3582321921

OŚWIECENIE

1.    WCZESNE OŚWIECENIE (OKOŁO 1730 -1764)

2.    LITERATURA STANISŁAWOWSKA WOBEC SARMATYZMU I OŚWIECENIA (1765 - 1787)

3.    ROKOKO. SENTYMENTALIZM. OŚRODEK PUŁAWSKI

4.    LITERATURA SEJMU WIELKIEGO, ANTYTARGOWICKA I POWSTANIA KOŚCIUSZKOWSKIEGO (1787 -1795)

ŚWIT NOWYCH NADZIEI - PARADOKSY ..ZŁOTEJ WOLNOŚCI" I KULTURY SARMACKIEJ

Około połowy XVII wieku można zaobserwować zwichnięcie procesu rozwojowego państwa polskiego katastrofalne w skutkach dla dalszych jego losów. Wyraziło się ono przede wszystkim w całkowitym upadku znaczenia miast i mieszczaństwa, spowodowanym w dużej mierze pustoszącymi Polskę wojnami. W Rzeczypospolitej szlacheckiej następuje rozkład państwowości, osłabienie pozycji króla oraz wzrost znaczenia magnaterii, prowadzących własną politykę zagraniczną i wewnętrzną. Najbardziej uwidoczniało się zacofanie i anachronizm stosunków w ekonomice na początku XVIII wieku. Pauperyzacja chłopów i mieszczan była przyczyną ogólnej nędzy kraju, odczuwała to również drobna i średnia szlachta - ubożeje i traci swoje uprawnienia na rzecz oligarchów magnackich. Toczące się wojny wykazały zupełną słabość Rzeczypospolitej szlacheckiej, która stała się przedmiotem rozgrywek i przetargów; traciła stopniowo samodzielność (obce wojska naruszały bez przeszkód jej granice, porywały rekrutów, grabiły mienie obywateli).

Typ kultury szlacheckiej ukształtowany w okresie baroku ulega na początku XVIII wieku degeneracji, sarmatyzm stał się przedmiotem ostrych ataków działaczy. Najważniejszy element sarmatyzmu - zasada wolności i równości szlacheckiej. Jako warstwa uważająca się za reprezentację narodu, a w istocie rzeczy za sam naród, zasada ta nadawała idei szlachectwa charakter niemal mistycznej wspólnoty. Swoistym paradoksem było uporczywe głoszenie hasła równości, podczas gdy w praktyce między magnatem a szlachtą średnią, zagonową czy wreszcie tzw. gołotą trzymającą się pańskiej klamki, istniała przepaść nie do przebycia, uświęcona obyczajami i ceremoniałem towarzyskim. Mistyfikację tę uprawiała nawet magnateria, by dla swoich celów zyskać kreski na sejmikach i głosy w sejmie. U podstaw koncepcji wolności leżał ziemiański mit arkadyjski, prezentujący ideał szczęśliwego „żywota człowieka poczciwego", średniego szlachcica, gospodarującego na małym folwarku. W czasach saskich obok degeneracji cech i wartości tego wzoru wystąpił objaw bardzo niebezpieczny dla całości życia społecznego, wyrażający się w rozluźnieniu związków wynikających z przynależności do jednego narodu. Taka postawa powodowała zanik odpowiedzialności za losy państwa jako całości. Towarzyszył jej nieprzychylny, a często podejrzliwy stosunek do wszelkich niezgodnych z własnym sposobem życia wzorów postępowania, „nowinek", do cudzoziemców.

Nad charakterem kultury szlacheckiej zaciążyła w sposób istotny reakcja kontrreformacyjna. Dochodzi wówczas do ścisłego zespolenia ideologii ziemiańskiej z katolicyzmem, wyrażającego się nie tylko w religijnej motywacji przywilejów stanowych, nadaniu cech charyzmatycznych pojęciu szlachectwa, ale i w wyrosłej na tej podstawie swoistej koncepcji mesjanicznej, wybranego przez Boga narodu, obiektu szczególnej opatrzności boskiej, powołanego do obrony wiary. Kościół zaczął odgrywać rolę instytucji państwowej, uzyskał kontrolę nad całością życia kulturalnego w kraju. Kiedy w Europie końca XVII i początku XVIII wieku dochodzi do coraz większego znaczenia mieszczaństwo, filozofia racjonalistyczna powoduje wzrost myśli laickiej, opór przeciw dogmatom, a rozwój nauk eksperymentalnych zapowiada już nadejście epoki oświecenia - w Polsce szerzy się obskurantyzm, nietolerancja religijna, wiara w prognostyki, czary i zabobony, atmosfera wówczas panująca przypomina najgorsze średniowieczne wzory. Literatura czasów saskich oddaje wiernie stan umysłowy ówczesnego społeczeństwa. Rozwija się ona bujnie, ale nie wnosi żadnych nowych wartości, kontynuuje dawne formy barokowe, pozbawione już głębszej motywacji. Dominuje tematyka religijna, panegiryczna o obskuranckim i dewocyjnym charakterze. Większość drukarń skupiona jest w ręku zakonów lub instytucji kościelnych. Duża część ówczesnej produkcji literackiej krąży, podobnie jak w XVII