Piotr Sztompka
ANALIZA SYSTEMOWA W NAUKACH POLITYCZNYCH
(Próba rekonstrukcji)
Analiza systemowa to jedna z bardziej wpływowych orientacji teoretycznych i metodologicznych w naukach
politycznych ostatniego dziesięciolecia. Wielu autorów burżuazyjnych traktuje ją jako  dominujące podejście
we współczesnym badaniu polityki  nowy para dygmat w naukach politycznych  .iedyny system pojęciowy,
który zdolny jest zapewnić rozwój naukom politycznym . Także autorzy marksistowscy coraz częściej
uznają rolę analizy systemowej w badaniu polityki. F. Burłackij twierdzi na przykład, że koncepcja systemu
politycznego w wersji rozwijanej przez D. Eas tona czy innych teoretyków amerykańskich może być w pełni
stosowana przy analizie społeczeństwa socjalistycznego. W. Afanasjew analizuje społeczeństwo socjalistyczne
explicite w kategoriach systemowych. W. Gierszikow dostrzega wyraz
nie założenia teorii systemów w
rozważaniach F. Engelsa i W. Lenina o po lityce. Pojawiają się prace świadomie stosujące ujęcie systemowe
w badaniu konkretnych zjawisk i procesów politycznych. Jednocześnie zarówno w nauce burżuazyjnej jak i
marksistowskiej analiza systemowa jest przedmiotem ostrej i wielokierunkowej krytyki .
Niestety, jak często bywa w naukach społecznych, ani apologeci, ani krytycy nie zawsze zadają sobie
trud wyraz
nego określenia o co właściwie chodzi. W rezultacie wiele sporów ma charakter pozorny a
zarzuty krytyczne mijają się z celem. Rzetelna ocena analizy systemowej, z punktu widzenia jej przydatności
poznawczej, musi być poprzedzona możliwie dokładną rekonstrukcją tego szczególnego podejścia ba
dawczego!
Taki właśnie cel stawiam sobie w niniejszym opra cowaniu, Obierając za Przedmiot rozważań koncepcje
systemowe formułowane przez reprezentatywnych przedstawicieli tego kierunku w nauce amerykańskiej
 D. Eastona, G. Ahnonda, K. Deutscha, D. Kaplana, T. Parsonsa, D. Aptera - będę się starał
odpowiedzieć na dwa pytania:
1) Co to jest analiza systemowa? Chodzić tutaj będzie o ustalenie roli i miejsca analizy systemowej w ramach
szerszego procesu badawczego w naukach politycznych, a więc o rodzajową, ogólną czy inaczej  zewnętrzną
charakterystykę operacji badawczej tego typu.
2) Na czym polega analiza systemowa? Chodzić tutaj będzie o ustalenie specyficznej treści analizy systemowej
w naukach politycznych, wyróżniającej ją od innych typów analizy; a więc o szczegółową, konkretną czy
inaczej  wewnętrzną charakterystykę operacji badawczej określanej tym mianem.
W niniejszym opracowaniu będę się starał zrekon struować analizę systemową wyłącznie w jej aspektach
metodologicznych  raczej jako metodę interpreto wania polityki niż jako gotową teorię czy opis zjawisk i
procesów politycznych. Sądzę, że właśnie ta metodologiczna warstwa analizy systemowej jest szczególnie
godna uwagi, a zawarta w niej metoda interpretacji może okazać się użyteczna także dla marksistowsko
zorientowanych nauk politycznych.
1. ANALIZA SYSTEMOWA JAKO ETAP TWORZENIA TEORII
Rozważając każdą metodę badawczą warto pamiętać, że metoda służy lub przynajmniej powinna służyć wy
raz
nie określonemu celowi Nie sposób zrozumieć istoty narzędzia nie wiedząc do czego ono służy. Nie sposób
zrozumieć istoty metody, gdy nie wiemy co przy jej pomocy pragniemy osiągnąć.
We współczesnych naukach politycznych ostatecznym celem badawczym jest, jak się wydaje, empiryczna
teoria polityki. Uznanie takiego ideału badawczego oznacza przezwyciężenie dwóch tendencji panujących w
dawnej nauce o polityce:
1) Nacisk położony na tworzeniu t e o r i i oznacza odejście od wąskiego empiryzmu: gromadzenia danych,
faktów, oderwanych informacji, w nadziei, że w ich masie ujawnią się, niejako same przez się, interesujące
prawidłowości ogólne. Doświadczenie nauk politycz nych po II wojnie światowej raz jeszcze potwierdza
całkowitą bezpłodność podejścia czysto opisowego. Nad mierne bogactwo faktów nie tylko nie przekształca się
automatycznie w nową jakość wiedzy ogólnej, ale niekiedy nawet utrudnia szerszą refleksję. Słusznie ostrze ga
D. Apter:  Nie możemy sobie dziś poradzić z nad miarem danych dotyczących różnych dziedzin, dostar
czanych przez różne dyscypliny badawcze od czasu wojny [...]. Stoimy w obliczu groz
by dezintegracji na szej
dyscypliny . W nieco metaforycznej formie powta rza tę samą myśl K. Deutsch:  Każda nauka w swoim
stadium empirycznym stara się ugryz
ć więcej faktów niż zdolna jest przełknąć i strawić . Coraz wyraz
niej
ujawnia się konieczność systematyzacji rozproszonych faktów w całościowe struktury. Najdoskonalszą syste
matyzację ma przynieść właśnie teoria.
2) Nacisk położony na tworzeniu teorii empirycz nej oznacza odejście od tendencji normatywnej - roz ważania
zjawisk i procesów politycznych wyłącznie w kategoriach etycznych czy formalno-prawnych. Sens
tzw.  rewolucji behawioralnej w naukach politycz nych polega właśnie na przesunięciu akcentu z tego w jaki
sposób zjawiska, procesy czy działania polityczne przebiegać powinny, na rzeczywisty przebieg zjawisk i
procesów politycznych oraz rzeczywiste zachowanie się jednostek w sytuacjach politycznych.  Instytucje
polityczne i jednostki pełniące role polityczne są roz patrywane z punktu widzenia tego co rzeczywiście ro bią,
dlaczego to robią i w jaki sposób to, co robią, po wiązane jest z tym, co robią inni . Tak rozumiane nauki
polityczne stają się integralną częścią nauk empi rycznych w przeciwieństwie do nauk filozoficznych czy
prawno-dogmatycznych. G. Almond pisze:  Badacz sy stemów politycznych interesuje się empirycznie obser
wowalnym zachowaniem. Nacisk na kategorię zacho wania oznacza po prostu, że opis systemu politycznego nie
może się nigdy ograniczać do ustalenia charakte ryzujących go norm prawnych czy wartości etycz nych
Ideał teorii empirycznej w naukach poli tycznych może więc być zdefiniowany przez negację: jako
przeciwieństwo tendencji wąsko-empirycznej i for matywnej. Daleko trudniej osiągnąć zgodę co do pozy
tywnej charakterystyki tego ideału. Co oznacza pojęcie teorii empirycznej w naukach politycznych? Wielo
znaczność pojęcia teorii jest sprawą powszechnie znaną. Nie wdając się tutaj w rozważanie tego złożonego
za gadnienia, proponuję dla celów dalszej rekonstrukcji przyjąć następujące rozumienie tego terminu: Teorią
empiryczną będę nazywał każdy taki i tylko taki zbiór twierdzeń, który dostarcza prawomocnej, sprawdzalnej,
sprawdzonej, pragmatycznie kompletnej i semantycz nie spójnej odpowiedzi na pytanie  dlaczego ? doty
czące wyraz
nie określonej dziedziny zjawisk czy pro cesów politycznych. W określeniu tym zawarte jest
sześć warunków, które spełniać musi odpowiedz
na py tanie eksplanacyjne ( Dlaczego? ) zanim można ją
uznać za teorię. Można wykazać, że zbiór twierdzeń spełniających te warunki będzie posiadał strukturę lo
giczną systemu wyjaśnień naukowych, nadbudowanych jedno nad drugim na kształt piramidy. Unikając roz
ważania związanych z tym problemów logicznych pragnę zwrócić uwagę na dwa spośród sześciu warun ków
definicyjnych teorii politycznej.
Pierwszy dotyczy treści pytania eksplanacyjnego, albo inaczej treści problemu teoretycznego (pytanie
musi dotyczyć wyraz
nie określonej dziedziny zjawisk czy procesów politycznych), drugi dotyczy treści odpo
wiedzi wyjaśniającej (odpowiedz
musi być semantycznie spójna). Zarówno to co wyjaśniamy, jak i to przez co
wyjaśniamy musi być uchwycone za pomocą okreś lonych kategorii pojęciowych. Zadając pytania  dlacze go?
z badanej dziedziny przedmiotowej wyodrębniamy pojęciowo pewien przedmiot i przypisujemy mu pewną
cechę, wyodrębnioną z kolei pojęciowo z szerokiego zbioru cech, jakie mogą temu przedmiotowi potencjalnie
przysługiwać. Z kolei odpowiadając na pytanie  dlacze go? wyodrębniamy pojęciowo pewną szerszą klasę
przedmiotów, którym przysługuje ta sama cecha, lub pewną ogólniejszą cechę przysługującą temu samemu
przedmiotowi i wskazujemy na prawidłowe powiązanie odpowiednich klas czy cech. W obu przypadkach kie
rujemy się z natury rzeczy pewnym uproszczonym czy wyidealizowanym obrazem pojęciowym tych zjawisk
czy procesów, które wyjaśniamy i za pomocą których wyjaśniamy, albo inaczej  określonym modelem poję
ciowym interesującej nas dziedziny rzeczywistości. Mo del pojęciowy to zatem, w moim rozumieniu, zbiór
upraszczających lub idealizujących założeń dotyczących badanego przedmiotu.
Jeżeli zgodzimy się, że proces budowy teorii to tyle co konstruowanie systemu wyjaśnień wówczas
konstruowanie modelu pojęciowego tej dziedziny rzeczy wistości, którą pragniemy wyjaśnić, stanowi
konieczny, wstępny etap procesu budowy teorii. Analiza systemowa w naukach politycznych to właśnie
konstruowanie szczególnego modelu pojęciowego zjawisk politycznych, a mianowicie modelu systemowego.
Stanowi ona zatem konieczny, wstępny etap budowania teorii polityki. Ko nieczny, ale właśnie wstępny i
oczywiście niewystar czający. Nieporozumienia zaczynają się wtedy, gdy mo del miesza się z teorią, gdy
narzędzie badawcze ulega autonomizacji i budowa modelu pojęciowego staje się celem sama w sobie. Słusznie
zauważa D. Kaplan:  Kie dy pojęcia teorii systemów są stosowane przy konstruo waniu teorii w dziedzinie
nauk politycznych, mogą być bardzo pomocne, ale kiedy stosowane są jako ucieczka przed merytorycznymi
problemami teoretycznymi, mo gą być mylące lub wręcz szkodliwe . Celem teorii jest wyjaśnienie zjawisk:
model pojęciowy dostarcza ramy odniesienia, języka, w którym teoria może być sformu łowana, ale sam nic nie
wyjaśnia.
2. MODELE SYSTEMOWE W NAUKACH POLITYCZNYCH
Stosowanie systemowego modelu pojęciowego przy bu dowaniu teorii polityki jest przejawem tendencji daleko
szerszych, obejmujących wiele dziedzin nauki XX w. Tzw.  rewolucja systemowa w nauce sprowadza się,
mówiąc najprościej, do dwóch spraw:
l) Różnorodne dziedziny rzeczywistości zaczyna się interpretować nie jako luz
ne zbiory izolowanych ele
mentów, lecz jako wewnętrznie zintegrowane, wyróż niające się od otoczenia i kierujące się swoistymi
prawidłowościami całości.
2) Rozważając poszczególne elementy, zjawiska czy procesy, zwraca się uwagę nie tyle na ich cechy abso
lutne, przysługujące im samym bez względu na kon tekst, w jakim występują, ale raczej na ich cechy re
lacjonalne, powiązania z innymi elementami, miejsce i rolę w szerszych całościach  albo prościej  na
strukturę.
Niektórzy autorzy są zdania, że takie przesunięcie akcentów przynosi zasadniczą reorientację myślenia
naukowego, kształtuje nowy paradygmat (w sensie T. Kuhna) w naukach współczesnych. Jeden z pre
kursorów podejścia systemowego L. von Bertalanffy twierdzi na przykład:  Możemy uznać za charaktery
styczną cechę współczesnej nauki, że schemat izolowa nych jednostek działających zgodnie z jednostronną
przyczynowością okazał się niewystarczający. Stąd też pojawienie się we wszystkich dziedzinach nauki takich
określeń, jak całościowy, holistyczny, organiczny, Gestalt itp., które wszystkie wskazują, że w ostatecznym
ra chunku musimy myśleć w kategoriach elementów pozostających we wzajemnej interakcji . Podobny po
gląd wyraża R. Ackoff:  W ostatnim dwudziestoleciu jesteśmy świadkami pojawienia się pojęcia systemu ja
ko kluczowego w badaniu naukowym . Niektórzy autorzy marksistowscy posuwają się nawet tak daleko, że
przewidują  stopniowe włączanie całej nauki w ra my systemowo-strukturalne , a  rozwijanie specyficz nych
metod badania systemów uważają za główny kie runek przyszłej refleksji metodologicznej.
Na teren nauk politycznych  rewolucja systemowa dociera dwiema drogami.. Pierwszym z
ródłem nowych
modeli pojęciowych w badaniu polityki są najogólniej sze, wysoce sformalizowane dyscypliny nauki  cyber
netyka (Wiener, Ashby), teoria informacji (Shannon) i tak zwana  ogólna teoria systemów (Bertalanffy,
Ackoff, Rapoport). Taką genezę intelektualną mają, jak się wydaje, modele systemowe budowane przez D. Eas
tona, K. Deutscha, D. Kapłana. Drugim z
ródłem syste mowych modeli polityki są inne, równoległe dyscypliny
nauk społecznych, przede wszystkich antropologia spo łeczna i socjologia, a szczególnie dominujący na ich
te renie przez długie lata kierunek funkcjonalny lub ina czej szkoła  strukturalno-funkcjonalna . Taką genezę
mają, jak sądzę, modele systemowe budowane przez G. Almonda, D. Aptera i oczywiście T. Parsonsa. Na ta
kie pochodzenie własnych koncepcji zwraca uwagę sam Almond:  Stosowanie pojęcia systemu jest przejawem
przenikania na teren teorii politycznej ujęć funkcjona listycznych, zrodzonych w antropologii i socjologii
OGÓLNY MODEL SYSTEMU POLITYCZNEGO
Mimo bardzo istotnych różnic dzielących modele syste mowe konstruowane przez każdego z wymienionych
sześciu autorów można, jak sądzę, wydobyć przed na wias i uogólnić ich składniki wspólne. Te aspekty mo
delu systemowego, które uwzględniane są, mniej lub bardziej explicite przez wszystkich wymienionych auto
rów określać będę jako ogólny mode1 systemo wy. Prace poszczególnych autorów przynoszą różnorakie
konkretyzacje tego modelu, różnią się między sobą pod względem treści, którą wypełniają wspólne ramy,
na cisku, jaki kładą na różne aspekty modelu itd. W odnie sieniu do takich konkretyzacji można by mówić o
szczegółowych modelach systemowych.
Ramy pojęciowe wspólne dla wszystkich koncepcji systemu politycznego, a więc ogólny model systemowy
przyjmowany w naukach politycznych
można przedstawić za pomocą
następującego schematu:
W takim ogólnym ujęciu system
polityczny to:
1)zbiór rozróżnialnych e 1 e m e n t ó w,
2) powiązanych ze sobą różnorodnymi zależnościami, które łącznie tworzą jego s t r u k t u r ę,
3) wyróżniający się o d o t o c z e n i a za pośred nictwem uchwytnej g r a n i c y,
4) ale ulegający oddziaływaniom płynącym z oto czenia poprzez określone w e j ś c i a,
1.
i oddziaływujący na otoczenie poprzez określone wyjścia,
6)przy czym charakter oddziaływań na wyjściach jest wyznaczony przez oddziaływania na wejściach,
zmodyfikowane przez procesy konwersji wewnątrzsystemowej,
7) a charakter oddziaływań na wejściach jest modyfikowany za pośrednictwem sprzężenia zwrotnego przez
oddziaływania na wyjściach.
Poszczególne składniki definicyjne pojęcia systemu ulegają konkretyzacji w modelach szczegółowych pro
ponowanych przez różnych autorów. Każdy z nich kła dzie nacisk na inne aspekty modelu ogólnego. Można
powiedzieć z pewnym uproszczeniem, że Easton naj większą wagę przywiązuje do charakterystyki elemen tów
i wejść systemu, Almond  do charakterystyki wyjść i procesów konwersji wewnątrzsystemowej, Deutsch
 do analizy sprzężenia zwrotnego między sta nami wyjść a stanami wejść, Parsons  do charakte rystyki
relacji i przepływów zachodzących między sy stemem i otoczeniem, Apter  do analizy procesu rozwojowego,
jakiemu ulega system jako całość.
Szczegółowa analiza modeli systemowych konstruo wanych przez wszystkich wymienionych autorów
wy kracza poza ramy tego opracowania. Ograniczę się przeto do zasygnalizowania ciekawszych kwestii,
które pojawiają się przy konkretyzacji ogólnego modelu syste mowego w dziedzinie zjawisk i procesów
politycznych.
ELEMENTY SYSTEMU
Co jest ostatecznym składnikiem, nierozkładalnym ele mentem systemu politycznego? Można na to pytanie
odpowiadać w dwojaki sposób. Po pierwsze  w myśl stanowiska realistycznego  elementami systemu po
litycznego  podobnie jak i szerszego systemu społecz nego  są jednostki ludzkie w potocznym, biologicz
nym sensie;  żywi ludzie . Po drugie  w myśl stano wiska nominalistycznego  elementami systemu są
działania ludzkie albo pewne szczególne aspekty czy przekroje całościowej działalności ludzkiej. W pierw
szym ujęciu mówi się niekiedy o systemie konkret nym, względnie członkowskim, w drugim ujęciu  o
systemie analitycznym.
Twórcy analizy systemowej przyjmują zgodnie sta nowisko nominalistyczne, traktują system polityczny
ja ko kategorię analityczną.  Twierdzę  pisze Easton  że wszystkie systemy społeczne składają się z
interakcji między ludz
mi i że takie interakcje tworzą podstawowe składniki tych systemów. System polityczny
nie jest zbiorem jednostek ludzkich wybranych do badania. Jest to zbiór interakcji wyodrębniony spośród
innych rodza jów interakcji, w których uczestniczą jednostki ludz kie . Prawie identycznie formułuje swoje
stanowisko w tej sprawie Almond:  Systemy społeczne nie składają się z jednostek ludzkich, lecz z ról. W
tym samym sen sie system polityczny składa się z ról obywateli, podda nych, wyborców itd., pozostających
w interakcjach z ustawodawcami, urzędnikami, sędziami itd. Te same jednostki ludzkie, które pełnią role w
systemie politycz nym, pełnią je także w innych systemach, takich na przykład jak ekonomika, społeczność
religijna, rodzina itp.
Kiedy element systemu politycznego zdefiniowany jest analitycznie (jako działanie polityczne, interakcja
polityczna czy rola polityczna) pojawia się interesujący dylemat. Okazuje się mianowicie, że nie sposób zdefi
niować elementu poprzez odwołanie się do cech abso lutnych, a tylko poprzez charakterystykę szerszej ca
łości, do której element należy. Działanie polityczne to przecież działanie ludzkie wyróżnialne tylko przez
swój kontekstowy sens, przez to, że podejmowane jest w systemie politycznym. Interakcja polityczna to wza
jemne oddziaływanie międzyludzkie, które od innych oddziaływań różni się tym tylko, że odbywa się w ra
mach systemu politycznego. Wreszcie rola polityczna to tylko ten fragment całościowej działalności jednostki
(lub oczekiwań normatywnych dotyczących takiej dzia łalności), który podejmuje ona jako członek systemu po
litycznego.
Ponieważ zatem niemożliwe jest zdefiniowanie ele mentu systemu politycznego w sposób niezależny, nie
możliwe jest także  bez popadnięcia w błędne koło  zdefiniowanie samego systemu w sposób tradycyjny,
strukturalny, to znaczy poprzez odwołanie się do cha rakterystyki elementów składowych i siatki ich powią
zań. Jedyna droga to definicja systemu  od zewnątrz wytyczenie granic systemu politycznego odróżniających
go od otoczenia (innych systemów), a następnie zdefiniowanie elementu przez odwołanie się do tak określo nej
całości.
GRANICA SYSTEMU
W jaki sposób odróżnić można to, co wewnętrzne dla systemu, od tego, co leży poza nim?  Życie politycz
ne  pisze Easton  będzie zinterpretowane jako system pojęciowo odrębny od innych systemów w spo
łeczeństwie. Te interakcje, które leżą poza systemem, mogą być określone jako otoczenie, w którym system
istnieje [...]. Będę dowodził, że pomiędzy systemem po litycznym a otoczeniem istnieje swoista granica . Po
jęcie granicy jest tutaj tożsame z kryterium definicyj nym polityki: wszystko to, co spełnia takie kryterium,
należy do systemu, wszystko to, co kryterium takiego nie spełnia, leży poza nim.  Analitycznie rzecz biorąc,
granice systemu mogą być zinterpretowane jako kry teria włączenia lub wyłączenia elementów do syste mu .
Jakie cechy przysługują systemowi jako całości? Przede wszystkim jego funkcje. Definicja systemu poli
tycznego i definicja jego elementów proponowana przez twórców analizy systemowej ma charakter funkcjonal
ny. Schematycznie formułowana jest tak:
l) system polityczny pełni w społeczeństwie takie a takie funkcje,
2) elementami systemu politycznego są wszystkie takie i tylko takie działania interakcje i role, które są
istotne dla wypełniania tych funkcji przez system jako całość to znaczy bądz
przyczyniają się do ich
wypełniania(są dla systemu funkcjonalne), bądz
utrudniają ich wypełnianie (są dla systemu dysfunkcjonalne).
Konkretna treść, jaką w powyższy schemat definicyjny wkładają poszczególni autorzy, jest dość zróżnicowana.
Jakie funkcje uznają oni za definicyjne dla systemu politycznego, a pośrednio dla elementów systemu?
 Wszystkie systemy polityczne  pisze Easton mogą być wyróżnione przez to, że o ile są trwałe, musimy im
przypisać skuteczne wypełnianie dwóch funkcji. Muszą być zdolne do rozdziału (alokacji) wartości spo łecznie
cenionych (dóbr), oraz muszą skutecznie nakła niać większość członków społeczeństwa do akceptacji takiego
rozdziału jako wiążącego . Konieczność wypełnienia takich funkcji płynie  według Eastona  stąd, że pula
wartości społecznie cenionych jest zawsze niewystarczająca dla zaspokojenia wszystkich aspiracji. Takie
określenie funkcji systemu politycznego jako ca łości pozwala z kolei zdefiniować funkcjonalnie elemen ty
systemu:  Pojęcie systemu politycznego obejmuje te role i interakcje, które są istotne (relewantne) dla
władczego rozdziału wartości społecznie cenionych w społeczeństwie jako całości
Odmienne określenie funkcji systemu politycznego spotykamy u G. Almonda. Za podstawowe, wyróżniają
ce funkcje systemu politycznego uważa on integrację społeczeństwa i jego adaptację do środowiska
zewnętrz nego, ale włącza równocześnie do definicji bardziej tra dycyjny składnik, a mianowicie czynnik
przymusu:  System polityczny to ten system interakcji występują cy w każdym niezależnym społeczeństwie,
który pełni funkcję integracji i adaptacji (zarówno w swoich we wnętrznych ramach, jak i w stosunku do innych
spo łeczeństw) dzięki stosowaniu lub groz
bie zastosowania [...] przymusu fizycznego
Jeszcze inną treść nadaje funkcjom systemu politycz nego T. Parsons w ramach swojej  ogólnej teorii dzia
łania .  Polityka pisze  jest tu ujmowana analitycz nie jako aspekt wszelkiego działania, którego funkcją jest
zbiorowe dążenie do zbiorowych celów . Funkcją wyróżniającą system polityczny wśród innych pod
systemów  systemu działania jest zatem osiąganie ce lów (goal-attainment). W póz
niejszych pracach Par sons
konkretyzuje to ogólnikowe określenie:  Polityka może być zdefiniowana jako mobilizacja zasobów spo
łecznych i ich wykorzystanie do osiągania celów zbio rowych, do formułowania i wdrażania decyzji publicz
nych
Pod wyraz
nym wpływem Parsonsa pozostaje  co sam zresztą przyznaje  K. Deutsch. W jego ujęciu
polityka to  władcza koordynacja ludzkich wysiłków i oczekiwań dla osiągnięcia celów społeczeństwa.
Rdzeniem polityki  zdaniem Deutscha  jest  obszar wymuszanych decyzji, albo dokładniej, decyzji wspar
tych pewną kombinacją istotnej szansy dobrowolnego posłuszeństwa z istotnym prawdopodobieństwem przy
musu .
Granice systemu, tak czy inaczej zdefiniowane, mają zawsze charakter analityczny; są wytyczane przez
ba dacza, w celach badawczych, są konstruktem, podob nie jak cały system.  To, co wybieramy i włączamy do
środka naszego systemu  pisze Easton  to, co rozwa żamy wewnątrz jego granic, będzie zawsze zależało od
tego, co pragniemy badać szczegółowo [...]. To, co pozostawiamy na zewnątrz, jako część otoczenia, to te
czynniki, które możemy uznać za dane. Reprezentują one zmienne niezależne lub parametry systemu. Iden
tyfikując je jako otoczenie zwalniamy się od koniecz ności szczegółowego badania tego, jak one same powsta ją
i co przyczynia się do tego, że przybierają takie a nie inne wartości . Jest to zatem decyzja czysto meto
dologiczna. Nie oznacza lub przynajmniej nie musi oznaczać zapoznawania roli pewnych zmiennych i prze
ceniania roli innych. Granice systemu rozumiane ana litycznie są zawsze tymczasowe i niejako hipotetyczne.
Jeśli wymaga tego rozwiązanie problemu to mogą być zmieniane.  Jeśli okazałoby się, że dzięki jakiejś myl nej
interpretacji czy pominięciu pewnych cech musimy włączyć do systemu politycznego elementy poprzednio
zaliczane do otoczenia w celu lepszego zrozumienia zja wisk systemowych, nie oznacza to wcale kryzysu. Po
prostu przedefiniujemy wtedy system w sposób, który lepiej odpowiada naszym potrzebom analitycznym .
Może to być na przykład konieczne wtedy, gdy prze chodzimy od badania systemu w jednej epoce histo rycznej
do badania systemu w innej epoce.
OTOCZENIE SYSTEMU
To, co zostaje analitycznie wyłączone poza granice systemu, jest zaliczone do kategorii otoczenia. Stosowa
nie tej kategorii ma sens tylko o tyle, o ile system jest ujmowany jako otwarty, a więc pozostający w istotnych
relacjach z tym, co jest poza nim. Easton pisze:  Jasne jest, że system nie może być sensownie interpretowany
jako istniejący w próżni. Musi być rozpatrywany w kontekście otoczenia fizycznego, biologicznego,
społecznego i psychologicznego [...]. Identyfikacja otocze nia jest użyteczna i nawet konieczna w świetle
założe nia, że życie polityczne tworzy system otwarty .
Tę samą myśl wyraża G. Almond:  Jeśli tak można powiedzieć  systemy polityczne są porowate. Pomię
dzy systemami politycznymi a otoczeniem złożonym z szerszych społeczeństw czy środowiska międzynaro
dowego zachodzą ciągłe wymiany i przepływy. Nie można wytłumaczyć ani równowagi, ani zmiany w sy
stemach politycznych bez uwzględnienia rozmiarów i rodzajów ich interakcji z otoczeniem społecznym i
międzynarodowym
Kategorie otoczenia można rozumieć dwojako. W ro zumieniu szerokim otoczeniem jest to wszystko, co
jest poza systemem, całe pozasystemowe uniwersum zja wisk, procesów itd. W takim rozumieniu do otoczenia
systemu politycznego należy zarówno układ przyrodniczy, klimat, jak i ekonomia czy struktura społeczna.
Jest to przez swoją nieokreśloność i heterogeniczność katego ria zupełnie bezużyteczna. Twórcy analizy
systemowej przyjmują zgodnie drugie, ograniczone rozumienie oto czenia. Do otoczenia należy mianowicie
to wszystko, co pozostaje w istotnych relacjach przyczynowych z systemem (czy ściślej  z elementami
należącymi do systemu). W ramach takich istotnych czynników wpro wadza się jeszcze rozróżnienie na
parametry, czyli takie, które oddziałują na system, ale same nie ulegają oddziaływaniom systemu (są z
punktu widzenia systemu zmiennymi niezależnymi) oraz takie, które oddziału ją na system, ale jednocześnie
ulegają także oddziały waniom systemu (są z punktu widzenia systemu zara zem zmiennymi niezależnymi i
zależnymi).
Kategoria otoczenia jest w różnorodny sposób kon kretyzowana przez teoretyków analizy systemowej.
Wprowadzają oni złożone klasyfikacje elementów na leżących do otoczenia. Najbardziej rozbudowaną klasy
fikację znalez
ć można w pracach D. Eastona. Tzw.  oto czenie totalne systemu politycznego dzieli on na dwie
zasadnicze kategorie: do pierwszej należą czynniki wewnętrzne, które mieszczą się w ramach tego samego
społeczeństwa co rozważany system polityczny. Do drugiej czynniki leżące poza danym społeczeństwem,
w obrębie innych społeczeństw, czy inaczej  w sy stemie międzynarodowym. Do składników otoczenia
wewnętrznego (intra-societal) zalicza Easton system ekologiczny, system biologiczny, system osobowościowy
i system społeczny w sensie wąskim, wyróżniając z kolei w ramach tego ostatniego system kulturowy, strukturę
społeczną, system ekonomiczny i system de mograficzny. Trzeba podkreślić, że klasyfikacja ta po zbawiona
jest jakiejkolwiek wyraz
nej bazy teoretycz nej, nie wynika z przyjętych wcześniej założeń ogól nych, lecz jest
wprowadzona ad hoc. Liczba kategorii mogłaby być zupełnie inna bez naruszenia pozostałych składników
koncepcji Eastona.
Pod tym względem istotną przewagę teoretyczną po siada klasyfikacja otoczenia systemu politycznego,
którą proponuje T. Parsons. Jest ona wyprowadzona z ogól nych założeń  teorii działania społecznego , a w
szcze gólności ze schematu czterech funkcji, tzw. AGIL, które muszą być spełnione  zdaniem Parsonsa 
w każdym społeczeństwie: 1. adaptacji (A od  adaptation ), 2. osiągania celów (G od  goal-attainment ),
3. integracji (I od  integration ), oraz 4. utrzymywania wzorów (L od  latency or pattern-maintenance ).
W ujęciu Par sonsa poszczególne typy struktur społecznych dadzą się rozróżnić w zależności od tego, która
z powyższych funkcji w nich dominuje. Skoro system polityczny jest zdefiniowany przez funkcję osiągania
celów, to w oto czeniu systemu politycznego znajduje się cała reszta  systemu działania , czyli trzy pozostałe
podsystemy: a) ekonomiczny i technologiczny wyróżniony przez funkcję adaptacji, b) rodzina i gospodarstwo
domowe wyróżnione przez funkcję utrzymywania wzorów czy socjalizacji, oraz c) kultura, religia, sztuka itp.
wyróż nione przez funkcję integracji.
WEJŚCIA SYSTEMU
Kategoria wejść służy do uchwycenia oddziaływań, ja kim system podlega ze strony otoczenia Oczywiście
liczba takich oddziaływań i ich różnorodność jest ogro mna. Konieczne staje się dla celów analitycznych
uproszczenie i uogólnienie wszystkich oddziaływań przez wprowadzenie mniejszej liczby zmiennych zbior
czych. Taką rolę pełni wzięty bezpośrednio z cyber netyki termin  wejście . Easton pisze:  Jeśli wynaj dziemy
sposób uogólnionego rozpatrywania wpływu otoczenia na system, powstanie pewna szansa zreduko wania
niezmiernej różnorodności oddziaływań do uchwytnej liczby wskaz
ników . Easton proponuje wyróżnienie
dwóch zmiennych zbiorczych tego typu.  Pomocne jest rozpatrywanie przepływu głównych od działywań
z otoczenia do systemu jako dwóch podsta wowych wejść: żądań i poparcia. Poprzez te wejścia szeroki
wachlarz działań zachodzących w otoczeniu ulega ukierunkowaniu, odzwierciedleniu, zsumowaniu i może
być rozpatrywany z punktu widzenia roli, jaką odgrywa w życiu politycznym . Easton definiuje obie zmienne
wejść w sposób następujący:  Żądanie to wy raz opinii, że władczy rozdział wartości w odniesieniu do
pewnych osób powinien być dokonany przez jednostki za to odpowiedzialne Żądania mogą być dla systemu
funkcjonalne lub dysfunkcjonalne. W tym drugim wy padku stają się z
ródłem napięć wewnątrzsystemowych,
które powstają w wyniku: a) nadmiaru żądań, b) sprzeczności żądań wyrażanych przez różne klasy, warstwy,
grupy interesów itp., c) obiektywnej niespełnialności żądań. Silne spiętrzenie napięć wewnątrzsystemowych
tego typu prowadzić może do całościowej zmiany systemu: Almond pisze:  Każdy z czynników na wejściach
może mieć charakter innowacyjny, dysfunkcjonalny, to znaczy może prowadzić do istotnych zmian w zakresie
i typach działań podejmowanych w ramach systemu politycznego . Druga zmienna wejść, poparcie to w ujęciu
Eastona  działania, postawy, pozytywne opinie w stosunku do pewnych osób, idei, grup, celów, instytucji
politycznych lub krócej przedmiotów politycznych . Trzy podstawowe przedmioty polityczne, ku którym
kierowane jest poparcie to: a) społeczność polityczna (sama idea odrębnego systemu władzy państwowej dla
danej społeczności), b) reżim polityczny (system norm, wartości, instytucji, słowem  cała struktura władzy
politycznej), c) władza (konkretne osoby pełniące role polityczne).
G. Almond, akceptując w zasadzie rozróżnienie żądań i poparcia jako podstawowych zmiennych na wejściach
systemu, konkretyzuje te kategorie w sposób bardziej rozwinięty. Żądania dzieli mianowicie następująco: a)
żądania regulacji zachowania (bezpieczeństwa publicznego, kontroli cen itp.), b) żądania dóbr i usług (płac,
ograniczonych godzin pracy, wykształcenia, dóbr konsumpcyjnych na rynku, dróg publicznych, transpor
tu, rekreacji itp.), c) żądania uczestnictwa w systemie politycznym (prawa głosowania, dyskusji i udziału w
przygotowywaniu decyzji politycznych, konsultacji, skarg i zażaleń itp.), d) żądania symboliczne (przestrze
gania  reguł gry , moralności politycznej,  nowego stylu władzy itp.). Podobnie poparcia można skla
syfikować  według Almonda  w czterech zasadni czych grupach: a) poparcie materialne (podatki, daro
wizny, czyny społeczne, służba wojskowa itp.), b) po słuszeństwo w stosunku do norm i przepisów, c) czynne
uczestnictwo w systemie politycznym (głosowanie, udział w organizacjach i stowarzyszeniach, wyrażanie
opinii w sprawach publicznych itp.), d) manifestacje uznania i szacunku dla władzy (wiece, masówki, uchwały,
de klaracje, zobowiązania itp.)
WYJŚCIA SYSTEMU
Kategoria wyjść służy do uchwycenia oddziaływań, jakim otoczenie ulega ze strony systemu.  Idea wyjść 
pisze Easton  pozwała nam ująć w sposób zorga nizowany całokształt konsekwencji płynących z działa nia
elementów systemu politycznego . Jest to zatem kategoria symetryczna do kategorii wejść. W porównaniu
jednak z bardzo rozbudowaną analizą wejść Easton poświęca wyjściom stosunkowo niewiele uwagi. Obej
muje je łączną nazwą  decyzji i działań władzy , nie poddając tej zbiorczej  kategorii dalszej konkretyzacji.
Jego zdaniem, skoro analiza systemowa skupia się na wnętrzu systemu politycznego, to nie jest istotne w jaki
sposób system działa na zewnątrz:  Dla zrozumienia zjawisk politycznych nie ma potrzeby zajmowania się
konsekwencjami działań politycznych dla otoczenia sy stemu. Problem ten może być lepiej rozpatrzony od
strony dyscyplin, które zajmują się systemami para metrycznymi leżącymi w otoczeniu systemu politycz nego,
a więc raczej przez teorię ekonomii, kultury itp. niż przez teorię polityki .
Zupełnie przeciwne stanowisko  zajmuje w  tej spra wie Almond. Jego zdaniem analizie wyjść należy się
więcej uwagi niż analizie wejść. Bowiem w tym, jak system działa na zewnątrz, ujawnia się najlepiej jego
istota. Almond proponuje, aby rozróżniać cztery typy wyjść: a) wyjścia ekstrakcyjne (np. decyzje podatkowe,
daniny, żądania administracyjne o zindywidualizowa nym adresie, b) wyjścia regulacyjne (decyzje admini
stracyjne w sprawach indywidualnych, wyroki), c)wyj ścia dystrybucyjne (decyzje dotyczące rozdziału  dóbr,
usług, szans; honorów, pozycji ), d) wyjścia symboliczne (deklaracje polityczne, symboliczne afirmacje zna
nych społecznie wartości, ideologia). Typologia wyjść daje Almondowi podstawę do typologii ogólnych
możli wości i zdolności (capabilities) danego systemu politycz nego, linii politycznej, w ramach której
poszczególne zarty kułowane interesy są wiązane, wzajemnie uzgadniane, dostosowywane do realiów w drodze
kompromisów, ugód, przetargów. Podstawowe struktury, które pełnią te funkcje, to partie polityczne, frakcje
parlamentarne, kliki, koalicje.
4. Komunikacja polityczna, czyli rozpo wszechnianie i przekaz wiadomości na tematy politycz ne. Osobne
struktury, które wypełniają te funkcje, wyodrębniają się dopiero w nowoczesnych społeczeń stwach. Są to
oczywiście prasa, radio, telewizja i inne środki masowego przekazu. W pewnych sytuacjach mogą one
uzyskiwać ograniczoną autonomię i stawać się w systemie politycznym samodzielną siłą. Dalsze funkcje
konwersji wyróżniane przez Almonda nawią zują bezpośrednio do tradycyjnych koncepcji podziału władzy i nie
wymagają, jak sądzę, bliższej dyskusji. Są to mianowicie:
5. Prawotwórstwo.
6. Stosowanie prawa (administracja).
7. Przysądzanie prawa (sądownictwo, arbitraż itp.).
SPRZ
ŻENIE ZWROTNE
We wszystkich koncepcjach systemu politycznego wy stępuje idea sprzężenia zwrotnego między efektami
działania systemu w szerszym otoczeniu (wyjściami) a oddziaływaniami płynącymi do systemu z otoczenia
(wejściami). Easton pisze, że:  Wyjścia nie tylko od działują na zdarzenia zachodzące w szerszym społe
czeństwie, do którego system należy, ale także przyczy niają się pośrednio do ukształtowania kolejnego cyklu
wejść [...]. Występuje w systemie pętla sprzężenia zwrotnego .
Najbardziej rozwiniętą analizę sprzężenia zwrotnego znalez
ć można w pracach K. Deutscha. W jego ujęciu
o skuteczności sprzężenia zwrotnego przy usuwaniu odchyleń pomiędzy aktualnym działaniem system a
działaniem pożądanym lub zamierzonym decydują cztery zmienne czynniki: a) ładunek (load), czyli stopień
i zakres zmienności otoczenia w zakresie istotnym dla realizacji zamierzonego lub pożądanego działania
systemu, inaczej  liczba i złożoność nowych sytuacji z którymi system musi sobie radzić, b) opóz
nienie (lag)
czyli odstęp czasu dzielący uzyskanie informacji o od chyleniu od pożądanego kierunku działania i rozpoczęcia
akcji korygującej, c) zysk płynący z akcji korygu jącej (gain), czyli stopień, w jakim akcja korygująca zbliża
aktualny kierunek działania do kierunku zamie rzonego lub pożądanego, oraz d) antycypacja nowych sytuacji
(lead), czyli stopień, w jakim system zdolny jest przewidywać przyszłe zakłócenia pożądanego kie runku
działania i z góry podejmować korygujące działania profilaktyczne. Deutsch poświęca wiele uwagi analizie
negatywnego sprzężenia zwrotnego powstrzymującego nieskuteczne działania systemu (z punktu widzenia
założonych celów) oraz pozytywnego sprzężenia zwrotnego wzmacniającego działania skuteczne.
Również D. Kaplan podkreśla, że  istotna różnica między systemami polega na ich zdolności do
przezwyciężania zakłóceń. Wśród ważnych problemów badawczych mieści się kwestia czynników które wzma-
gają lub zmniejszają tę zdolność, a także kwestia zmienności tych czynników w zależności od charakteru
sytemu i otoczenia
3. HEURYSTYCZNA ROLA ANALIZY SYSTEMOWEJ
Scharakteryzowane powyżej modele systemowe, zarów no szczegółowe jak i ogólne, mogą być traktowane
dwojako:
1. Jako kategoria ontologiczna. System jest wtedy bytem istniejącym obiektywnie, danym w rze czywistości.
Badacz może jedynie odkryć go czy ujawnić w obrębie danej dziedziny zjawisk i procesów. Polityka stanowi
system. Systemowy model polityki to ostatecz ny rezultat badawczy, obraz istniejącego obiektywnie systemu
politycznego albo inaczej opis zjawisk i pro cesów politycznych. Model systemowy jako taki może być
prawdziwy lub fałszywy; podlega operacjom spraw dzającym.
2. Jako kategoria metodologiczna. System jest wtedy konstruktem badawczym, szczególnymi ra mami
pojęciowymi, w które ujęte zostają problema tyczne zjawiska i procesy. Politykę warto interpretować jako
system. Systemowy model polityki to narzędzie badawcze, zbiór pojęć czy zmiennych stosowanych przy
formułowaniu twierdzeń o zjawiskach i procesach po litycznych. Model systemowy jako taki może być uży
teczny lub bezużyteczny; podlega jedynie kryterium heurystycznej płodności, a nie kryterium prawdziwości.
Twórcy analizy systemowej wyraz
nie reprezentują poglądy konstruktywistyczne, przeciwstawiając się reifikacji
czy ontologizacji kategorii systemu.  Możemy niezmiernie uprościć problemy analityczne, nie gwałcąc w
żadnej mierze danych empirycznych  pisze Easton  jeśli przyjmiemy, że każdy zbiór zmiennych i wybra
ny w celu opisu i wyjaśnienia może być uznany za system . W innym miejscu powiada jeszcze wyraz

niej:  .Każdy zbiór interakcji, który postanowimy wyodrębnić, może być uważany za system. Jest to wyłącznie
sprawa pojęciowej czy teoretycznej wygody . Jednakże nie każdy system wyróżniony w ten sposób będzie
równie wartościowy poznawczo.  Powstaje po trzeba zdecydowania czy system działań jest interesu jący w tym
sensie, że pomaga nam zrozumieć pewne problemy teoretyczne czy też jest raczej bezwartościowy lub banalny
z tego punktu widzenia . Jako szczególna siatka zmiennych, za pomocą których badacz decyduje się opisywać
zjawiska i procesy polityczne, model systemowy generuje pewne twierdzenia, jedno cześnie wyłączając
możliwość formułowania pewnych innych twierdzeń. Można by powiedzieć, że posiada zawsze określony
zakres heurystycznej płodności i okre ślony zakres restryktywności: sprzyja lub szkodzi for mułowaniu
twierdzeń sam jednak żadnych twierdzeń nie zawiera.
Takie rozumienie modelu systemowego oznacza, że nie można go uważać za model wyłączny, jedyny czy
najlepszy. Jest to po prostu jedna z możliwych siatek interpretacyjnych, jedna z możliwych metod tworzenia
teorii polityki. Jej stosowanie nie oznacza rezygnacji z innych siatek interpretacyjnych czy innych metod, gdy
wymaga tego problem badawczy. Słusznie zauważa Kaplan, że  typ modelu, który okazuje się użyteczny,
zależy zawsze od konkretnych celów badawczych, to jest od przedmiotu oraz od pytania, które na temat
tego przedmiotu zostaje zadane . O wartości heury stycznej każdego modelu decyduje to, czy pytania, jakie
możliwe są do sformułowania w jego ramach, są ważne i interesujące Zastanówmy się z tego punktu widzenia
nad wartością heurystyczną systemowych modeli poli tyki.
Analiza systemowa polityki może dotyczyć trzech różnych przedmiotów. Po pierwsze  systemu poli
tycznego jako całości (np. socjalistycznego systemu politycznego, kapitalistycznego systemu politycznego,
systemu politycznego PRL itp.). Można by wtedy mówić o analizie makrosystemowej. Po drugie  ana liza
systemowa skupiać się może na określonym pod systemie w ramach szerszego systemu politycznego (np. na
systemie partyjnym, systemie reprezentacyjnym, związkach zawodowych i stowarzyszeniach itp.). Można by
wtedy mówić o analizie systemowej ś r e d n i e g o r z ę d u. Po trzecie  analiza systemowa skupiać się
może na elemencie systemu politycznego (np. konkret nej decyzji politycznej, akcie glosowania, interpelacji
parlamentarne] itp.). Można by wtedy mówić o analizie m i k r o s y s t e m owe j.
W odniesieniu do każdego z tych przedmiotów model systemowy generuje pewne pytania badawcze. Można
sformułować przykładową listę takich pytań:
1. Analiza makrosystemowa: Jakie elementy należą do systemu? Jakie elementy należą do otoczenia? Jakie
jest kryterium przynależności do systemu (granica)? Jakie istnieją wyróżnialne podsystemy? Jakie są funk cje
systemu w otoczeniu (wyjścia)? W jaki sposób oto czenie oddziałuje na system (wejścia)? Jakie elementy są
funkcjonalne, a jakie dysfunkcjonalne dla systemu jako całości? Jakie elementy są najbardziej autonomiczne, to
znaczy najmniej zależne od systemu? Jaki jest względny bilans funkcjonalności względnie dys funkcjonalności
elementów w systemie? Jakie elementy stanowią najważniejsze czynniki zmian w systemie? itp.
2. Analiza systemowa średniego rzędu: Z jakimi in nymi podsystemami dany podsystem jest najmocniej
(względnie najsłabiej) powiązany? Jaka jest względna rola danego podsystemu w utrzymywaniu funkcjonowa
nia systemu jako całości? Jaki jest stopień autonomii danego podsystemu? itp.
3. Analiza mikrosysteniowa: Z jakimi innymi elementami systemu dany element jest powiązany? Jaki jest
charakter oddziaływań (wzajemne, jednostronne, harmonijne, konfliktowe itd.)? Jaki jest stopień auto nomii
elementu? Jakie są funkcje (dysfunkcje) elementu wobec innych elementów, innych podsystemów, sy stemu
jako całości? Jaki jest bilans funkcjonalności względnie dysfunkcjonalności danego elementu w systemie? Jakie
są alternatywne elementy, które pełnią lub mogą pełnić te same funkcje (dysfunkcje)? Czy działa nie elementu
jest modyfikowane za pośrednictwem sprzężenia zwrotnego przez rezultaty jego własnych działań? Jakie są
pośredniczące ogniwa w pętli sprzę żenia zwrotnego? itp.
Nie ulega wątpliwości, że są to pytania ważne i in teresujące, choć z pewnością nie jedyne, jakimi zaj
mować się może nauka o polityce. Same pytania nie przesądzają oczywiście odpowiedzi. Jest to już sprawą
badań empirycznych, które prowadzić winny do usta lania wartości, jakie przybierają poszczególne zmienne
modelu systemowego w konkretnym rozpatrywanym wypadku (do formułowania twierdzeń opisowych), a
także do ustalania prawidłowych związków, jakie zachodzą pomiędzy wartościami zmiennych w pewnej grupie
wypadków podobnych lub we wszystkich wy padkach danego rodzaju (do formułowania generalizacji i praw).
Wreszcie  systematyzacja uzyskanych twier dzeń opisowych, generalizacji i praw w hierarchię wyjaśnień
naukowych prowadzić winna do zbudowania teorii.
Użyteczność analizy systemowej dla konstruowania empirycznej teorii polityki zależy zatem od trzech czyn-
ników:
1. Od tego, o ile pojęcia składające się na model systemowy mają charakter zmiennych w ścisłym zna czeniu
tego słowa, czyli o ile nadają się do pomiaru i kwantyfikacji.
2. Od tego, o ile zmienne są zoperacjonalizowane, czyli posiadają odpowiednie wskaz
niki empiryczne, po
zwalające jednoznacznie ustalić wartość każdej zmien nej w konkretnym wypadku.
3. Od tego, o ile pojedyncze, oderwane twierdzenia uzyskane w wyniku analizy systemowej są wiązane w
struktury wyjaśnień naukowych i bardziej złożone struktury systemów wyjaśnień, czyli w teorię.
W chwili obecnej analiza systemowa w niewielkim tylko stopniu spełnia powyższe warunki. Tym
bardziej jednak warto podejmować próby doskonalenia tego po dejścia badawczego. Bowiem tkwiące w nim
możliwości poznawcze nie zostały jeszcze z pewnością należycie wyzyskane.