kilku czynników, będących wynikiem długo
utrzymującego się wyczerpania emocjonalnego, a mianowicie dehumanizacja
osób z którymi pozostaje się w relacjach zawodowych, brak satysfakcji z pracy i
obni\
anie się zaanga\
owania w pracę. Patrząc na teorie wypalenia zawodowego
równie\
innych psychologów, takich jak: S. Jackson, Ch. Maslach mo\
emy
stwierdzić, i\
wszyscy oni za stan wypalenia zawodowego winią nadmierne
wyeksploatowanie emocjonalne jednostki. A przecie\
, to właśnie emocje
mobilizują organizm do działania i aktywności. Jeśli osoba nie potrafi
umiejętnie korzystać z emocji, popada w konflikty w relacjach międzyludzkich,
co wią\
e się z problemami w pracy, w domu, wśród przyjaciół. Przestaje
traktować swoich podopiecznych w sposób podmiotowy, zaczyna zauwa\
ać jak
mało osiągnęła w pracy, ma poczucie bezsilności i coraz większej frustracji.
Stres jest reakcją organizmu na wszelkiego rodzaju obcią\
enia, które
zakłócają jego równowagę i wzbudzają stan napięcia emocjonalnego. Częste i
długotrwałe prze\
ywanie stresu prowadzi do fizjologicznego wyczerpania
ogólnej energii jednostki. Doprowadzić mo\
e tak\
e do zespołu wypalenia
zawodowego, konfliktu postaw i ról zawodowych. Podatność na wypalenie,
zale\
y przede wszystkim od tego jak radzimy sobie ze sobą, jak bardzo podatni
jesteśmy na wpływ otaczających nas warunków. Praca jest obszarem naszego
\
ycia, który zajmuje nam du\
o czasu. Warto więc dokonać jej bilansu sprawdzić
ile wywołuje w nas negatywnych, a ile pozytywnych emocji, ile daje nam
satysfakcji i wzrostu własnej wartości, a ile przykrych doświadczeń i braku
zadowolenia.
Wg. A. Pinese syndrom wypalenia zawodowego przebiega w
następujących fazach:
Zafascynowanie, wiara w ideały, silne zaanga\
owanie w pracę,
Stagnacja, coraz trudniej realizować ideały, roszczenia uczniów,
roszczenia rodziców zaczynają denerwować
Frustracja, nauczyciel postrzega negatywnie swoich podopiecznych, praca
staje się miejscem rozczarowań
Apatia, pomiędzy nauczycielem, a podopiecznymi zanika przyjaz
ń,
nauczyciel wykonuje tylko swoje obowiązki,
 Syndrom wypalenia pojawia się w momencie całkowitego wyczerpania.
Mo\
na powiedzieć, \
e stan ten polega na psychicznym zu\
yciu się, biernym
pogodzeniu się z zaistniałymi realiami. Problem tan najczęściej dotyka ludzi
ambitnych, o wysokich aspiracjach. Często prowadzi ich do destrukcji i
całkowitego załamania. Wypalonego nauczyciela nic nie cieszy, na niczym mu
nie zale\
y, pracuje bo z czegoś \
yć musi. Staje się on wówczas bezduszny,
kierując się rutyną unika indywidualnego podejścia do ucznia, ignoruje potrzeby
innych, jest przekonany, \
e jego mo\
liwości działania są niewspółmierne do
realiów pracy.
Ju\
J. Korczak scharakteryzował wypalonego nauczyciela, zanim
współcześni badacze uwiarygodnili to zjawisko korelacjami i procentami.
 W mirę lat pracy, wydłu\
a się odległość między tym czego \
ąda dorosły, czego
pragnie dziecko, wzrasta znajomość nieczystych sposobów ujarzmiania. Jawi się
skarga na niewdzięczną pracę: kogo Bóg chce ukarać, robi go wychowawcą.
Nu\
y nas dziecko ruchliwe, hałaśliwe, ciekawe \
ycia i jego zagadek, męczą
pytania i zdziwienia, odkrycia i próby z niefortunnym częstokroć wynikiem.
(& ) Oto pochyła wypadku wychowuje, lekcewa\
y, podejrzewa, śledzi,
przyłapuje, karci, oskar\
a i karze, szuka dogodnych sposobów by zapobiec,
coraz częściej zabrania, bezwzględniej zmusza, nie widzi wysiłku dziecka, by
zapisać starannie kartkę papieru lub godzinę \
ycia, stwierdza oschle, \
e z
le.
Rzadki błękit przebaczeń, częsty szkarłat gniewu i oburzeń .
KOMPONENTY WYPALENIA ZAWODOWEGO
Istnieje wiele objawów i sygnałów, które wspólnie tworzą syndrom
wypalenia się. B. Brewster podaje następujący zestaw objawów:
Wyczerpanie fizyczne, które objawia się chronicznym zmęczeniem, utratą
wagi i brakiem apetytu,
Bezsenność, napięcie mięśniowe, na które składają się ró\
ne bóle bez
wyraz
nej przyczyny,
Migrenowe bóle głowy
Zmartwienia, niemo\
ność zaprzestania myślenia o pracy,
Niezdolność do podejmowania decyzji,
Poczucie winy za wyniki swojej pracy
Zawalenie pracą, niemo\
ność poradzenia sobie z ilością i spokojnego
przemyślenia jej jakości,
Utrata entuzjazmu, mechaniczne reagowanie na zadania, pojawia się
nuda,
Oskar\
anie innych za niepowodzenia,
 Niecierpliwość i wybuchy irytacji,
Utrata zainteresowania, pozytywne uczucia ulegają tłumieniu,
Nie przyswajanie nowych idei, postawa typu wszystko ju\
było i okazało
się bezsensowne,
Uzale\
nienia, przyjmowanie nadmiernych środków uspokajających,
alkoholu, nikotyny,
Cynizm,
Inercja, pojawiają się problemy ze zrobieniem czegokolwiek, niewielki
wysiłek okazuje się ponad siły
Narzucona sobie izolacja, normalnie towarzyskie osoby izolują się od
współpracowników, mają problemy w bezpośrednim komunikowaniu się
twarzą w twarz.
Wszystkie te objawy mogą wskazywać na syndrom wypalenia zawodowego i
powinny być traktowane jako sygnały ostrzegawcze.
Wypalenie zawodowe jest procesem, który mo\
na przedstawić za
pomocą następujących po sobie etapów, ze względu na stopień wyrządzonej
szkody:
Pierwszy stopień jest stadium ostrzegawczym, w którym pojawiają się nie
ustępujące objawy przeziębienia, ból głowy, bezsenność, uczucie irytacji.
Powrót do właściwego funkcjonowania z tego stadium nie jest trudny.
Wystarczy chwilę odpocząć od pracy.
Drugi stopień pojawia się wtedy, gdy syndrom jest bardziej stały i trwa dłu\
ej,
charakterystyczne objawy to wybuchy irytacji, pogardliwe odnoszenie się do
innych, gorsze wykonywanie zadań, konieczny jest długi wypoczynek, a
wyraz
ne zainteresowanie się czymś innym ni\
pracą mo\
e mieć istotny wpływ
na poprawę samopoczucia.
Trzeci stopień występuje wtedy, gdy syndrom staje się chroniczny, rozwijają
się objawy fizyczne, psychiczne i psychosomatyczne. Objawy nie są związane
jedynie ze sferą psychiczną, zagro\
one są procesy emocjonalne,
osobowościowe, pojawiają się tak\
e zaburzenia somatyki np. wrzody \
ołądka,
nadciśnienie, napady depresji, uczucie osamotnienia, obok problemów
związanych z pracą pojawiają się problemy rodzinne, mał\
eńskie,
przyjacielskie. Konieczny jest kontakt z terapeutą, psychologiem, lekarzem.
CZYNNIKI WYPALENIA ZAWODOWEGO
Wypalenie zawodowe stanowi proces psychologiczny, a to czy
ulegamy mu czy te\
nie zale\
y od wielu czynników, środowiskowych czy te\

osobistych.
Czynniki szczególnie wa\
ne w budowaniu syndromu wypalenia to:
Stawianie sobie wysokich wymagań, przy niewielkich mo\
liwościach
wpływu na sytuację,
Działania niezgodne ze swoimi przekonaniami,
Mała dbałość o własne ciało, dietę, relaks i podstawową higiene,
Zaniedbania rozwoju zawodowego,
Brak partnerskich relacji,
Brak lub słaba organizacja czasu prywatnego i czasu pracy.
Wypalenie zawodowe bardzo trudno byłoby wytłumaczyć jedną
przyczyną. Myślę, \
e jest ich wiele. Wśród nich mo\
na wymienić strukturę
systemu szkolnego. Obecnie obowiązująca rola awansu zawodowego nie jest
wolna od patologii. Awans przybiera niekiedy formę dysfunkcyjna, działa
przeciw rozwojowi. Problem nie jest traktowany powa\
nie, sprowadza się do
ucieczki w formalizm, a nie jest okazją do rozwoju, który dla nauczyciela jest
stałym elementem jego pracy. Cały proces rozwoju zawodowego, stanowi
kolejny nowy problem dla nauczycieli wpędzając ich w stan zestresowania.
Na pewno du\
y wpływ na radzenie sobie w zawodzie nauczyciela mają
motywy i pobudki jakie zawa\
yły na wyborze profesji. Jeśli był to przypadek
lub inne okoliczności nie mające nic wspólnego z fascynacją czy
zainteresowaniem, to droga do osiągnięcia sukcesu będzie bardzo trudna. Osoby
te potencjalnie częściej nie radzą sobie ze stawianymi im zadaniami i częściej
tez nie spełniają oczekiwań osób zainteresowanych, oceniających ich efekty
pracy zawodowej. Nasilające się w związku z tym problemy, mogą stać się
czynnikami stresującymi, a tym samym, prowadzić do syndromu wypalenia
zawodowego. Na pewno łatwiej jest tym którzy zawód nauczyciela wybrali z
zamiłowania. Tym, którzy mają odpowiednie predyspozycje osobowościowe do
pracy pedagogicznej, odpowiedni stosunek do siebie i innych oraz do swojego
zawodu. Od nauczyciela oczekuje się nie tylko przekazywania wiedzy, ale tak\
e
stwarzania warunków do optymalizacji rozwoju swoich uczniów. Osobowość
nauczyciela jego umiejętności interpersonalne i wra\
liwość na potrzeby uczniów
stanowią swoiste narzędzie pracy oraz wpływają na sukcesy zawodowe.
Zaanga\
owanie w pracy i codzienna troska o uczniów są same w sobie du\
ym
obcią\
eniem psychicznym. Wszystkie te problemy jakie nauczyciel napotyka w
codziennej pracy maja charakter emocjonalny.
Do stresorów specyficznych dla tego zawodu nale\
ą zachowania i cechy
uczniów pozostające w sprzeczności z celami i oczekiwaniami wychowawczymi
nauczyciela. Takich sytuacjach bardzo wa\
ną rzeczą jest wsparcie społeczne,
czyli mo\
liwość uzyskania konkretnej rady co do sposobu postępowania z
dzieckiem trudnym, od bardziej doświadczonych kolegów po fachu. Często
jednak atmosfera w pracy nie sprzyja takim rozmowom, nauczyciele boją się
konkurencji między sobą i niechętnie dzielą się wiedzą, zamykają się w sobie
zniechęceni całą sytuacją stają się rozchwiani intelektualnie ale przede
wszystkim moralnie. Często dyrektorzy z niskimi umiejętnościami rozumienia
problemów osobistych nauczyciela wzmagają napięcia i zagro\
enia
wypaleniem. Nauczyciele poddawani są ciągłej kontroli wewnętrznej i
zewnętrznej, nie mają poczucia komfortu psychicznego. W opinii nauczycieli
presja stałej kontroli wszelkich poczynań edukacyjnych hamuje ich
indywidualne, twórcze działania, bowiem zbyt wiele czasu poświęcają na
dokumentowanie swojej pracy. A przecie\
o dobrej pracy nauczyciela powinny
świadczyć jej efekty, jednak nie tylko te które mo\
na zmierzyć doraz
nie, ale
przede wszystkim te, które ujawniają się w postawach. Dodatkowymi
czynnikami wzmagającymi stres są wysokie wymagania w zakresie roli roli
społecznej nauczyciela. Nauczyciel jest osobą ocenianą równie\
przez
społeczeństwo, musi on posiadać określony system wartości ideologicznych,
światopoglądowych i etycznych.
Du\
ym dyskomfortem nauczycieli są niskie pensje i ciągła myśl jak prze\
yć do
końca miesiąca. Ograniczenia materialne powodują, \
e nauczyciel nie jest w
stanie osiągnąć takiej stopy \
yciowej, jaka przysługuje mu na mocy presti\
u
zawodowego. Ma on poczucie, \
e wypełniając obowiązki zawodowe, nie
zapewnia nale\
ytych warunków \
ycia osobom będącym na jego utrzymaniu.
W zawodzie nauczyciela wa\
nym czynnikiem powodującym stres
jest codzienny wielogodzinny kontakt ze stresem sensorycznym czyli hałasem.
Hałas działa szkodliwie na narząd słuchu, na układ nerwowy, oraz na inne
układy narządów. Pod wpływem hałasu nauczyciele stają się nadmiernie
pobudliwi, powodują konflikty, mają nastawienie agresywne, cierpią na nerwice
i stany lękowe, bezsenność, zwolnione są u nich reakcje nerwowe.
Czynnikiem kluczowym dla rozwoju wypalenia zawodowego jest
zgeneralizowane doświadczanie niepowodzenia w walce ze stresem i
obcią\
eniami emocjonalnymi w wykonywanego zawodu. Jest skutkiem
przewlekłego stresu nie zmodyfikowanego własną aktywnością zaradczą.
Podsumowując problem czynników wypalenia zawodowego warto
odwołać się do poglądów M.Orłowskiej.
Zdaniem tej autorki do czynników mających wpływ na wypalenie zawodowe
zalicza się:
Charakter pracy i stopień psychologicznego zaanga\
owania niezbędnego
do jej wykonania,
Nadmierny poziom osobistej odpowiedzialności,
Wysoki poziom wymagań,
Du\
e tempo pracy i fizyczne obcią\
enie pracownika,
Nieodpowiedni styl zarządzania,
 Niewłaściwe relacje interpersonalne,
Złe warunki pracy i niewystarczające zarobki.
SPOSOBY RADZENIA SOBIE Z WYPALENIEM
ZAWODOWYM
Wypalenie mo\
e zdarzyć się ka\
demu, kto wkłada duszę i serce w jakieś
działanie. Jeśli nie zaczniemy działać, to zniszczą nas pora\
ki, cierpienia,
szarość \
ycia i udręka bezsennych nocy. Jedną z bardzo wa\
nych rzeczy
przeciwdziałającą wypaleniu jest higiena psychiczna. To impuls przeciwstawny
wobec zawodowej deformacji. Mo\
na ją rozumieć jako zbiór prewencyjnych i
leczniczych środków przeciwko zewnętrznym i wewnętrznym obcią\
eniom oraz
nieprawidłowością. Higiena psychiczna polega przede wszystkim na skupieniu
uwagi na psychicznych drobiazgach, a ponadto na stałym porządkowaniu dnia
codziennego. Powinniśmy skupiać się na tym co ju\
osiągnęliśmy, a nie myśleć
ciągle o tym co jeszcze mamy do zrobienia, chwalić samych siebie za osiągnięte
do tej pory sukcesy. Nie nale\
y rozpamiętywać pora\
ek i pogrą\
ać się w
negatywnych myślach, musimy starać się nie komplikować sobie \
ycia, Im ono
jest prostsze, tym więcej znajdujemy w nim spokoju i wyciszenia.
Ka\
dy mo\
e uczynić się szczęśliwym, tworząc myśli z których promieniuje
spokój i radość utrzymując się w stałej aktywności nakierowanej na określony
cel. Jednak kiedy nie jesteśmy w stanie sami sobie poradzić, popadamy w coraz
większą beznadziejność, warto zacząć szukać pomocy u specjalisty.
Kolejna formą zapobiegania wypaleniu zawodowemu jest rozwój
kompetencji zawodowych. Są one podstawą wysokiego poczucia własnej
profesjonalnej kompetencji, pomagają tak\
e radzić sobie w sytuacjach
niestereotypowych, nowych, wymagających refleksu pedagogicznego.
J. Fengler podaje listę zaleceń dla przecią\
onych i wyczerpanych
nauczycieli, zagro\
onych wypaleniem zawodowym lub w pewnym stopniu
dotkniętych ju\
tym zjawiskiem;
W czasie wolnym nale\
y wybrać jakieś zajęcie artystyczne nie mające nic
wspólnego z zawodem;
Nie nale\
y wykorzystywać do nauczania jeszcze raz tych samych
materiałów;
Nale\
y starać się w następnym roku szkolnym uczyć w klasie o innym
poziomie
Je\
eli jesteś przecią\
ony zdystansuj się do środowiska uczniowskiego,
przyjmując funkcję metodyka szkolnego
Nale\
y znalez
ć mo\
liwość kole\
eńskiej współpracy w nauczaniu i uczyć
tylko tych przedmiotów które sprawiają nam przyjemność
W obrębie materiału lekcyjnego nale\
y wybrać temat który nas
szczególnie interesuje i zainwestować w niego wiele energi
 Wybrać sobie jakąś działalność, której mo\
na się oddawać bez
posługiwania się mową np., lepienie z gliny
Jeśli czujemy się z
le nale\
y zostać w domu
Nale\
y postarać się o wolny semestr
Przyłączyć się do grupy zajmującej się problemami z jakimi jedna osoba
nie potrafi sobie poradzić, trzeba postarać się o rozwiązania, a nie o
zdobycie sympatii
W drodze do domu zostawić sprawy zawodowe za sobą
Zastanowić się dlaczego zostałem nauczycielem
Znalez
ć kogoś, kto wykona za nas prace domowe.
Nie ma szybkich i łatwych rozwiązań jeśli chodzi o wypalenie zawodowe ale ju\

bardzo istotne znaczenie ma sam fakt świadomości istnienia takiego syndromu.
Przeciwdziałając wypaleniu, musimy pamiętać o profilaktyce, nawet gdy
jest ono odległe nale\
y wzmacniać zasoby podmiotowe i środowiskowe. Nale\
y
inwestować w odpowiednie kształcenie, wiedzę o samym sobie, dbać o rozwój
zainteresowań pozazawodowych.