br-chemiczne-zagroz-wyd2popr-2013-x-w8_br-OcenaRyzyka 2013-07-30 12:20 Strona 1
Tomasz W. Grausz
Zagrożenia
czynnikami
chemicznymi
w miejscu pracy
Wydanie II rozszerzone
Warszawa 2013
br-chemiczne-zagroz-wyd2popr-2013-x-w8_br-OcenaRyzyka 2013-07-30 12:20 Strona 2
Projekt okładki
Dorota ZajÄ…c
Opracowanie redakcyjne
Izabella Dobrzańska
Opracowanie typograficzne i Å‚amanie
Barbara Charewicz
Stan prawny na 1 lipca 2013 r.
© PaÅ„stwowa Inspekcja Pracy 09001/02/00
PAC
STWOWA INSPEKCJA PRACY
GA
ÓWNY INSPEKTORAT PRACY
Warszawa 2013
www.pip.gov.pl
br-chemiczne-zagroz-wyd2popr-2013-x-w8_br-OcenaRyzyka 2013-07-30 12:20 Strona 3
Od Autora
Od I wydania niniejszej broszury upłynęły już 4 lata. W tym czasie nastą-
piły zmiany w przepisach dotyczących substancji i ich mieszanin. Zmiany te
związane są z trwającym wdrażaniem w życie rozporządzeń REACH i CLP -
opublikowanych odpowiednio w 2006 i 2008 roku. Obecne II wydanie zo-
stało znacznie rozszerzone i zaktualizowane pod tym kątem.
Szczególnie ten drugi przepis wprowadza potrzebę niewielkiej zmiany
podejścia do problemu bezpieczeństwa pracy z niebezpiecznymi czynnika-
mi chemicznymi. Wprowadzono między innymi nowy sposób klasyfikowa-
nia, oznaczania piktogramami, zlikwidowano zwroty  R a w to miejsce
wprowadzono zwroty H .
W związku z trwającym okresem przejściowym obecna broszura zawie-
ra informacje jak oceniać ryzyko zawodowe, mając do dyspozycji klasyfika-
cję i oznaczanie według starych przepisów, jak również uwzględnia nową
klasyfikacjÄ™ i oznaczanie.
3
br-chemiczne-zagroz-wyd2popr-2013-x-w8_br-OcenaRyzyka 2013-07-30 12:20 Strona 4
br-chemiczne-zagroz-wyd2popr-2013-x-w8_br-OcenaRyzyka 2013-07-30 12:20 Strona 5
Podstawy oceny ryzyka chemicznego
Jak powiedział Paracelsus  ojciec toksykologii   Cóż jest trucizną?
Wszystko jest trucizną i nic nie jest trucizną. Tylko dawka czyni, że dana sub-
stancja nie jest trucizną . Osiągnięcia współczesnej nauki wskazują inne kry-
teria, poza dawką, charakteryzujące substancję pod względem jej
szkodliwości. Można jednak powiedzieć, że myśl Paracelsusa reprezentuje
podejście charakterystyczne dla oceny ryzyka zawodowego.
Obecność czynników chemicznych, ich wykorzystanie, a zatem związa-
ne z tym ryzyko, według powszechnego przekonania, ogranicza się do prze-
mysłu chemicznego i branż pokrewnych, czyli tych wytwarzających takie
materiały lub je przetwarzających. Jest to przekonanie błędne, powodujące
niejednokrotnie ignorowanie poważnych zagrożeń występujących na sta-
nowiskach pracy, mogących mieć wpływ na zdrowie pracowników a nawet
ich życie. Ryzyko związane z niebezpiecznym czynnikiem chemicznym po-
wstaje, gdy czynnik ten ma bezpośredni kontakt z organizmem człowieka
lub w przypadku jego niekontrolowanego uwolnienia siÄ™, powodujÄ…cego
również takie oddziaływanie.
Przykładami działalności niezwiązanej z przemysłem chemicznym,
przy której wzrasta zużycie czynników chemicznych, w tym niebezpiecznych,
mogą być:
budownictwo i branże pokrewne,
sprzÄ…tanie profesjonalne,
praca w szpitalach i laboratoriach,
działalność warsztatów samochodowych i mechanicznych,
praca zakładów drukarskich,
pracownie konserwacji dzieł sztuki i antyków,
działalność w sektorze przemysłu spożywczego,
rolnictwo itd.
Czynniki chemiczne, z którymi możemy mieć kontakt codziennie, zosta-
ły podzielone, według przepisów, na dwie grupy: niebezpieczne substancje
i mieszaniny chemiczne oraz pozostałe. Taki podział nie jest oczywisty.
5
br-chemiczne-zagroz-wyd2popr-2013-x-w8_br-OcenaRyzyka 2013-07-30 12:20 Strona 6
Kiedy czynnik chemiczny staje siÄ™ niebezpieczny i wzrasta ryzyko zwiÄ…zane
z narażeniem na niebezpieczne czynniki chemiczne? Należy pamiętać, że
wpływają na to różne elementy i parametry, m.in.: własności danej substan-
cji, stan skupienia, stężenie, czas ekspozycji, sposób przedostawania się
do organizmu człowieka. Właściwość niebezpieczna czynnika chemicznego
to potencjalna możliwość wyrządzenia szkody w zdrowiu człowieka. Ale tak
jest, gdy mamy do czynienia tylko z jedną substancją, która działa na orga-
nizm człowieka. Właściwości te mogą ulec zmianie w sytuacji występowania
równocześnie innych substancji chemicznych, które mogą powodować tak
spadek, jak i wzrost właściwości szkodliwych.
Narażenie na czynniki chemiczne to sytuacja w miejscu pracy, w któ-
rej obecny jest czynnik chemiczny mogący przenikać do organizmu pra-
cownika, zazwyczaj przez drogi oddechowe lub przez skórę.
Wdychanie niebezpiecznych substancji chemicznych jest najczęstszym
narażeniem w warunkach zawodowych. Przez układ oddechowy do organi-
zmu dostają się gazy, pary, jak również mgły, dymy i pyły powstające w pro-
cesach pracy prowadzonych w przedsiębiorstwach przy wykonywaniu prac
z użyciem chemikaliów lub przy procesach technologicznych, w których
uwalniają się takie czynniki. Nawet proste operacje mogą być z
ródłem po-
ważnych zagrożeń. Działanie toksyczne substancji na or ganizm zależy
od specyficznych własności danej substancji i dawki wprowadzonej do or-
ganizmu. Narażenie inhalacyjne zależy od: stężenia substancji w powietrzu,
czasu narażenia, poziomu wentylacji płuc.
D = F (c x t x W)
gdzie:
D  dawka substancji w mg
c  stężenie substancji we wdychanym powietrzu w mg/m3
t  czas narażenia w godzinach
W  wentylacja płuc w m3/godzinę.
Natomiast poziom wentylacji płuc zależy od wysiłku fizycznego, mikro-
klimatu i może wynosić od 5 do 40 m3 powietrza w ciągu 8 godzin. W trak-
cie dokonywania oceny ryzyka zawodowego przeważnie ten parametr nie
6
br-chemiczne-zagroz-wyd2popr-2013-x-w8_br-OcenaRyzyka 2013-07-30 12:20 Strona 7
jest brany pod uwagę. Im cięższa praca, tym większa wentylacja płuc, a przez
to większe ryzyko niepożądanych skutków działania czynnika chemicznego
na organizm pracownika.
Środowisko pracy większości stanowisk pracy, związanych z występowa-
niem czynników chemicznych, powoduje narażenie pracownika nie na je -
den czynnik chemiczny, lecz równocześnie na kilka lub nawet kilkanaście.
Przy ich różnorodności mogą występować interakcje powodujące wzmoc-
nienie lub osłabienie ich działania. Przykładem wzmocnienia działania mo-
że być wpływ alkoholu etylowego na działanie węglowodorów zawartych
w rozpuszczalnikach, powodujący zwiększenie szybkości wchłaniania oraz
zmiany w reakcji organizmu na te zwiÄ…zki.
Bardzo często spotykaną sytuacją jest kontakt pracownika z tymi samy-
mi czynnikami chemicznymi w życiu prywatnym, jak również podczas wy-
konywania zadań zawodowych.
Artykułem 226 Kodeksu pracy ustawodawca nałożył na pracodawcę obo-
wiązek określenia ryzyka zawodowego, jakie wiąże się z pracą na danym sta-
nowisku. Przy pracach związanych z obecnością w środowisku pracy czynników
chemicznych stwarzających zagrożenie, pracodawca ma obowiązek dokonać
również oceny ryzyka zawodowego związanego z tymi czynnikami. Jak tego
dokonać? Do 31 stycznia 2005 r. brak było przepisów regulujących, jakie ele-
menty muszą być uwzględnione w dokumentach potwierdzających dokona-
nie oceny ryzyka zawodowego. Zostały on zawarte w Rozporządzeniu Ministra
Zdrowia z dnia 30 grudnia 2004 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy
związanej z występowaniem w miejscu pracy czynników chemicznych (Dz. U.
z 2005 r., Nr 11 poz. 86). Aby zapewnić prawidłową ocenę ryzyka zawodowego
należy zadbać, aby dokonał jej zespół, w skład którego wejdą osoby posiadają-
ce niezbędną wiedzę tak teoretyczną, jak i praktyczną. Należy pamiętać, że oce-
na ryzyka zawodowego związanego z występowaniem czynników
chemicznych na stanowisku pracy powinna stanowić nierozerwalną część sta-
nowiskowej oceny ryzyka zawodowego związanego ze wszystkimi zagrożenia-
mi. Nie należy traktować tych ocen jako dwóch różnych.
Co ważne  należy brać pod uwagę wszystkie występujące czynniki che-
miczne przy wykonywanych pracach oraz sposoby wykonywania prac.
7
br-chemiczne-zagroz-wyd2popr-2013-x-w8_br-OcenaRyzyka 2013-07-30 12:20 Strona 8
Celem procesu oceny ryzyka zawodowego związanego z używaniem
czynników chemicznych jest doprowadzenie go do poziomu dopuszczalne-
go, na przykład poprzez zastępowanie niebezpiecznych czynników bez-
pieczniejszymi, zmniejszanie liczby pracowników narażonych na te czynniki,
zmniejszanie czasu ekspozycji, automatyzacjÄ™ i hermetyzacjÄ™ procesu.
Definicje pojęć oraz elementy, które należy uwzględnić w ocenie ryzyka
zawodowego związanego z obecnością niebezpiecznych substancji i mie-
szanin chemicznych zawarte sÄ… w RozporzÄ…dzeniu Ministra Zdrowia z dnia 30
grudnia 2004 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy związanej z wy-
stępowaniem w miejscu pracy czynników chemicznych (Dz. U. z 2005 r. Nr 11,
poz. 86 oraz z 2008 r. Nr 203, poz. 1275).
Czynniki chemiczne
Substancje chemiczne to szeroka gama związków chemicznych o prostej
lub złożonej budowie, co przekłada się na ich różne właściwości tak chemicz-
ne, jak i fizyczne. Spośród wszystkich istniejących, uzyskanych zarówno ze
z
ródeł naturalnych, jak i w procesie syntezy chemicznej, kilka tysięcy znala-
zło się w wykazie niebezpiecznych substancji chemicznych. Jest to lista
otwarta, na której mogą pojawić się nowe pozycje.
W rozumieniu obowiązujących do 01.06.2015 r., przepisów Dyrektywy
Rady 67/548/EWG z dnia 27 czerwca 1967 r. w sprawie zbliżenia przepisów
ustawowych, wykonawczych i administracyjnych odnoszÄ…cych siÄ™ do klasy-
fikacji, pakowania i etykietowania substancji niebezpiecznych oraz dyrekty-
wy 1999/45/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 31 maja 1999 r.
w sprawie zbliżenia przepisów ustawowych, wykonawczych i administracyj-
nych państw członkowskich odnoszących się do klasyfikacji, pakowania i ety-
kietowania preparatów niebezpiecznych, substancjami niebezpiecznymi
i mieszaninami niebezpiecznymi sÄ… substancje i mieszaniny zaklasyfikowa-
ne co najmniej do jednej z poniższych kategorii:
8
br-chemiczne-zagroz-wyd2popr-2013-x-w8_br-OcenaRyzyka 2013-07-30 12:20 Strona 9
1) substancje i mieszaniny o właściwościach wybuchowych,
2) substancje i mieszaniny o właściwościach utleniających,
3) substancje i mieszaniny skrajnie Å‚atwopalne,
4) substancje i mieszaniny wysoce Å‚atwopalne,
5) substancje i mieszaniny Å‚atwopalne,
6) substancje i mieszaniny bardzo toksyczne,
7) substancje i mieszaniny toksyczne,
8) substancje i mieszaniny szkodliwe,
9) substancje i mieszaniny żrące,
10) substancje i mieszaniny drażniące,
11) substancje i mieszaniny uczulajÄ…ce,
12) substancje i mieszaniny rakotwórcze,
13) substancje i mieszaniny mutagenne,
14) substancje i mieszaniny działające szkodliwie na rozrodczość,
15) substancje i mieszaniny niebezpieczne dla środowiska.
Powyższy podział zawarty jest w Ustawie z 25 lutego 2011 r. o substan-
cjach i ich mieszaninach. Zmiany w przepisach dotyczących czynników che-
micznych zawarto w dalszej części tej publikacji.
Spośród nich ponad 800 jest zaliczonych do 1 lub 2 kategorii rakotwór-
czych. Należą do nich również złożone mieszaniny węglo- i ropopochodne
oraz produkty ich spalania. Zgodnie z właściwościami fizycznymi i chemicz-
nymi część substancji i mieszanin chemicznych w normalnych warunkach
jest w postaci cieczy o temperaturze wrzenia niższej niż temperatura wrze-
nia wody, a przez to intensywniej parujących. Te właściwości powodują, że
pracownicy, przez drogi oddechowe, są narażeni na szkodliwe działanie tych
substancji.
Dla lotnych substancji chemicznych mogÄ…cych znalez
ć się w środowisku
pracy ustalono Najwyższe Do puszczalne Stężenie (NDS), Najwyższe Dopusz-
czalne Stężenie Chwilowe (NDSCh) oraz Najwyższe Dopuszczalne Stężenie
Pułapowe (NDSP). W Rozporządzeniu Ministra Pracy i Polityki Społecznej
z dnia 29 listopada 2002 r. w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń
i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy (Dz. U.
9
br-chemiczne-zagroz-wyd2popr-2013-x-w8_br-OcenaRyzyka 2013-07-30 12:20 Strona 10
z 2002 r. nr 217, poz. 1883 ze zm.) znajduje się przeszło 500 związków che-
micznych, dla których określono te dopuszczalne wartości.
Zgodnie z ż 3 rozporządzenia Ministra Zdrowia w sprawie bezpieczeń-
stwa i higieny pracy związanej z występowaniem w miejscu pracy czynni-
ków chemicznych, w ocenie ryzyka należy wziąć pod uwagę:
własności czynników chemicznych stwarzających zagrożenie,
informacje dotyczące bezpieczeństwa i zdrowia zawarte w kartach
charakterystyki oraz w razie potrzeby od dostawcy,
poziom, rodzaj i czas trwania narażenia,
wartość najwyższych dopuszczalnych stężeń w środowisku pracy i do-
puszczalnych stężeń w materiale biologicznym  jeżeli zostały ustalone,
wpływ środków i działań zapobiegawczych już podjętych lub tych,
które należy podjąć,
wyniki oceny stanu zdrowia pracowników,
warunki pracy przy używaniu czynników chemicznych, z uwzględnie-
niem ilości tych czynników,
procesy technologiczne, podczas których mogą się uwolnić substan-
cje niebezpieczne.
Jeżeli w procesie pracy stosowane są substancje lub mieszaniny che-
miczne w niewielkich ilościach lub ich właściwości i sposób stosowa-
nia nie stwarzają istotnych zagrożeń  to nie ma potrzeby doko-
nywania szczegółowej oceny ryzyka chemicznego.
WskazujÄ… na to zapisy Dyrektywy Rady 98/24/WE z dnia 7 kwietnia 1998 r.
w sprawie bezpieczeństwa pracowników oraz ochrony ich zdrowia przed ry-
zykiem zwiÄ…zanym z czynnikami chemicznymi podczas pracy.
Taka sytuacja może wystąpić na stanowisku:
obsługi sklepu z artykułami chemii gospodarczej,
operatora urządzeń stosujących czynniki chemiczne w systemach za-
mkniętych,
pracownika biurowego używającego korektora w płynie.
Powyższy zapis nie dotyczy sytuacji, gdy może dojść do istotnego wzro-
stu narażenia na czynniki chemiczne, takich jak awarie czy prace remontowe.
10
br-chemiczne-zagroz-wyd2popr-2013-x-w8_br-OcenaRyzyka 2013-07-30 12:20 Strona 11
Przykład
Na stanowisku montażu elementów elektronicznych, do odtłuszczania wi-
docznych zabrudzeń wykorzystywana jest benzyna ekstrakcyjna. Stanowisko
znajduje się w pomieszczeniu o powierzchni 15m2, objętości 52,5m3 i wyposa-
żone jest w wyciąg stanowiskowy, którego czerpnia znajduje się na wysokości
powierzchni roboczej. Pracownik wykonuje te czynności przy pomocy wacików
do 12 razy na zmianę w mniej więcej równych odstępach czasu. Benzynę otrzy-
muje w opakowaniach handlowych o pojemności 0,5 litra w liczbie 1 butelki
na 3-4 miesiÄ…ce. Na stanowisku pracy jest opakowanie z korkiem o pojemno-
ści 50 ml, w którym zanurza wacik.
Z analizy ilościowej wynika, że pracownik zużywa (w okresie 3 miesięcy, 65
dni roboczych) dziennie ok. 7,7 ml benzyny ekstrakcyjnej, co daje przy gęsto-
ści 0,777 g/cm3 masę około 6 g w ciągu zmiany. Przy równym parowaniu, 12 ra-
zy na zmianÄ™, wydziela siÄ™ do atmosfery stanowiska pracy 0,5 g benzyny
ekstrakcyjnej. NDS dla benzyny ekstrakcyjnej wynosi 500 mg/m3, a NDSCh wy-
nosi 1500 mg/m3. Z obliczeń wynika, że stężenie oparów benzyny ekstrakcyjnej
(przy niedziałającej wentylacji stanowiskowej, a tylko wentylacji grawitacyjnej)
po jednorazowym uwolnieniu do pomieszczenia jednej porcji 0,5 g i wypełnie-
niu całej kubatury, wyniesie 9,5mg/m3, co stanowi ok. 0,02 wartości NDS.
W tej sytuacji ryzyko związane z narażeniem na pary benzyny ekstrakcyjnej
będzie małe - pomijalne.
Po takiej lub podobnej analizie zespół dokonujący oceny ryzyka zawodo we-
go powinien podjąć decyzję: dokonać szacowania ryzyka dla tego czynnika che-
micznego czy należy brać pod uwagę obecność takiego czynnika chemicznego,
pomimo klasyfikacji jako produktu wysoce Å‚atwopalnego i szkodliwego. Nie zmie-
nia to faktu, że należy wymienić ten czynnik jako materiał wykorzystywany
na stanowisku oraz uwzględnić sytuacje powodujące wzrost ilości czynnika, np.
rozbicie butelki i uwolnienie 500 ml benzyny.
11
br-chemiczne-zagroz-wyd2popr-2013-x-w8_br-OcenaRyzyka 2013-07-30 12:20 Strona 12
Identyfikacja zagrożeń czynnikami
chemicznymi
Zmiany w obowiÄ…zujÄ…cych przepisach
Wstępną informację o zagrożeniach uzyskujemy z piktogramów umiesz-
czonych na etykietach, a ryzyko możemy ograniczyć poprzez stosowanie się
do informacji znajdujących się na opakowaniu. Na okładce broszury znajdu-
jÄ… siÄ™ nowe znaki dla niebezpiecznych substancji chemicznych. Znaki z po-
marańczowym tłem obowiązują tylko przejściowo, do całkowitego wdro-
żenia rozporządzenia (WE) nr 1272/2008 (CLP).
Wejście w życie przepisów:
rozporzÄ…dzenia (WE) nr 1907/2006 Parlamentu Europejskiego i Rady
w sprawie rejestracji, oceny, udzielania zezwoleń i stosowanych ograniczeń
zakresie chemikaliów (REACH) i utworzenia Europejskiej Agencji Chemika-
liów, zmieniające dyrektywę 1999/45/WE oraz uchylające rozporządzenie Ra-
dy (EWG) nr 793/93 i rozporządzenie Komisji (WE) nr 1488/94, jak również
dyrektywÄ™ Rady 76/769 i dyrektywy Komisj 91/155/EWG, 93/67/EWG,
93/105/WE i 2000/21/WE;
rozporzÄ…dzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 1272/2008
z dnia 16 grudnia 2008 r. w sprawie klasyfikacji, oznakowania i pakowania
substancji i mieszanin, zmieniajÄ…ce i uchylajÄ…ce dyrektywy 67/548/EWG
i 1999/45 oraz zmieniajÄ…ce rozporzÄ…dzenie (WE) nr 1907/2006  zwane CLP
spowodowało wiele zmian, które zmuszają również do zmiany podejścia
do czynników chemicznych stosowanych na stanowisku pracy.
Opublikowanie w dniu 31.12.2008 r. w Dzienniku Urzędowym Unii Euro-
pejskiej rozporzÄ…dzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 1272/2008
spowodowało uchylenie dwóch dyrektyw:
Rady 67/548/EWG z dnia 27 czerwca 1967 r. w sprawie zbliżenia prze-
pisów ustawowych, wykonawczych i administracyjnych odnoszących się
do klasyfikacji, pakowania i etykietowania substancji niebezpiecznych
 oznaczanej często DSD,
12
br-chemiczne-zagroz-wyd2popr-2013-x-w8_br-OcenaRyzyka 2013-07-30 12:20 Strona 13
dyrektywy 1999/45/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 31
maja 1999 r. w sprawie zbliżenia przepisów ustawowych, wykonawczych
i administracyjnych państw członkowskich odnoszących się do klasyfikacji,
pakowania i etykietowania preparatów niebezpiecznych  oznaczanej
często DPD.
Wejście w życie przepisów dwóch chemicznych rozporządzeń powodu-
je, że zmianie ulegają między innymi klasy fikacja oraz oznaczenie niebez-
piecznych czynników, zgodnie z którym stare oznaczenie (kwadraty
z pomarańczowym tłem) przestanie obowiązywać. W to miejsce wchodzą
nowe oznaczenia znajdujące się na zewnętrznej stronie okładki niniejszej
broszury.
Zwrócić należy uwagę, że pomimo zapisu w rozporządzeniu (WE)
nr 1272/2008, o wejściu jego uregulowań w życie 20. dnia po opublikowa-
niu (czyli 20 stycznia 2009 r.), zmiany nie nastąpiły. Został ustalony harmo-
nogram wdrożenia tych przepisów i tak:
od dnia wejścia w życie rozporządzania (WE) nr 1272/2008 przestał
obowiązywać załącznik nr I do dyrektywy 67/548/EWG, a obowiązuje tabe-
la 3.2 załącznika VI do rozporządzenia (WE) nr 1272/2008;
do 1 grudnia 2010 r. substancje klasyfikuje siÄ™, oznacza i pakuje zgod-
nie z obowiązującymi przepisami stosując zapisy załącznika VI do rozporzą-
dzenia (WE) nr 1272/2008 zamiast załącznika I do dyrektywy 67/548/EWG;
zapisy załącznika VI w tabeli 3.2 zawierają informacje zawarte w załączni-
ku I do dyrektywy 67/548/EWG, a z tego wynika, że w postępowaniu z sub-
stancjami do powyższej daty nic się nie zmieniło;
od 1 grudnia 2010 r. do 1 czerwca 2015 r. substancje klasyfikuje siÄ™
według przepisów rozporządzenia (WE) nr 1272/2008 oraz dyrektywy
67/548/EWG, co powinno mieć odzwierciedlenie w karcie charakterystyki.
Opakowanie i oznaczenia na nim muszą spełniać wymogi rozporządzenia
(WE) nr 1272/2008;
do 1 czerwca 2015 r. mieszaniny klasyfikuje siÄ™, oznacza i pakuje zgod-
nie z obowiÄ…zujÄ…cymi przepisami rozporzÄ…dzenia (WE) nr 1272/2008 stosujÄ…c
załącznik VI, czyli bez zmian; oczywiście istnieje możliwość wcześniejszej kla-
syfikacji i oznakowania zgodnie z nowymi przepisami przed wskazanÄ… datÄ….
13
br-chemiczne-zagroz-wyd2popr-2013-x-w8_br-OcenaRyzyka 2013-07-30 12:20 Strona 14
Zwrócić należy uwagę, że przepisy rozporządzenia (WE) nr 1272/2008 do-
puściły możliwość wcześniejszej, tj. przed 01.12.2010 r. klasyfikacji, oznako-
wania i pakowania zgodnie z nowymi przepisami. W takiej sytuacji przepisy
dyrektyw 67/548/EWG i 1999/45/WE nie miały zastosowania przy oznakowa-
niu i pakowaniu. Jakie miało to skutki? W karcie charakterystyk substancji na-
leżało umieszczać podwójną klasyfikację, tj. według rozporządzenia (WE)
nr 1272/2008 i dyrektywy 67/548/EWG, na opakowaniu substancji umieścić
nowe oznakowanie oraz zastosować nowe przepisy dotyczące opakowań.
W drodze odstępstwa od przepisów rozporządzenia (WE) nr 1272/2008
mieszaniny, które zostały zaklasyfikowane, oznakowane i opakowane zgod-
nie z dyrektywÄ… 1999/45/EWG oraz wprowadzone do obrotu przed dniem
1 czerwca 2015 r., do dnia 1 czerwca 2017 r. nie muszą być ponownie ozna-
kowywane ani pakowane zgodnie z ww. rozporzÄ…dzeniem.
Po tych terminach, zgodnie z przepisami, odpowiednio substancje i mie-
szaniny są lub będą oznaczane nowymi piktogramami. W związku z nową
klasyfikacją mogą wystąpić substancje lub mieszaniny, które nie będą opa-
trzone piktogramem na etykiecie, a tylko zwrotem informujÄ…cym o zagro-
żeniu:  UWAGA . Może to stanowić utrudnienie w identyfikacji zagrożeń
stwarzanych przez zawartość takiego opakowania.
Poniżej znajduje się tabela z podziałem niebezpiecznych czynników che-
micznych na klasy i kategorie.
Tabela 1
Klasy i kategorie zagrożeń czynników chemicznych zgodnie z rozpo-
rzÄ…dzeniem (WE) 1272/2008
Zagrożenia fizyczne
Materiały wybuchowe (niestabilne materiały wybuchowe,
podklasy 1.1, 1.2, 1.3, 1.4, 1.5 i 1.6)
Gazy Å‚atwopalne (kategoria 1 i 2)
Wyroby aerozolowe Å‚atwopalne (kategoria 1 i 2)
Gazy utleniajÄ…ce (kategoria 1)
14
br-chemiczne-zagroz-wyd2popr-2013-x-w8_br-OcenaRyzyka 2013-07-30 12:20 Strona 15
Gazy pod ciśnieniem (gaz sprężony, gaz skroplony, gaz skroplony
schłodzony, gaz rozpuszczony)
Ciecze Å‚atwopalne (kategoria 1, 2 i 3)
Substancje stałe łatwopalne (kategoria 1 i 2)
Substancje i mieszaniny samoreaktywne (typ A, B, C, D, E, F i G) (typ A i B)
Substancje ciekłe piroforyczne (kategoria 1)
Substancje stałe piroforyczne (kategoria 1)
Substancje i mieszaniny samonagrzewajÄ…ce siÄ™ (kategoria 1 i 2)
Substancje i mieszaniny, które w kontakcie z wodą wydzielają gazy
Å‚atwopalne (kategoria 1, 2 i 3)
Substancje ciekłe utleniające (kategoria 1, 2 i 3) (kat. 1 i 2)
Substancje stałe utleniające (kategoria 1, 2 i 3) (kat. 1 i 2)
Nadtlenki organiczne (typ A, B, C, D, E, F i G) (typ A do F)
Substancje powodujÄ…ce korozjÄ™ metali (kategoria 1)
Zagrożenia dla zdrowia
Toksyczność ostra (kategoria 1, 2, 3 i 4)
Działanie żrące/drażniące na skórę (kategoria 1A, 1B, 1C i 2)
Poważne uszkodzenie oczu/działanie drażniące na oczy (kategoria 1 i 2)
Działanie uczulające na drogi oddechowe lub skórę (kategoria 1)
Działanie mutagenne na komórki rozrodcze (kategoria 1A, 1B i 2)
Rakotwórczość (kategoria 1A, 1B i 2)
Działanie toksyczne na rozrodczość (kategoria 1A, 1B i 2) D oraz
dodatkowa kategoria w odniesieniu do wpływu na laktację lub
szkodliwego oddziaływania na dzieci karmione piersią
15
br-chemiczne-zagroz-wyd2popr-2013-x-w8_br-OcenaRyzyka 2013-07-30 12:20 Strona 16
Działanie toksyczne na narządy docelowe (STOT)  narażenie
jednorazowe ((kategoria 1,2) D i kategoria 3 jedynie dla działania
narkotycznego i działania drażniącego na drogi oddechowe)
Działanie toksyczne na narządy docelowe (STOT)  powtarzane
narażenie (kategoria 1 i 2)
Zagrożenie spowodowane aspiracją (kategoria 1)
Zagrożenia dla środowiska
Stwarzająca zagrożenie dla środowiska wodnego (narażenie ostre
kategoria 1, narażenie przewlekłe kategoria 1, 2, 3 i 4)
Stwarzająca zagrożenie dla warstwy ozonowej
Przygotowanie do oceny ryzyka
zawodowego
Oceniając ryzyko zawodowe, niezależnie od wybranej metody, należy
sporządzić spis występujących i używanych niebezpiecznych czynników che-
micznych. Ponadto musimy brać pod uwagę różne czynniki wpływające
na potencjalne szkody, jakim mogÄ… ulec pracownicy, np.:
ilość substancji stosowanej w trakcie jednej zmiany,
sposób stosowania substancji, technologię, skalę uwalnianych sub-
stancji do środowiska pracy,
własności substancji wpływające na skalę jej uwalniania,
ekspozycję pracowników na zagrożenie  ograniczenie ekspozycji
do niezbędnego minimum,
skuteczność środków ochrony zbiorowej,
skuteczność środków ochrony indywidualnej,
16
br-chemiczne-zagroz-wyd2popr-2013-x-w8_br-OcenaRyzyka 2013-07-30 12:20 Strona 17
sprawny system udzielania pierwszej pomocy,
monitoring biologiczny.
y
ródła informacji, z jakich można i należy korzystać w trakcie prac
nad ocenÄ… ryzyka zawodowego zwiÄ…zanego z czynnikami chemicznymi:
karty charakterystyk substancji i mieszanin niebezpiecznych,
informacje zgod ne z art. 32 rozporządzenia REACH dla czynników che-
micznych, które nie są zaklasyfikowane jako niebezpieczne,
wyniki pomiarów czynników szkodliwych i/lub niebezpiecznych,
przepisy prawne i inne dokumenty normatywne,
obserwacje stanowiska pracy,
literatura specjalistyczna z zakresu chemii, toksykologii itp.
Podczas obserwacji należy zwrócić uwagę na sposób wykonywania pra-
cy. Niezmiernie ważnym elementem, który jest pomijany w ocenie ryzyka
zawodowego, jest droga narażenia na czynniki chemiczne. Przeważnie pra-
cownicy, o czym wspomniano wcześniej, narażeni są na czynniki chemicz-
ne drogą inhalacyjną, w mniejszym stopniu poprzez kontakt ze skórą,
a niezwykle rzadko drogÄ… pokarmowÄ…. Kontakt z czynnikiem chemicznym
drogą pokarmową może być najpoważniejszy w skutkach, włączając w to
zgon pracownika. Do takich sytuacji dochodzi, wtedy gdy nie sÄ… przestrze-
gane elementarne przepisy i zasady bezpieczeństwa oraz przyjęte procedu-
ry pracy. W związku z powyższym w ocenie ryzyka zawodowego nie można
ograniczyć się wyłącznie do narażenia inhalacyjnego. Często stosowane
czynniki mają właściwości żrące lub drażniące oraz mogą być z
ródłem po-
żaru lub mieć właściwości wybuchowe, szczególnie przy wytworzeniu mie-
szaniny z powietrzem.
Podczas identyfikacji zagrożeń chemicznych musimy kierować się zarów-
no zdrowym rozsÄ…dkiem, jak i postanowieniami art. 4 pkt 2 dyrektywy
98/24/WE z dnia 7 kwietnia 1998 r. w sprawie ochrony zdrowia i bezpieczeń-
stwa pracowników przed ryzykiem związanym ze środkami chemicznymi
w miejscu pracy majÄ…cymi odzwierciedlenie w rozporzÄ…dzeniu Ministra
Zdrowia z dnia 30 grudnia 2004 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy
związanej z występowaniem w miejscu pracy czynników chemicznych. Prze-
pis ten mówi o obowiązku posiadania przez pracodawcę oceny ryzyka prze-
17
br-chemiczne-zagroz-wyd2popr-2013-x-w8_br-OcenaRyzyka 2013-07-30 12:20 Strona 18
prowadzonej zgodnie z postanowieniami dyrektywy 89/391 oraz o tym, że
ta ocena może zawierać stwierdzenie, że rodzaj i stopień ryzyka związane-
go z czynnikami chemicznymi nie wymaga jego dalszej oceny.
W jaki sposób stwierdzić, że substancja lub mieszanina chemiczna są za-
liczone do niebezpiecznych? Należy pamiętać, że klasyfikacji i zaliczenia
do jednej z grup zagrożenia nie dokonuje użytkownik czynnika che-
micznego, lecz producent. Ska lę zagrożeń, jakie stwarza substancja lub
mieszanina chemiczna, oddaje klasyfikacja sporządzona w sposób zgodny
z przepisami ustawy o substancjach chemicznych oraz zasadami określony-
mi w rozporzÄ…dzeniu CLP. Klasyfikacja opiera siÄ™ na ocenie potencjalnych
skutków dla ludzi, czyli zagrożeń wynikających z następujących wła sności:
własności fizycznych i chemicznych, m.in. możliwości spowodowania
pożaru lub wybuchu,
niekorzystne go wpływu na organizmy żywe, w tym na organizm czło-
wieka.
BiorÄ…c pod uwagÄ™ zapisy ustawy o substancjach i ich mieszaninach oraz
rozporządzenia Ministra Zdrowia w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy
związanej z występowaniem w miejscu pracy czynników chemicznych
 czynnik chemiczny stwarzający zagrożenie to:
czynnik chemiczny, który zgodnie z kryteriami, o których mowa w prze-
pisach art. 4 ustawy o substancjach i ich mieszaninach, jest klasyfi ko-
wany jako substancja niebezpieczna lub mieszanina niebezpieczna,
z wyjątkiem niebezpieczeństwa wyłącznie dla środowiska, niezależnie
od faktu, czy wymaga klasyfikacji zgodnie z tymi przepisami;
czynnik chemiczny, który zgodnie z kryteriami, o których mowa
w przepisach ustawy, nie jest niebezpieczny, ale który z uwagi na swo-
je właściwości fizykochemiczne lub oddziaływanie na człowieka oraz
sposób, w jaki jest stosowany lub obecny w miejscu pracy, może stwa-
rzać ryzyko dla bezpieczeństwa lub zdrowia pracowników; poprzez
pojęcie to należy rozumieć także każdy czynnik chemiczny oraz pył,
dla którego zgodnie z odrębnymi przepisami ustalono wartość naj-
wyższych dopuszczalnych stężeń.
18
br-chemiczne-zagroz-wyd2popr-2013-x-w8_br-OcenaRyzyka 2013-07-30 12:20 Strona 19
Ocena ryzyka zawodowego
Zgod nie z treścią PN-N-18002: 2011  Systemy zarządzania bezpieczeń-
stwem i higieną pracy. Ogólne wytyczne do oceny ryzyka zawodowego ry-
zyko zawodowe to:
prawdopodobieństwo wystąpienia niepożądanych zdarzeń związa-
nych z wykonywaną pracą powodujących straty, w szczególności wy-
stąpienia u pracowników niekorzystnych skutków zdrowotnych
w wyniku zagrożeń zawodowych występujących w środowisku pra-
cy lub sposobu wykonywania pracy.
Powyższa definicja jest ogólna i dotyczy wszystkich zagrożeń występu-
jących na stanowisku pracy, bez względu na ich pochodzenie i rodzaj.
Dokładniejsza definicja ryzyka zawodowego związanego z obecnością
czynników chemicznych została zawarta w rozporządzeniu Ministra Zdro-
wia z dnia 30 grudnia 2004 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy zwią-
zanej z występowaniem w miejscu pracy czynników chemicznych:
 Ryzyko zawodowe stwarzane przez czynnik chemiczny  prawdo-
podobieństwo (możliwość) wystąpienia potencjalnej szkody zdrowot-
nej w warunkach stosowania czynnika chemicznego lub narażenia
na czynnik chemiczny w miejscu pracy .
Dla substancji lotnych, oceny ryzyka zawodowego możemy dokonać wg
normy PN-N 18002: 2011.
Ocena ryzyka zawodowego na podstawie normy
PN-N 18002: 2011
Mając do czynienia w środowisku pracy z czynnikami chemicznymi ma-
jącymi ustalone wartości charakteryzujące narażenie, tj. NDS, NDSCh, NDSP
najlepiej jest posłużyć się prostą metodą opartą na algorytmie zawartym
w normie PN-N-18002: 2011 i przydatnÄ… przy szacowaniu ryzyka zawodo-
wego dla substancji posiadających określone wartości najwyższych dopusz-
czalnych stężeń w środowisku pracy. Zastosowanie tej metody pozwoli
19
br-chemiczne-zagroz-wyd2popr-2013-x-w8_br-OcenaRyzyka 2013-07-30 12:20 Strona 20
na szybkie sprawdzenie czy zastosowane środki prewencyjne były adekwat-
ne do oszacowanego ryzyka, poprzez ponowne dokonanie badań i pomia-
rów stężenia czynników szkodliwych w środowisku pracy.
W trakcie opracowywania tej broszury wartości najwyższych dopuszczal-
nych stężeń ujęte w rozporządzeniu Ministra Pracy i Polityki Społecznej
z dnia 29 listopada 2002 r. w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń
i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy, dotyczy-
ły jedynie 518 substancji chemicznych i 19 rodzajów pyłów.
Po sporzÄ…dzeniu spisu stosowanych niebezpiecznych substancji i mie-
szanin chemicznych, zgromadzeniu kart charakterystyk zgodnie ze sporzÄ…-
dzonym spisem dokonujemy rozeznania w zakresie potrzeb i zakresu badań
i pomiarów, jakie należy przeprowadzić. Pozwoli to na określenie poziomu
narażenia pracowników na lotne czynniki chemiczne wchodzące w skład
stosowanych mieszanin czynników chemicznych oraz mogące powstać
w prowadzonym procesie technologicznym. Informacje, które składniki są
lotne i stwarzają zagrożenie znajdują się w kartach charakterystyk w punk-
cie 8.  Kontrola narażenia i środki ochrony indywidualnej , w którym skład-
nik jest wymieniony i podane są jego dopuszczalne wartości. Oczywiście
w trakcie rozeznania należy wziąć pod uwagę:
ilość stosowanych czynników chemicznych,
częstotliwość używania czynników chemicznych,
skuteczność wentylacji,
wielkość pomieszczenia, w którym znajduje się stanowisko pracy
oraz inne specyficzne parametry pracy mające wpływ na zagrożenie.
Po ustaleniu miejsc oraz zakresu pomiarów i badań, zlecamy ich wykona-
nie akredytowanemu laboratorium. Wykaz takich laboratoriów można znalez
ć
na stronach internetowych Polskiego Centrum Akredytacji (www.pca.gov.pl).
Laboratorium dokonuje badań i pomiarów w zakresie określonym przez zle-
ceniodawcę, zgodnie dopuszczonymi metodami i przesyła zleceniodawcy
opracowany raport z podanymi wynikami.
Po otrzymaniu wyników w celu dokonania oceny ryzyka zawodowego
wykorzystujemy poniższy algorytm.
20
br-chemiczne-zagroz-wyd2popr-2013-x-w8_br-OcenaRyzyka 2013-07-30 12:20 Strona 21
P P P
S Ch P
Czy
P > NDS Tak
S
Ryzyko zawodowe du e
lub P > NDSCH
Ch
lub
P > NDSP
P
Nie
Czy
P < 0,1 NDS
S
Nie
i P < 0,1 NDSCH
Ch
Ryzyko zawodowe
lub
rednie
P < 0,1 NDS i P < 0,1 NDSP?
S P
lub P < 0,1 NDS
S
Tak
Ryzyko zawodowe małe
Rys. 1. Trójstopniowy algorytm szacowania ryzyka zawodowego związanego
z narażeniem na szkodliwe czynniki chemiczne występujące w powietrzu (z
ródło:
PN-N 18002: 2011).
gdzie:
Ps  wskaz
nik narażenia umożliwiający ocenę stężenia średniego ważonego dla ca-
Å‚ej zmiany roboczej; wskaz
nikiem tym może być w przypadku pomiarów z zastosowa-
niem dozymetrii indywidualnej, stężenie średnie ważone dla zmiany roboczej (Cw),
a w przypadków pomiarów stacjonarnych, górna granica przedziału ufności dla średniej
rzeczywistej (GG) lub górna granica przedziału ufności dla stężenia średniego ważonego
dla całej zmiany roboczej (GGw)  wartości te podane są w protokole pomiarów czynni-
ków szkodliwych w środowisku pracy, bezpośrednio do wykorzystania przy szacowaniu
poziomu ryzyka zawodowego
Pch  wskaz
nik narażenia umożliwiający ocenę stężeń chwilowych,
Pp  wskaz
nik narażenia umożliwiający ocenę stężeń pułapowych.
21
br-chemiczne-zagroz-wyd2popr-2013-x-w8_br-OcenaRyzyka 2013-07-30 12:20 Strona 22
NDS  Najwyższe Dopuszczalne Stężenie
NDSCh  Najwyższe Dopuszczalne Stężenie Chwilowe
NDSP  Najwyższe Dopuszczalne Stężenie Pułapowe
Zależność Ps <0,1 NDS  ma zastosowanie w przypadku substancji che-
micznych, dla których nie określono wartości NDSCh i NDSP.
W innych sytuacjach pracodawca może ustalić własne kryteria dopuszczal-
ności ryzyka zawodowego. Należy przy tym brać pod uwagę opinie specjali-
stów z zakresu bhp oraz dziedzin zbliżonych. Ważna jest opinia pracowników
wykonujących pracę na ocenianym stanowisku. Jest to zadanie trudne, które-
go nie wszyscy chcą się podjąć ze względu na jego złożoność.
Oczywiście szacowanie ryzyka zawodowego wg powyższego algorytmu
nie obejmuje wszystkich przypadków. Niekiedy niezbędne jest dostosowa-
nie do warunków pracy i konkretnych pracowników, którzy zgodnie z od-
rębnymi przepisami podlegają ochronie. Dotyczyć to będzie kobiet w ciąży
lub karmiących oraz pracowników młodocianych. W przypadku tych osób
praca w obecności zabronionych czynników chemicznych powoduje, że ry-
zyko zawodowe z tym związane jest duże  niedopuszczalne.
W przypadku narażenia na kilka substancji, znajdujących się w atmosfe-
rze stanowiska pracy, działających jednocześnie, oblicza się wartość wskaz
-
nika Ps, która jest wartością sumy wartości uzyskanych dla poszczególnych
składników w odniesieniu do ich wartości NDS:
P P P
s1 s2 s3
....
P = + + +
s
NDS1 NDS2 NDS3
gdzie:
P  wskaz
nik narażenia dla kolejnych substancji
s1,2,3,&
NDS1, 2, 3,&  wartości Najwyższych Dopuszczalnych Stężeń dla kolejnych substancji,
do których odnoszą się porównywane wskaz
niki
W tym przypadku obliczoną wartość porównuje się z liczbą 1 lub 0,1 i po-
stępuje zgodnie z algorytmem szacowania ryzyka zawodowego przedsta-
wionym wcześniej.
22
br-chemiczne-zagroz-wyd2popr-2013-x-w8_br-OcenaRyzyka 2013-07-30 12:20 Strona 23
Przykład
W zakładzie stolarskim pracodawca utworzył stanowisko lakiernika w po-
mieszczeniu o powierzchni 30m2, wysokości 4 m. Ze względów oszczędnościo-
wych zamontowano wentylator o nieustalonych parametrach w istniejÄ…cym
otworze wentylacji grawitacyjnej. Zapewniono oświetlenie naturalne i sztucz-
ne. Na stanowisku tym używane są lakiery na bazie rozcieńczalnika uniwersal-
nego. Nakładanie lakierów odbywa się za pomocą pistoletu zasilanego
sprężonym powietrzem. Pracownik wykonuje pracę 8 godzin na dobę przy
uwzględnieniu przerwy wynikającej z przepisów ustawy Kodeks pracy (15 mi -
nut) oraz przerw technologicznych, w tym czyszczenia narzędzi i sprzątania
stanowiska  efektywna praca na stanowisku to 6 godzin. Wentyla cja: ogól-
na wyciągowa, bez wentylacji stanowiskowej. Po rozpoczęciu pracy na tym sta-
nowisku pracodawca zlecił badania środowiska pracy. W skład rozcieńczalnika
uniwersalnego wchodzi: ksylen, aceton, octan butylu, benzyna ekstrakcyjna
i izobutanol, dla których wartości NDS wynoszą odpowiednio 100, 600, 200, 500
i 100 mg/m3.
Po przeprowadzonych badaniach pracodawca otrzymał protokół z nastę-
pujÄ…cymi wynikami odniesionymi do 8-godzinnego dnia pracy: ksylen 8 mg/m3,
aceton 330 mg/m3, octan butylu 40 mg/m3, benzyna ekstrakcyjna 150 mg/m3,
izobutanol 15 mg/m3 (w naszych rozważaniach pomijamy takie zagadnienia
jak dokładność i precyzja pomiaru).
Po przyrównaniu do wartości NDS otrzymujemy następujące wartości, w tej
samej kolejności: 0.08, 0.55, 0.20, 0.30, 0.15. Przy szacowaniu ryzyka zawodo-
wego zgodnie z ww. algorytmem dla poszczególnych składników uzyskamy ry-
zyko małe lub średnie  dopuszczalne. Ale lakiernik podlega działaniu tych
wszystkich substancji jednocześnie, mają one podobne właściwości, i należy
brać pod uwagę ich wspólne działanie. Suma wszystkich składników daje wy-
nik równy 1.28, który jest większy od 1. Sza cując ryzyko przy takiej wartości otrzy-
mamy wartość  duże  niedopuszczalne. Obowiązkiem pracodawcy w takim
przypadku jest podjąć niezwłoczne działania celem obniżenia narażenia
na czynniki chemiczne, np. zastosować wentylację miejscową, kurtynę wodną,
lakiery zawierające mniejsze ilości szkodliwych czynników chemicznych.
23
br-chemiczne-zagroz-wyd2popr-2013-x-w8_br-OcenaRyzyka 2013-07-30 12:20 Strona 24
Na opisaną powyżej metodę szacowania ryzyka zawodowego nie mają
wpływu zmiany w przepisach dotyczących klasyfikacji i oznakowania czyn-
ników chemicznych, tj. rozporządzenie nr 1272/2008. Zatem można ją nadal
stosować niezależnie od tego jak producent oznakował zawartość.
Ma ona również wspomniane ograniczenia. Dotyczy określonej liczby czyn-
ników chemicznych, wynikającej z grupy substancji, dla których określone są
najwyższe dopuszczalne stężenia w środowisku pracy, oraz ocena ryzyka ogra-
nicza się wyłącznie do zagrożenia związanego z narażeniem na organizm pra-
cownika poprzez drogi oddechowe. Niemożliwe jest szacowanie ryzyka
zawodowego tą metodą dla narażenia drogą dermalną czy pokarmową.
Metoda oparta na materiałach Komisji Europejskiej
Rozwiązaniem wyżej przedstawionego problemu może być metoda sza-
cowania poziomu ryzyka zawodowego dla czynników chemicznych opubli-
kowana przez Komisję Bezpieczeństwa, Higieny i Ochrony Zdrowia w Pracy
Europejskiej Komisji Zatrudnienia i Spraw Socjalnych w 2006 r. Znajduje ona
szczególne zastosowanie dla czynników nieposiadających ustalonych war-
tości dopuszczalnych  np. NDS oraz dla zagrożeń fizycznych stwarzanych
przez czynniki chemiczne. Odwołuje się do prostych i łatwo dostępnych kry-
teriów. Podstawą tej metody jest regularne zbieranie informacji i jej analizo-
wanie. Sukcesywna analiza powoduje mniejsze obciążenie pracą. Założenia
tej strategii zakładają, że na każdym etapie ograniczana będzie liczba zebra-
nych informacji poprzez zmniejszenie zbędnych informacji. W ten sposób
optymalizuje ona i systematyzuje pracÄ™.
Przy dokonywaniu oceny ryzyka tą metodą są uwzględniane trzy zmienne:
we zagrożenie daną substancją chemiczną (na podstawie
podstawo
zwrotów R),
skłonność do przedostawania się substancji do środowiska (lot-
ność/tworzenie pyłów),
ilość subst
ancji użyta w ocenianej operacji.
Poziom ryzyka zawodowego jest określany w skali od 1 do 4 ze wskaza-
niem zalecanych działań prewencyjnych dla każdego z nich.
24
br-chemiczne-zagroz-wyd2popr-2013-x-w8_br-OcenaRyzyka 2013-07-30 12:20 Strona 25
Relatywna ilość
Zagrożenie
produktu
Częstotliwość
stosowania
Potencjalna
ekspozycja
Potencjalne ryzyko
Rys. 2. Schemat zależności potencjalnego ryzyka związanego z czynnikiem che-
micznym
Zgodnie z przepisami dyrektyw 67/548/EWG i 1999/45/WE oraz ustawy
o substancjach i ich mieszaninach, każdy czynnik chemiczny zaliczony
do niebezpiecznych powinien na opakowaniu posiadać etykietę z oznako-
waniem zgodnym ze wzorami oraz informacje o zagrożeniach wynikających
ze stosowania tego czynnika (zwroty R).
Niebezpieczne czynniki chemiczne mogą powodować ryzyko:
pożaru lub wybuchu,
stwarzane przez niebezpieczne reakcje chemiczne wpływające
na zdrowie i bezpieczeństwo pracowników,
zwiÄ…zane z wdychaniem,
związane z absorpcją przez skórę,
związane z kontaktem ze skórą lub oczami,
związane ze spożyciem,
wnikania drogÄ… pozajelitowÄ….
25
br-chemiczne-zagroz-wyd2popr-2013-x-w8_br-OcenaRyzyka 2013-07-30 12:20 Strona 26
Należy ponadto uwzględnić, niezależnie od zagrożenia stwarzanego
przez czynniki chemiczne, możliwość wystąpienia niekontrolowanej emisji
czynnika chemicznego (np. uszkodzenie instalacji, prace konserwacyjne),
co może w znacznym stopniu wpływać na zdrowie i bezpieczeństwo pra-
cowników.
Stosowane czynniki chemiczne najczęściej stwarzają zagrożenie wypad-
kowe związane z właściwościami żrącymi, drażniącymi lub palnymi. Wyko-
nywane pomiary narażenia na czynniki chemiczne nie dają dostatecznej
podstawy do oceny ryzyka zawodowego związanego z narażeniem na sub-
stancje uczulające, rakotwórcze i mutagenne, gdyż wykazują one właściwo-
ści kumulowania się w organizmie. Wyniki pomiarów stężeń tych czynników
wskazujące na niskie wartości nie dają gwarancji, że nie dojdzie do zmian
chorobowych w organizmie pracownika. Jest to swoista właściwość tych
substancji stwarzająca zagrożenie poprzez ich obecność w środowisku
pracy.
Omawiana metoda obejmuje następujące fazy główne:
1. Sporządzenie wykazu substancji oraz materiałów chemicznych stoso-
wanych w zakładzie.
2. Przeprowadzenie klasyfikacji potencjalnego ryzyka.
3. OcenÄ™ ryzyka.
4. Wprowadzenie środków ograniczających ryzyko.
Należy nadmienić, że ww. wykaz substancji nie jest tym samym co spis
niebezpiecznych substancji i mieszanin chemicznych stosowanych w zakła-
dzie pracy. Wykaz odnosi się wyłącznie do ocenianego stanowiska pracy. Na-
tomiast do sporzÄ…dzenia spisu jest zobowiÄ…zany pracodawca na podstawie
art. 221 ż 2 Kodeksu pracy i dotyczy on całego przedsiębiorstwa bez podzia-
łu na poszczególne stanowiska.
SporzÄ…dzenie wykazu
Od tego etapu zależy efekt i jakość całej oceny ryzyka zawodowego.
Wykaz powinien być kompletny i zawierać, oprócz stosowanych czynników
dostarczanych w handlowych opakowaniach, półprodukty oraz czynniki
26
br-chemiczne-zagroz-wyd2popr-2013-x-w8_br-OcenaRyzyka 2013-07-30 12:20 Strona 27
powstające podczas procesu technologicznego, które klasyfikowane są
jako niebezpieczne.
Jest to etap pracochłonny, który jest w większości wykonywany na oce-
nianym stanowisku pracy. Umożliwia on jednocześnie przeprowadzenie in-
wentaryzacji zgromadzonych czynników chemicznych, z możliwością
wycofania nieużywanych i zbytecznych.
Na tym etapie powinny zostać zgromadzone następujące dane:
nazwa substancji lub mieszaniny,
wielkość zużycia lub powstania w określonym czasie,
częstotliwość stosowania lub występowania,
informacje o zagrożeniach umieszczone na etykietach (znaki ostrze-
gawcze, zwroty R),
niezbędne informacje zawarte w kartach charakterystyki, (takie jak:
zagrożenia, zagrożenia fizyczne i chemiczne, reaktywność itp.), w lite-
raturze specjalistycznej, konsultacjach ze specjalistami.
Klasyfikacja
Jak wspominano wcześniej, stosowane i obecne w środowisku pracy
czynniki chemiczne należy sklasyfikować od najbardziej niebezpiecznych
do tych, które stwarzają najmniejsze zagrożenie. Zidentyfikowane czynniki
można sklasyfikować wg poniższej tabeli, która uwzględnia zagrożenia, po-
tencjalną ekspozycję, potencjalne zagrożenie zapaleniem oraz potencjalne
skutki dla środowiska.
Dla każdego z wy stępujących czynników chemicznych należy sporzą-
dzić tabelę według poniższego wzoru. Takie zgromadzone dane będą
materiałem wyjściowym do sporządzenia oceny ryzyka zawodowego. y
ró-
dłem informacji o zagrożeniu są etykiety oraz karty charakterystyk. Sub-
stancje chemiczne podzielono na 5 grup w zależności od narażenia drogą
oddechowÄ….
27
br-chemiczne-zagroz-wyd2popr-2013-x-w8_br-OcenaRyzyka 2013-07-30 12:20 Strona 28
Tabela 2
Kryteria stosowane do obliczania potencjalnego ryzyka zwiÄ…zane-
go z czynnikiem chemicznym
Wpływ
Wpływ na zdrowie Pożar/eksplozja
na środowisko
Lotność/ Lotność/
A
atwopal- Wpływ na
Zagrożenie tworzenie tworzenie Zagrożenie
ność środowisko
pyłu pyłu
Zwrot Ilość Zwrot Ilość przecho- Zwrot
Potencjalny
określający zużytego określający wywanego określający
wpływ
zagrożenie produktu zagrożenie produktu zagrożenie
Klasyfikacja
Częstotli-
Przyczyna niebez- Ilość prze-
wość stoso-
zapalenia piecznych chowywana
wania
odpadów
Stan
fizyczny
Tabela 3
Podział na 5 grup narażenia drogą oddechową
Kategoria A
R36 Działa drażniąco na oczy
R36/38 Działa drażniąco na oczy i skórę
R38 Działa drażniąco na skórę
R65 Działa szkodliwie, może powodować uszkodzenie płuc
w przypadku połknięcia
R67 Pary mogą wywoływać uczucie senności i zawroty głowy
Wszystkie substancje nieoznakowane żadnym zwrotem R
w grupach B-E
28
br-chemiczne-zagroz-wyd2popr-2013-x-w8_br-OcenaRyzyka 2013-07-30 12:20 Strona 29
Kategoria B
R20 Działa szkodliwie przez drogi oddechowe
R20/21 Działa szkodliwie przez drogi oddechowe i w kontakcie
ze skórą
R20/21/22 Działa szkodliwie przez drogi oddechowe, w kontakcie
ze skórą i po połknięciu
R20/22 Działa szkodliwie przez drogi oddechowe i po połknięciu
R21 Działa szkodliwie w kontakcie ze skórą
R21/22 Działa szkodliwie w kontakcie ze skórą i po połknięciu
R22 Działa szkodliwie po połknięciu
Kategoria C
R23 Działa toksycznie przez drogi oddechowe
R23/24 Działa toksycznie przez drogi oddechowe i w kontakcie
ze skórą
R23/24/25 Działa toksycznie przez drogi oddechowe, w kontakcie
ze skórą i po połknięciu
R24 Działa toksycznie w kontakcie ze skórą
R24/25 Działa toksycznie w kontakcie ze skórą i po połknięciu
R25 Działa toksycznie po połknięciu
R34 Powoduje oparzenia
R35 Powoduje poważne oparzenia
R36/37
Działa drażniąco na oczy i drogi oddechowe
Działa drażniąco na oczy, drogi oddechowe i skórę
R36/37/38
R37 Działa drażniąco na drogi oddechowe
R37/38 Działa drażniąco na drogi oddechowe i skórę
29
br-chemiczne-zagroz-wyd2popr-2013-x-w8_br-OcenaRyzyka 2013-07-30 12:20 Strona 30
Kategoria C cd.
R41 Ryzyko poważnego uszkodzenia oczu
R43 Może powodować uczulenie w kontakcie ze skórą
R48/20 Działa szkodliwie przez drogi oddechowe; stwarza powa-
żne zagrożenie dla zdrowia człowieka w następstwie dłu-
gotrwałego narażenia
R48/20/21 Działa szkodliwie przez drogi oddechowe i w kontakcie ze
skórą; stwarza poważne zagrożenie dla zdrowia człowieka
w następstwie długotrwałego narażenia
R48/20/21/22 Działa szkodliwie przez drogi oddechowe, w kontakcie ze
skórą i po połknięciu; stwarza poważne zagrożenie dla zdro-
wia człowieka w następstwie długotrwałego narażenia
R48/20/22 Działa szkodliwie przez drogi oddechowe i po połknięciu;
stwarza poważne zagrożenie dla zdrowia człowieka w następ-
stwie długotrwałego narażenia
R48/21 Działa szkodliwie w kontakcie ze skórą; stwarza poważne za-
grożenie dla zdrowia człowieka w następstwie długotrwałe-
go narażenia
R48/21/22 Działa szkodliwie w kontakcie ze skórą i po połknięciu; stwa-
rza poważne zagrożenie dla zdrowia człowieka w następstwie
długotrwałego narażenia
R48/22 Działa szkodliwie po połknięciu; stwarza poważne zagrożenie
dla zdrowia człowieka w następstwie długotrwałego narażenia
Kategoria D
R26 Działa bardzo toksycznie przez drogi oddechowe
R26/27 Działa bardzo toksycznie przez drogi oddechowe i w kontak-
cie ze skórą
R26/27/28 Działa bardzo toksycznie przez drogi oddechowe, w kontakcie
ze skórą i po połknięciu
R26/28 Działa bardzo toksycznie przez drogi oddechowe i po po-
łknięciu
30
br-chemiczne-zagroz-wyd2popr-2013-x-w8_br-OcenaRyzyka 2013-07-30 12:20 Strona 31
R27 Działa bardzo toksycznie w kontakcie ze skórą
R27/28 Działa bardzo toksycznie w kontakcie ze skórą i po po-
łknięciu
R28 Działa bardzo toksycznie po połknięciu
R40 Klasa 3 rakotwórczy  ograniczone dowody działania
rakotwórczego
R48/23 Działa toksycznie przez drogi oddechowe; stwarza powa-
żne zagrożenie dla zdrowia człowieka w następstwie dłu-
gotrwałego narażenia
R48/23/24 Działa toksycznie przez drogi oddechowe i w kontakcie ze
skórą; stwarza poważne zagrożenie dla zdrowia człowieka
w następstwie długotrwałego narażenia
R48/23/24/25 Działa toksycznie przez drogi oddechowe, w kontakcie ze skó-
rą i po połknięciu; stwarza poważne zagrożenie dla zdrowia
człowieka w następstwie długotrwałego narażenia
R48/23/25 Działa toksycznie przez drogi oddechowe i po połknięciu;
stwarza poważne zagrożenie dla zdrowia człowieka w na-
stępstwie długotrwałego narażenia
R48/24 Działa toksycznie w kontakcie ze skórą; stwarza poważne
zagrożenie dla zdrowia człowieka w następstwie długo-
trwałego narażenia
R48/24/25 Działa toksycznie w kontakcie ze skórą i po połknięciu;
stwarza poważne zagrożenie dla zdrowia człowieka w na-
stępstwie długotrwałego narażenia
R48/25 Działa toksycznie po połknięciu; stwarza poważne zagro-
żenie dla zdrowia człowieka w następstwie długotrwałego
narażenia
R60 Może upośledzać płodność
R61 Może działać szkodliwie na dziecko w łonie matki
R62 Możliwe ryzyko upośledzenia płodności
R63 Możliwe ryzyko szkodliwego działania na dziecko w łonie
matki
Może działać szkodliwie na dzieci karmione piersią
R64
31
br-chemiczne-zagroz-wyd2popr-2013-x-w8_br-OcenaRyzyka 2013-07-30 12:20 Strona 32
Kategoria E
Klasa 3 mutagenny  ograniczone dowody działania
R40
rakotwórczego
R42 Może powodować uczulenie w następstwie narażenia
drogÄ… oddechowÄ…
R42/43 Może powodować uczulenie w następstwie narażenia
drogą oddechową i w kontakcie ze skórą
R45 Może powodować raka
R46 Może powodować dziedziczne wady genetyczne
Może powodować raka w następstwie narażenia drogą
R49
oddechowÄ…
R68 Klasa 3 mutagenny
(opracowane na podstawie: Praktyczne wytyczne o charakterze niewiążącym w spra-
wie ochrony zdrowia i bezpieczeństwa pracowników przed ryzykiem związanym ze
środkami chemicznymi w miejscu pracy)
Przy płynnych czynnikach chemicznych ważnym parametrem jest ich lot-
ność, która jest uzależniona od temperatury wrzenia. Informacje o tej wiel-
kości dostępne są w literaturze specjalistycznej, ale również powinny
znajdować się w karcie charakterystyki w punkcie 9.
ZnajÄ…c temperaturÄ™ wrzenia oraz temperaturÄ™ roboczÄ… procesu techno-
logicznego określamy, w jakim obszarze znajduje się oceniany czynnik che-
miczny. Im temperatura wrzenia cieczy jest niższa tym większa jest lotność
substancji, co powoduje wzrost jej stężenia w powietrzu na stanowisku pra-
cy. Duży wpływ na stężenie par tego czynnika ma stosowana wentylacja oraz
sposób, w jaki jest ona realizowana. Przy niewłaściwej wentylacji łatwo mo-
żna spowodować wzrost narażenia na lotne substancje chemiczne.
Przykład
W laboratorium przemysłowym jako rozpuszczalnik stosuje się eter etylowy,
którego opary są cięższe od powietrza. Ze względu na rozmiary aparatury nie
jest możliwe prowadzenie prac pod dygestorium. W pomieszczeniu zastosowa-
32
br-chemiczne-zagroz-wyd2popr-2013-x-w8_br-OcenaRyzyka 2013-07-30 12:20 Strona 33
no wentylacjÄ™ grawitacyjnÄ… oraz wyciÄ…g znajdujÄ…cy siÄ™ nad oknem, stanowisko
pracy znajduje siÄ™ po drugiej stronie pomieszczenia w stosunku do okien. Takie
rozwiązanie powoduje, że całość oparów eteru etylowego gromadzi się w dol-
nych partiach pomieszczenia i stwarza zagrożenie poprzez ciągły kontakt ze
skórą nóg pracownika oraz możliwość wybuchu poprzez stworzenie mieszani-
ny oparów pomiędzy dolną a górną granicą wybuchowości określoną dla tego
czynnika. Niezbędne jest zastosowanie wyciągu znajdującego się nad posadz-
ką w bezpośrednim sąsiedztwie stanowiska pracy, powodującego skuteczne od-
prowadzanie par rozpuszczalnika.
Poziomy lotności cieczy
350
trudnolotne
300
250
średniolotne
200
150
Å‚atwolotne
100
50
0
20 50 80 110 140
Temperatura robocza, °C
(z
ródło: Praktyczne wytyczne o charakterze niewiążącym& )
Skłonność do tworzenia pyłów przez ciała stałe
Niska Åšrednia Wysoka
Substancje w postaci Ciała stałe w postaci granulek Proszki: silnie rozdrob-
granulek, które łatwo lub krystaliczne. Przy stosowa- nione o niskiej gęstości.
siÄ™ nie rozpadajÄ…. niu obserwuje siÄ™ tworzenie Przy stosowaniu obser-
Przy stosowaniu nie pyłu, który szybko się osadza wuje się tworzenie obło-
obserwuje się two- i jest widoczny na otaczają- ków pyłu, któ ry utrzy-
rzenia pyłu. cych powierzchniach. muje się w powietrzu
przez kilka minut.
(z
ródło: Praktyczne wytyczne o charakterze niewiążącym& )
33
Temperatura wrzenia, °C
br-chemiczne-zagroz-wyd2popr-2013-x-w8_br-OcenaRyzyka 2013-07-30 12:20 Strona 34
Ilości stosowanej substancji
Ilość substancji Ilość stosowana przy danej czynności
Mała Gramy lub mililitry [łyżeczka, szklanka, butelka]
Średnia Kilogramy lub litry [worek, wiaderko, bęben]
Duża Tony lub metry sześcienne [Big-Bag, zbiornik, dppl.]
Klasa niebezpieczeństwa A
Lotność / tworzenie pyłu
Wysoka
Niska lotność/ Średnie
Stosowana Średnia lotność /
tworzenie tworzenie
ilość lotność tworzenie
pyłu pyłu
pyłu
Mała 1 1 1 1
Åšrednia 1 1 1 2
Duża 1 1 2 2
Klasa niebezpieczeństwa B
Lotność/ tworzenie pyłu
Mała 1 1 1 1
Åšrednia 1 2 2 2
Duża 1 2 3 3
Klasa niebezpieczeństwa C
Lotność/ tworzenie pyłu
Mała 1 2 1 2
34
br-chemiczne-zagroz-wyd2popr-2013-x-w8_br-OcenaRyzyka 2013-07-30 12:20 Strona 35
Klasa niebezpieczeństwa C cd.
Åšrednia 2 3 3 3
Duża 2 4 4 4
Klasa niebezpieczeństwa D
Lotność/ tworzenie pyłu
Mała 2 3 2 3
Åšrednia 3 4 4 4
Duża 3 4 4 4
Klasa niebezpieczeństwa E
Dla tego poziomu uznaje się, że zagrożenie we wszystkich sytuacjach
wynosi 4.
(z
ródło: Praktyczne wytyczne o charakterze niewiążącym& )
Posiadając określone trzy parametry (ilość, klasę niebezpieczeństwa, lot-
ność/tworzenie pyłu), które są zale żne od warunków pracy, technologii, środ-
ków ochrony zbiorowej, wyznaczamy przewidywany poziom zagrożenia dla
określonej klasy niebezpieczeństwa. Powyższe klasy posiadają określone
cztery poziomy, dla których określono ogólne zasady zapobiegania, ade-
kwatne do oszacowanego ryzyka zawodowego.
Poniżej proponowany opis działań profilaktycznych zmniejszających ry-
zyko dla określonego poziomu zagrożenia:
Poziom 1
Przy tym poziomie zagrożenia generalnie nie przewiduje się żadnych
działań mających na celu obniżenie ryzyka, nie sprawdza się skuteczności
środków zapobiegawczych. Ryzyko uważa się za niewielkie.
Poziom 2
Dla tego poziomu należy już stosować szczególne środki zapobiegaw-
cze. Najczęściej stosowane są instalacje wyciągów miejscowych, odciągi
35
br-chemiczne-zagroz-wyd2popr-2013-x-w8_br-OcenaRyzyka 2013-07-30 12:20 Strona 36
stanowiskowe, które powinny być zaprojektowane tak, aby ich działanie po-
wodowało obniżenie zagrożenia do poziomu ryzyka niewielkiego.
Poziom 3
Przy tym poziomie zagrożenia niezbędne już jest podjęcie zdecydowa-
nych działań poprzez zastosowanie układów zamkniętych, hermetyzację
procesu, zmiany organizacyjne, zmniejszenie liczby pracowników narażo-
nych itp. Wszystkie czynności mają na celu niedopuszczenie do wydostania
siÄ™ czynnika na zewnÄ…trz w czasie normalnej eksploatacji oraz zminimalizo-
wanie niepożądanych skutków. Po zastosowaniu tych środków w celu kon-
trolnym należy przeprowadzić pomiary ilościowe mające na celu potwier-
dzenie skuteczności zastosowanych działań.
Poziom 4
Określenie zagrożenia na tym poziomie obejmuje przypadki stosowania
bardzo toksycznych czynników lub dużych ilości czynników o mniejszym
stopniu toksyczności oraz gdy czynnik może łatwo przedostać się do atmos-
fery. Dotyczy również prac w narażeniu na czynniki zaliczone do rakotwór-
czych lub mutagenne. W tym przypadku proces technologiczny należy
prowadzić przy zastosowaniu specjalnych, dla tego procesu, środków zapo-
biegawczych. Niezbędne jest prowadzenie kontroli ilościowej narażenia
na czynniki chemiczne oraz częstej kontroli skuteczności działania procedur
bezpieczeństwa i środków informujących o stanach zagrożenia.
36
br-chemiczne-zagroz-wyd2popr-2013-x-w8_br-OcenaRyzyka 2013-07-30 12:20 Strona 37
Przykład
Na stanowisku pracy, na którym pracę wykonuje 4 pracowników, stosowa-
ne są czynniki chemiczne, dla których dokonano klasyfikacji i umieszczono w po-
niższych tabelach (pominięto wpływ na środowisko):
Czynnik 1
Wpływ na zdrowie Pożar/eksplozja
Zagrożenie Lotność/ A
atwopalność Lotność/
R48/21/22 Tworzenie pyłu brak tworzenie pyłu
brak
Åšrednie
tworzenie pyłu
Działa szkodliwie
w kontakcie ze skórą
Zwrot Ilość
i po połknięciu; stwarza
100 kg określający przechowywanego
poważne zagrożenie
na zmianę zagrożenie produktu
dla zdrowia człowieka
brak 2000 kg
w następstwie
długotrwałego narażenia
Przyczyna
2 razy na zmianÄ™
zapalenia
roboczÄ…
brak
Czynnik 2
Wpływ na zdrowie Pożar/eksplozja
Zagrożenie Lotność/ A
atwopalność Lotność/
R34 Tworzenie pyłu brak tworzenie pyłu
brak
Niska lotność
Zwrot Ilość
Ilość zużytego
określający przechowywanego
Powoduje oparzenia produktu
zagrożenie produktu
10 kg na zmianÄ™
brak 2000 kg
Częstotliwość Przyczyna
stosowania zapalenia
1 raz na zmianÄ™ brak
37
br-chemiczne-zagroz-wyd2popr-2013-x-w8_br-OcenaRyzyka 2013-07-30 12:20 Strona 38
Czynnik 3
Wpływ na zdrowie Pożar/eksplozja
Lotność/ Lotność/
Zagrożenie A
atwopalność
Tworzenie pyłu tworzenie pyłu
R20/22 R10
Średnia lotność Średnia lotność
Ilość zużytego Ilość
Działa szkodliwie
produktu przechowywanego
przez drogi oddechowe A
atwopalne
100 litrów produktu
i po połknięciu
na zmianÄ™ 30 ton
Przyczyna zapalenia
Częstotliwość A
adunek
stosowania elektrostatyczny,
4 razy w ciągu otwarty ogień,
godziny nieprawidłowa
instalacja elektryczna
Na podstawie tak zebranego materiału, wykorzystując odpowiednie tabele
kategorii zagrożeń, dokonujemy szacowania ryzyka.
Dla czynnika nr 2: ze względu na to, że nie tworzy pyłu i nie jest lotny, w tej
kategorii określamy go jako trudno lotny/niepylący.
Dla czynnika nr 1 ze względu na zagrożenie R48/21/22 użyjemy tabeli dla
klasy niebezpieczeństwa C. Dla średniej ilości, średniego tworzenia pyłu otrzy-
mujemy poziom 3.
Analogicznie dla:
 czynnika nr 2; tabela klasy niebezpieczeństwa C; ilość średnia, małe two-
rzenie pyłu/trudno lotne; poziom 2;
 czynnika nr 3; tabela klasy niebezpieczeństwa B; ilość średnia, średnia lot-
ność; poziom 2.
Zgodnie z powyższym szacowaniem ryzyka związanego z narażeniem
na czynniki chemiczne na stanowisku pracy, występuje zagrożenie na pozio-
mie 3 dla czynnika nr 1, a dla czynnika nr 2 i 3 na poziomie 2.
W związku z tym niezbędne jest podjęcie stosownych działań zależnych
od poziomu zagrożenia. Dla czynnika nr 1 wskazane jest ograniczenie liczby
38
br-chemiczne-zagroz-wyd2popr-2013-x-w8_br-OcenaRyzyka 2013-07-30 12:20 Strona 39
pracowników narażonych, hermetyzacja procesu lub zastosowanie odpowied-
niej wentylacji odpylajÄ…cej.
Dla czynnika nr 2, który ma słabą lotność, najlepszym rozwiązaniem by-
łoby zmniejszenie stosowanej ilości, ale nie jest to możliwe w każdej sytuacji.
Dla nielotnych czynników stwarzających zagrożenie poparzeniem jednym
z możliwych rozwiązań jest zmniejszenie liczby osób zagrożonych, zmia-
na stosowanego czynnika lub zastosowanie odpowiednich środków ochro-
ny indywidualnej.
Czynnik nr 3 posiadający średnią lotność oraz łatwopalność może nastrę -
czać poważne problemy związane z ryzykiem pożaru lub spowodowania zagro-
żenia atmosferą wybuchową, która może powstać. Ze względu na rodzaj
zagrożenia prawidłowym rozwiązaniem będzie zastosowanie miejscowych wy-
ciągów, zmniejszających poziom zagrożenia.
Przedstawiona wyżej sytuacja jest jednym z wielu rozwiązań oceny ryzyka
zawodowego tą metodą i może różnić się w zależności od faktycznych warun-
ków pracy, zastosowanych środków ochrony zbiorowej i indywidualnej.
Zmodyfikowana metoda oparta na materiałach
Komisji Europejskiej
Jak wcześniej wspomniano z dniem 20 stycznia 2009 r. weszło w życie
rozporzÄ…dzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) 1272/2008 z dnia 16
grudnia 2008 r. w sprawie klasyfikacji, oznakowania i pakowania substancji
i mieszanin, zmieniajÄ…ce i uchylajÄ…ce dyrektywy 67/548/EWG i 1999/45/WE
oraz zmieniajÄ…ce rozporzÄ…dzenia (WE) nr 1907/2006. RozporzÄ…dzenie powy-
ższe zmienia kryteria klasyfikacji niebezpiecznych czynników chemicznych,
jak również sposób ich oznaczania z piktogramami włącznie.
Zapisy powyższego rozporządzenia znalazły swoje odzwierciedlenie
w zapisach Ustawy z dnia 25 lutego 2011 r. o substancjach chemicznych i ich
mieszaninach (Dz. U. z 2011r. Nr 63 poz. 322).
W związku z tymi zmianami w prawodawstwie unijnym, wdrażaniu prze-
pisów rozporządzenia nr 1272/2008 (CLP) zwroty R z biegiem czasu przesta-
ną obowiązywać, a w to miejsce pojawi się zwrot H. Ich brak na etykietach
39
br-chemiczne-zagroz-wyd2popr-2013-x-w8_br-OcenaRyzyka 2013-07-30 12:20 Strona 40
i w treści kart charakterystyki powoduje, że wcześniej opisana metoda
bazująca na materiałch Komisji Europejskiej stanie się bezużyteczna.
Prostota oceny ryzyka zawodowego według wcześniej opisanej metody
powoduje, że warto dokonać przystosowania jej, opierając się o nowe zwro-
ty H. Jednak nowe przepisy dotyczÄ…ce klasyfikacji i oznaczania, w tym opis
zwrotów H, nie przekładają się w dużej części bezpośrednio ze zwrotów R.
W rozporządzeniu (WE) nr 1272/2008 zawarto skróconą wersję przełożenia
z klasyfikacji dokonywanej wg dyrektywy 67/548/EWG na nowÄ….
Poniżej przedstawiono tabelę, w której przedstawiono to przełożenie za-
grożeń w sytuacji, gdy istnieje możliwość przełożenia. W sytuacji, gdy nie ma
takiej możliwości, niezbędne jest indywidualne dokonanie oceny właściwo-
ści za pomocą kryteriów określonych w załączniku do rozporządzenia (WE)
nr 1272/2008.
Zaznaczyć należy, że producent lub dystrybutor nie ma obowiązku
umieszczania, między innymi, na etykiecie zwrotu H w postaci trójcy-
frowej liczby. Jeżeli umieszczono treść  zwrot lub zwroty określające rodzaj
zagrożenia jest to równoznaczne ze spełnieniem obowiązków wynikających
z rozporządzenia. Zwrot H jest dostępny w karcie charakterystyki stosowa-
nego czynnika chemicznego, dla którego istnieje obowiązek sporządzenia
takiej karty.
Tabela 4
Skrócona wersja przełożenia klasyfikacji wg dyrektywy 67/548/EWG
na klasyfikacjÄ™ wg rozporzÄ…dzenia 1272/2008
Dyrektywa 67/548/EWG RozporzÄ…dzenie 1272/2008
E: R2 NIEMOŻLIWE DOKA
ADNE PRZEA
OŻENIE
E: R3 NIEMOŻLIWE DOKA
ADNE PRZEA
OŻENIE
Org. Perox. CD H242
O: R7
Org. Perox. EF H242
O: R8 Ox. Gas 1 H270
40
br-chemiczne-zagroz-wyd2popr-2013-x-w8_br-OcenaRyzyka 2013-07-30 12:20 Strona 41
Dyrektywa 67/548/EWG RozporzÄ…dzenie 1272/2008
O: R8 ciecz / ciało stałe NIEMOŻLIWE DOKA
ADNE PRZEA
OŻENIE
Ox. Liq. 1 oraz Ox. Sol. 1 H271  Może
O: R9 powodować pożar lub wybuch;
silny utleniacz
F: R11 ciało stałe NIEMOŻLIWE DOKA
ADNE PRZEA
OŻENIE
F+: R12 ciecz Flam. Liq. 1 H224
F+: R12 ciecz Self-react. CD, EF H242
Flam. Liq. 1 H224, t. zapÅ‚. <23°C oraz t. wrz.
=<35°C
F: R10 ciecz Flam. Liq. 2 H225, t. zapÅ‚. <23°C oraz t. wrz.
>35°C
Flam. Liq. 3 H226, t. zapÅ‚. =>23°C
Flam. Liq. 1 H224, t. wrz. =< 35°C
F: R11 ciecz
Flam. Liq. 2 H225, t. wrz. > 35°C
F: R15 PRZEA
OŻENIE NIEMOŻLIWE
F: R17 ciecz / ciało stałe Pyr. Liq. 1 oraz Pyr. Sol 1 H250
Xn: R20 gaz/pary/pył/mgła Acute Tox. 4 H332
Xn: R21 Acute Tox. 4 H312
Xn: R22 Acute Tox. 4 H302
T: R23 gaz Acute Tox. 3 H331
T: R23 pary Acute Tox. 2 H330
T: R23 pył/mgła Acute Tox. 3 H331
41
br-chemiczne-zagroz-wyd2popr-2013-x-w8_br-OcenaRyzyka 2013-07-30 12:20 Strona 42
Dyrektywa 67/548/EWG RozporzÄ…dzenie 1272/2008
T: R24 Acute Tox. 3 H311
T: R25 Acute Tox. 3 H301
T+: R26 pary Acute Tox. 1 H330
T+: R26 gaz/mgły/pył Acute Tox. 2 H330
T+: R27 Acute Tox. 1 H310
T+: R28 Acute Tox. 2 H300
R33 STOT RE 2 H373
C: R34 Skin Corr. 1B H314
C: R35 Skin Corr. 1A H314
Xi: R36 Eye Irrit. 2 H319
Xi: R37 STOT SE 3 H335
Xi: R38 Skin Irrit. 2 H315
T: R39/23; R39/24; R39/25 STOT SE 1 H370
T+: R39/26; R39/27;
STOT SE 1 H370
R39/28
Xi: R41 Eye Dam. 1H318
R42 Resp. Sens. 1 H334
R43 Skin Sens. 1 H317
Xn: R48/20; R48/21;
STOT RE 2 H373
R48/22
T: R48/23; R48/24; R48/25 STOT RE 1 H372
R64 Lact. H362
42
br-chemiczne-zagroz-wyd2popr-2013-x-w8_br-OcenaRyzyka 2013-07-30 12:20 Strona 43
Dyrektywa 67/548/EWG RozporzÄ…dzenie 1272/2008
Xn: R65 Asp. Tox. 1 H304
R67 STOT SE 3 H336
Xn: R68/20, R68/21, R68/22 STOT SE 2 H371
Carc. Cat. 1 i 2: R45 Carc. 1A i 1B H350
Carc. Cat. 1 i 2: R49 Carc. 1A i 1B H350i
Carc. Cat. 3: R40 Carc. 2 H351
Muta. Cat. 2: R46 Muta. 1B H340
Muta. Cat. 3: R68 Muta. 2 H341
Repr. Cat. 1 i 2: R60 Repr. 1A i 1B H360F
Repr. Cat. 1 i 2: R61 Repr. 1A i 1B H360D
Repr. Cat. 3: R62 Repr. 2 H361f
Repr. Cat. 3: R63 Repr. 2 H361d
Repr. Cat. 1: R60-61 Repr. 1A H360FD
Repr. Cat. 1: R60
Repr. 1A H360FD
Repr. Cat. 2: R61
Repr. Cat. 2: R60
Repr. 1A H360FD
Repr. Cat. 1: R61
Repr. Cat. 2: R60-61 Repr. 1B H360FD
Repr. Cat. 3: R62-63 Repr. 2 H361fd
Repr. Cat. 1: R60
Repr. 1A H360Fd
Repr. Cat. 3: R63
43
br-chemiczne-zagroz-wyd2popr-2013-x-w8_br-OcenaRyzyka 2013-07-30 12:20 Strona 44
Dyrektywa 67/548/EWG RozporzÄ…dzenie 1272/2008
Repr. Cat. 2: R60
Repr. 1B H360Fd
Repr. Cat. 3: R63
Repr. Cat. 1: R61
Repr. 1A H360Df
Repr. Cat. 3: R62
Repr. Cat. 2: R61
Repr. 1B H360Df
Repr. Cat. 3: R62
N: R50 Aquatic Acute 1 H400
Aquatic Acute 1 H400
N: R50-53
Aquatic Chronic 1 H410
N: R51-53 Aquatic Chronic 2 H411
R52-53 Aquatic Chronic 3 H412
R53 Aquatic Chronic 4 H413
N: R59 Ozone EUH059
Dodatkowe wymagania (wynikajÄ…ce z rozporzÄ…dzenia 1272/2008 [CLP])
67/548/EWG 1272/2008
R1 EUH001  wybuchowy w stanie suchym
EUH006  wybuchowy z dostępem lub bez dostępu
R6
powietrza
R14 EUH014  reaguje gwałtownie z wodą
EUH018  podczas stosowania mogą powstać łatwopalne
R18
lub wybuchowe mieszaniny par z powietrzem
R19 EUH019  może tworzyć wybuchowe nadtlenki
44
br-chemiczne-zagroz-wyd2popr-2013-x-w8_br-OcenaRyzyka 2013-07-30 12:20 Strona 45
EUH044  zagrożenie wybuchem po ogrzaniu w
R44
zamkniętym pojemniku
R29 EUH029  w kontakcie z wodÄ… uwalnia toksyczne gazy
R31 EUH031  w kontakcie z kwasami uwalnia toksyczne gazy
EUH032  w kontakcie z kwasami uwalnia bardzo toksyczne
R32
gazy
EUH066  powtarzające się narażenie może powodować
R66
wysuszenie lub pękanie skóry
R39-41 EUH070  działa toksycznie w kontakcie z oczami
W celu uproszczenia i usystematyzowania znaczenia zwrotów H zastoso-
wano reguły ułatwiające zapamiętanie jakie zagrożenia określają. W poni-
ższej tabeli przedstawiono ogólny podział zwrotów H i P.
Tabela 5
Zakresy kodów określających zagrożenie i wskazujących środki ostro-
żności zgodnie z rozporządzeniem (WE) 1272/2008
Zwroty wskazujące środki
Zwroty określające zagrożenie: H
ostrożności: P
200  299 Zagrożenie fizyczne 1 00 Ogólne
300  399 Zagrożenie dla zdrowia 2 00 Zapobieganie
400  499 Zagrożenie dla środowiska 3 00 Reagowanie
4 00 Przechowywanie
5 00 Usuwanie
Stosowane skróty w klasach zagrożenia:
 Unst. Expl.  niestabilny materiał wybuchowy
 Expl.  materiał wybuchowy
 Flam. Aerosol  wyrób aerozolowy łatwopalny
45
br-chemiczne-zagroz-wyd2popr-2013-x-w8_br-OcenaRyzyka 2013-07-30 12:20 Strona 46
 Flam. Gas  gaz Å‚atwopalny
 Flam. Liq.  ciecz Å‚atwopalna
 Flam. Sol.  substancja stała łatwopalna
 Liq. Gas  gaz w fazie ciekłej
 Met. Corr.  substancja lub mieszanina powodujÄ…ca korozjÄ™ metali
 Org. Perox.  nadtlenek organiczny
 Ox. Gas  gaz utleniajÄ…cy
 Ox. Liq.  substancja ciekła utleniająca
 Ox. Sol.  substancja stała utleniająca
 Press. Gas  gaz pod ciśnieniem
 Pyr. Liq.  substancja ciekła piroforyczna
 Pyr. Sol.  substancja stała piroforyczna
 Self-heat.  substancja lub mieszanina samonagrzewajÄ…ca siÄ™
 Self-react.  substancja lub mieszanina samoreaktywna
 Water-react.  substancja lub mieszania, która w kontakcie z wodą uwal-
nia Å‚atwopalny gaz
 Acute Tox.  toksyczność ostra
 Asp. Tox.  zagrożenie spowodowane aspiracją
 Carc.  rakotwórczość
 Eye Dam.  ryzyko poważnego uszkodzenia oczu
 Eye Irrit.  działanie drażniące na oczy
 Muta.  działanie mutagenne na komórki rozrodcze
 Repr. / Lact  działanie szkodliwe na rozrodczość
 Resp. Sens.  działanie uczulające na drogi oddechowe
 STOT RE  toksyczność ostra i działanie toksyczne na narządy docelowe
 narażenie wielokrotne
 STOT SE  toksyczność ostra i działanie toksyczne na narządy docelowe
 narażenie jednorazowe
 Skin Corr.  działanie żrące na skórę
 Skin Irrit.  działanie drażniące na skórę
 Skin Mild Irrit.  działanie lekkie drażniące na skórę
 Skin Sens.  działanie uczulające na skórę
46
br-chemiczne-zagroz-wyd2popr-2013-x-w8_br-OcenaRyzyka 2013-07-30 12:20 Strona 47
Klasy niebezpieczeństwa
W celu dokonania szacowania ryzyka zawodowego zwiÄ…zanego z niebez-
piecznymi czynnikami chemicznymi sklasyfikowanymi zgodnie z rozporzÄ…-
dzeniem (WE) nr 1272/2008 można posłużyć się zmodyfikowaną metodą
opartą na wcześniej przedstawionej metodzie wg materiałów Komisji Euro-
pejskiej. Czynniki chemiczne dzielimy na 5 grup, które przedstawiono w ta-
belach poniżej. Ze względu na to, że zagrożenia fizyczne pochodzące
od czynników chemicznych mają również poważny wpływ na bezpieczeń-
stwo pracy, opisywaną metodę rozszerzono o te zagrożenia. W celu uniknię-
cia zamieszania podział na klasy niebezpieczeństwa jest oddzielny dla
zagrożeń fizycznych i zagrożeń dla zdrowia.
W tabelach poniżej podano w pierwszej kolumnie zwroty, a w drugiej kla-
sy zagrożenia i kody kategorii.
Tabela 6
Podział na 5 grup zagrożeń dla zdrowia (opracowanie autora)
Klasa niebezpieczeństwa A
H315 Skin Irrit. 2 Działa drażniąco na skórę
H317 Skin Sens. 1 Może powodować reakcję alergiczną skóry
H319 Eye Irrit. 2 Działa drażniąco na oczy
Może powodować podrażnienie dróg oddecho-
H335 STOT SE 3
wych
H336 STOT SE 3 Może spowodować senność lub zawroty głowy
Powtarzające się narażenie może powodować
EUH066
wysuszenie lub pękanie skóry
Klasa niebezpieczeństwa B
H302 Acute Tox. 4 Działa szkodliwie po połknięciu
H312 Acute Tox. 4 Działa szkodliwie w kontakcie ze skórą
H318 Eye Dam. 1 Powoduje poważne uszkodzenia oczu
H332 Acute Tox. 4 Działa szkodliwie w następstwie wdychania
47
br-chemiczne-zagroz-wyd2popr-2013-x-w8_br-OcenaRyzyka 2013-07-30 12:20 Strona 48
Klasa niebezpieczeństwa C
H301 Acute Tox. 3 Działa toksycznie po połknięciu
Połknięcie i dostanie się przez drogi odde-
H304 Asp. Tox. 1
chowe może grozić śmiercią
H311 Acute Tox. 3 Działa toksycznie w kontakcie ze skórą
Skin Corr 1A, Powoduje poważne oparzenia skóry i uszko-
H314
1B, 1C dzenia oczu
Acute Tox. 3
H331 Działa toksycznie w następstwie wdychania
(gaz, mgła, pył)
H371 STOT SE 2 Może spowodować uszkodzenie narządów
Może spowodować uszkodzenie narządów
H373 STOT RE 2 w następstwie długotrwałego lub powta-
rzalnego narażenia
EUH029 W kontakcie z wodÄ… uwalnia toksyczne gazy
W kontakcie z kwasami uwalnia toksyczne
EUH031
gazy
EUH070 Działa toksycznie w kontakcie z oczami
EUH071 Działa żrąco na drogi oddechowe
Klasa niebezpieczeństwa D
H300 Acute Tox. 2 Połknięcie grozi śmiercią
H310 Acute Tox. 1 Grozi śmiercią w kontakcie ze skórą
Acute
H330 Wdychanie grozi śmiercią
Tox. 2(pary)
Acute Tox. 2
H330 Wdychanie grozi śmiercią
(gaz, mgła, pył)
H351 Carc. 2 Podejrzewa się, że powoduje raka
48
br-chemiczne-zagroz-wyd2popr-2013-x-w8_br-OcenaRyzyka 2013-07-30 12:20 Strona 49
Klasa niebezpieczeństwa D
H360F Rep. 1A i 1B Może działać szkodliwie na płodność
Może działać szkodliwie na dziecko w łonie
H360D Rep. 1A i 1B
matki
Może działać szkodliwie na płodność. Może
H360FD Rep. 1A i 1B
działać na dziecko w łonie matki
Może działać szkodliwie na płodność. Podej-
H360Fd Rep. 1A i 1B rzewa się, że działa szkodliwie na dziecko w ło-
nie matki
Może działać szkodliwie na dziecko w łonie
H360Df Rep. 1A i 1B matki. Podejrzewa się, że działa szkodliwie
na płodność
Podejrzewa się, że działa szkodliwie na płod-
H361f Rep. 2
ność
Podejrzewa się, że działa szkodliwie na dziec-
H361d Rep. 2
ko w Å‚onie matki
Podejrzewa się, że działa szkodliwie na płod-
H361fd Rep. 2 ność. Podejrzewa się, że działa szkodliwie
na dziecko w Å‚onie matki
Może działać szkodliwie na dzieci karmione
H362 Lact.
piersiÄ…
H370 STOT SE 1 Powoduje uszkodzenie narządów
Powoduje uszkodzenie narządów w następ-
H372 STOT RE 1 stwie długotrwałego lub powtarzalnego na-
rażenia
W kontakcie z kwasami uwalnia bardzo tok-
EUH032
syczne gazy
49
br-chemiczne-zagroz-wyd2popr-2013-x-w8_br-OcenaRyzyka 2013-07-30 12:20 Strona 50
Klasa niebezpieczeństwa E
Może powodować objawy astmy lub trudno-
H334 Resp. Sens. 1
ści w oddychaniu w następstwie wdychania
H340 Muta 1B Może powodować wady genetyczne
H350 Carc. 1A i 1B Może powodować raka
Podejrzewa się, że powoduje wady gene-
H341 Muta. 2
tyczne
H350i Carc. 1A, 1B Wdychanie może spowodować raka
Tabela 7
Podział na 5 grup zagrożeń fizycznych (opracowanie autora)
Klasa niebezpieczeństwa A
(1)
H226 Flam. Liq. 3 A
atwopalna ciecz i pary
H223 A
atwopalny aerozol
H290 Może powodować korozję metali
Wszystkie substancje nieoznakowane żadnym zwrotem H w grupach B-E
(1)  oleje gazowe, oleje napędowe do silników Diesla i lekkie oleje opałowe o tem-
peraturze zapÅ‚onu miÄ™dzy 55 a 75°C
Klasa niebezpieczeństwa B
H222 Skrajnie Å‚atwopalny aerozol
Zawiera gaz pod ciśnieniem; ogrzanie grozi
H280
wybuchem
H225 Flam. Liq. 2 Wysoce Å‚atwopalna ciecz i pary
Org. Perox. CD
Org. Perox. EF
H242 Ogrzanie może spowodować pożar
Self-react. CD
Self-react. CD
50
br-chemiczne-zagroz-wyd2popr-2013-x-w8_br-OcenaRyzyka 2013-07-30 12:20 Strona 51
Klasa niebezpieczeństwa B cd.
Substancja samonagrzewająca się w dużych
H252 Self-heat. 2
ilościach; może się zapalić
Ox. Liq. 3 Może intensyfikować pożar; utleniacz ciekły
H272
Ox. Sol. 3 lub stały
Zagrożenie wybuchem po ogrzaniu
EUH044
w zamkniętym pojemniku
Klasa niebezpieczeństwa C
Flam. Gas 2,
H221 Gaz Å‚atwopalny
Press. Gas
Ox. Liq. 1 Może powodować pożar lub wybuch; silny
H271
Ox. Sol. 1 utleniacz ciekły i stały
Zawiera gaz schłodzony; może powodować
H281
oparzenia kriogeniczne lub obrażenia
H224 Flam. Liq. 1 Skrajnie Å‚atwopalna ciecz i pary
H228 Flam. Sol. 1 Substancja stała łatwopalna
Self-react. C Ogrzanie może spowodować pożar lub
H241
Org. Perox. B wybuch
Substancja samonagrzewająca się; może się
H251 Self-heat 1
zapalić
Water-react. W kontakcie z wodÄ… uwalniajÄ… Å‚atwopalne
H261
2 i 3 gazy
Może intensyfikować pożar; utleniacz ciekły
H272 Ox. Sol. 2
lub stały
Podczas stosowania mogą powstawać
EUH018 Å‚atwopalne lub wybuchowe mieszaniny par
z powietrzem
51
br-chemiczne-zagroz-wyd2popr-2013-x-w8_br-OcenaRyzyka 2013-07-30 12:20 Strona 52
Klasa niebezpieczeństwa D
H204 Expl. 1.4 Zagrożenie pożarem lub rozrzutem
H205 Expl 1.5 Może masowo wybuchać w ogniu
H220 Flam. Gas 1 Skrajnie Å‚atwopalny gaz
Self-react. A
H240 Ogrzanie grozi wybuchem
Org. Perox. A
Pyr. Sol. 1 Zapala siÄ™ samorzutnie w przypadku wysta-
H250
Pyr. Liq. 1 wienia na działanie powietrza
W kontakcie z wodÄ… uwalniajÄ… Å‚atwopalne ga-
H260 Water-react. 1
zy, które mogą ulegać samozapaleniu
Ox. Gas 1 Może powodować lub intensyfikować pożar;
H270
Press. Gas utleniacz gazowy
EUH001 Wybuchowy w stanie suchym
Wybuchowy z dostępem lub bez dostępu po-
EUH006
wietrza
EUH014 Reaguje gwałtownie z wodą
EUH019 Może tworzyć wybuchowe nadtlenki
Klasa niebezpieczeństwa E
H200 Unst. Expl. Materiał wybuchowy niestabilny
Materiał wybuchowy; zagrożenie wybuchem
H201 Expl 1.1
masowym
Materiał wybuchowy; poważne zagrożenie
H202 Expl. 1.2
rozrzutem
Materiał wybuchowy; zagrożenie pożarem,
H203 Expo. 1.3
wybuchem lub rozrzutem
52
br-chemiczne-zagroz-wyd2popr-2013-x-w8_br-OcenaRyzyka 2013-07-30 12:20 Strona 53
Åšrodki zapobiegawcze
Ogólne zasady
Zastosowanie
zapobiegania
Ograniczenie do minimum
Ograniczenie dostępu do niektórych obszarów,
liczby narażonych pracow- w celu zapobiegnięcia niepotrzebnemu nara-
ników
żeniu osób wykonujących inne prace
Fizyczne oddzielenie obszarów, w których wy-
konuje się niektóre czynności
Ograniczenie do minimum
Zapewnienie odpowiedniej wentylacji po-
czasu trwania i intensyw- mieszczeń
ności narażenia
Dostosowanie parametrów procesów bez za-
grożenia wydajności
Stosowne działania w za- Odpowiednie przystosowanie obszarów dla pa-
kresie higieny
laczy i miejsc spożywania posiłków
Ograniczenie ilości czynni- Udostępnienie w miejscu pracy tylko takiej ilo-
ków chemicznych
ści czynników chemicznych, jaka jest wymaga-
na do pracy
Dostarczenie stosownego
Ustalenie wymagań, które muszą spełniać urzą-
sprzętu do pracy z naraże- dzenia produkcyjne przed ich zakupem oraz
niem na działanie czynni- przygotowanie procedur czynności obsługo-
ków chemicznych oraz pro- wych
cedury konserwacji i na-
prawy urządzeń
Planowanie i organizacja
Eliminacja lub modyfikacja czynności, przy któ-
pracy w miejscu pracy
rych pracownicy mogą mieć styczność z czyn-
nikami chemicznymi, jeśli styczność taka nie
jest niezbędna
Stosowna organizacja pracy
Pisemne wytyczne zawierające szczegółowy
opis zadań oraz obowiązujące wymogi bezpie-
czeństwa
Kontrola prawidłowego stosowania pisemnych
wytycznych
(opracowanie autora)
53
br-chemiczne-zagroz-wyd2popr-2013-x-w8_br-OcenaRyzyka 2013-07-30 12:20 Strona 54
Dokumentowanie oceny ryzyka zawodowego
Zgodnie z przepisami rozporzÄ…dzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej
z dnia 26 września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i hi-
gieny pracy oraz rozporzÄ…dzenia Ministra Zdrowia z dnia 30 grudnia 2004 r.
w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy związanej z występowaniem
w miejscu pracy czynników chemicznych, dokumentację oceny ryzyka zawo-
dowego dla części dotyczącej czynników chemicznych można przedstawić
jak w przykładzie poniżej (opracowanie autora). Nie jest to oczywiście wzór
do obowiązkowego stosowania, lecz ma na celu pomóc w sporządzeniu tej
dokumentacji.
Przykład dokumentowania oceny ryzyka zawodowego
Nazwa zakładu pracy: .........................................................................................................
.....................................................................................................................................................
Komórka organizacyjna: ....................................................................................................
.....................................................................................................................................................
Nazwa stanowiska pracy: ..................................................................................................
.....................................................................................................................................................
Data przeprowadzenia oceny ryzyka zawodowego: ...............................................
1. Opis stanowiska pracy: ..................................................................................................
a. stosowane maszyny, narzędzia i materiały
 maszyny:.........................................................................................................................
 narzędzia: .......................................................................................................................
 materiały: .......................................................................................................................
b. wykonywane zadania (opis powinien zawierać szczegółowe zapisy włącznie
z takimi czynnościami jak: sporządzanie roztworów ze stężonych preparatów,
rozpuszczanie czynników chemicznych w wodzie lub rozpuszczalnikach itp.)
c. prace, przy których może wystąpić wzrost narażenia na czynniki chemiczne:
..........................................................................................................................................................
d. występujące niebezpieczne, szkodliwe i uciążliwe czynniki środowiska pracy:
54
br-chemiczne-zagroz-wyd2popr-2013-x-w8_br-OcenaRyzyka 2013-07-30 12:20 Strona 55
Czynnik Składniki Zwrot R i S
Lp. Właściwości
chemiczny niebezpieczne [zwroty H i P]
1
...
Czynnik Właściwości
Lp. NDS NDSCh NDSP
chemiczny niebezpieczne
1
...
Czynnik Inne informacje dotyczące zagrożenia chemicznego
Lp.
chemiczny (jeżeli są dostępne)
1
...
Ilość czynnika
Czynnik
Częstotliwość
Lp. Czas narażenia w jednostce
stosowania
chemiczny
czasu
1
...
55
br-chemiczne-zagroz-wyd2popr-2013-x-w8_br-OcenaRyzyka 2013-07-30 12:20 Strona 56
Czynnik Poziom
Czas trwania
Lp. Rodzaj narażenia
narażenia
chemiczny narażenia
1
...
e. wartości dopuszczalne stężeń w materiale biologicznym
f. środki ochrony:
zbiorowej: & & & & & & & & .
indywidualnej: & & & & & & .
g. osoby pracujÄ…ce na stanowisku
2. Szacowanie ryzyka związanego z poszczególnymi czynnikami oraz
przy możliwym wzroście narażenia, dokonane jedną z wybranych metod
oraz łączna ocena dla wszystkich czynników chemicznych jeżeli występu-
ją jednocześnie
3. Działania profilaktyczne i zapobiegawcze
Czynnik Efekty działań
Lp. Działania zapobiegawcze
chemiczny zapobiegawczych
1
...
4. Wyniki badań stanu zdrowia pracowników (w sytuacji gdy pracodawca
posiada takie informacje):. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Skład zespołu dokonującego oceny ryzyka zawodowego:
& & & & & & & & & & & & & & .
& & & & & & & & & & & & & & .
Data sporzÄ…dzenia& & & & & &
Zatwierdził& & & & & & & & &
56
br-chemiczne-zagroz-wyd2popr-2013-x-w8_br-OcenaRyzyka 2013-07-30 12:20 Strona 57
Podsumowanie
Aby zapewnić prawidłową ocenę ryzyka zawodowego należy zadbać, aby
dokonał jej zespół, w skład którego wejdą osoby posiadające niezbędną wie-
dzÄ™ tak teoretycznÄ…, jak i praktycznÄ…. Wiedza praktyczna opiera siÄ™ na znajo-
mości prowadzonych procesów technologicznych, właściwościach stoso-
wanych czynników chemicznych, ich wpływu na organizm człowieka. Jest
to podstawÄ…, aby do oceny ryzyka zawodowego zidentyfikowano wszystkie
istotne zagrożenia. Pomimo wielu prób ujednolicenia procedury oceny ry-
zyka zawodowego związanego z występowaniem czynników chemicznych
w środowisku pracy, nie dokonano tego w zakresie satysfakcjonującym spe-
cja listów. Jest to związane z różnorodno ścią związków chemicz- nych i ich
właściwości.
W niniejszej broszurze przedstawiono zarys dwóch sposobów przepro-
wadzenia oceny ryzyka zawodowego związanego z obecnością niebezpiecz-
nych czynników chemicznych. Są to metody, które mogą być niesatys-
fakcjonujące dla wielu osób znających i zajmujących się tą tematyką. Nie-
jednokrotnie opracowali oni autorskie metody klasyfikacji i szacowania ry-
zyka zawodowego, w tym związanego z występującymi czynnikami
chemicznymi. Jednak dla większości osób, przedstawione sposoby będą sta-
nowiły rozwiązanie problemu dotyczącego oceny ryzyka zawodowego w za-
kresie narażenia na niebezpieczne czynniki chemiczne. Najważniejszy jest
cel  podniesienie bezpieczeństwa i higieny pracy poprzez zastosowanie
środków prewencyjnych adekwatnych do ryzyka występującego na stano-
wisku pracy, np.: zastąpienie niebezpiecznych czynników che micznych bez-
pieczniejszymi, hermetyzacjÄ™ procesu, auto matyzacjÄ™, ograniczenie liczby
narażonych pracowników itp.
Przedstawione metody powinny ułatwić pracodawcom małych i średnich
firm spełnienie przepisów prawa pracy w zakresie obowiązku dokonania
oceny ryzyka zawodowego. Ważne są praktyka i doświadczenie zawodowe,
niezbędne w prawidłowym oszacowaniu ryzyka zawodowego i prawidło-
wym zastosowaniu środków prewencyjnych.
57
br-chemiczne-zagroz-wyd2popr-2013-x-w8_br-OcenaRyzyka 2013-07-30 12:20 Strona 58
Bibliografia
Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (Dz. U. z 1998 r., Nr 21, poz. 94 ze zm.)
Ustawa z dnia 25 lutego 2011 r. o substancjach i ich mieszaninach (Dz. U. z 2011 r., Nr 63,
poz. 322 ze zm.) stan prawny na 01.07.2013 r.
Dyrektywa Rady 98/24/WE z dnia 7 kwietnia 1998 r. w sprawie bezpieczeństwa pra-
cowników oraz ochrony ich zdrowia przed ryzykiem związanym z czynnikami chemicz-
nymi podczas pracy
RozporzÄ…dzenie (WE) nr 1907/2006 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 18 grud-
nia 2006 r. w sprawie rejestracji, oceny, udzielania zezwoleń i stosowanych ograniczeń
w zakresie chemikaliów (REACH) i utworzenia Europejskiej Agencji Chemikaliów, zmienia-
jÄ…ce dyrektywÄ™ 1999/45/We oraz uchylajÄ…ce rozporzÄ…dzenie Rady (EWG) nr 793/93 i roz-
porządzenie Komisji (WE) nr 1488/94, jak również dyrektywę Rady 76/769/EWG
i dyrektywy Komisji 91/155/EWG, 93/67/EWG, 93/105/WE i 2000/21/WE (Dz. U. UW
z dnia 30 grudnia 2006 r.)
RozporzÄ…dzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 1272/2008 z dnia 16 grud-
nia 2008 r. w sprawie klasyfikacji, oznakowania i pakowania substancji i mieszanin, zmie-
niajÄ…ce i uchylajÄ…ce dyrektywy 67/548/EWG i 1999/45/WE oraz zmieniajÄ…ce rozporzÄ…dzenie
(WE) nr 1907/2006
Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 30 grudnia 2004 r. w sprawie bezpieczeń-
stwa i higieny pracy związanej z występowaniem w miejscu pracy czynników chemicz-
nych (Dz. U. z 2005 r. Nr 11, poz. 86 oraz z 2008 r. Nr 203, poz. 1275)
RozporzÄ…dzenie Ministra Zdrowia z dnia 24 lipca 2012 r. w sprawie substancji che-
micznych, ich mieszanin lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub
mutagennym w środowisku pracy (Dz. U. z 2012 r. poz. 890)
Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 29 listopada 2002 r. w spra-
wie najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia
w środowisku pracy (Dz. U. z 2002 r. Nr 217, poz. 1883 ze zmianami oraz z 2011 r. Nr 274,
poz. 1621)
Praktyczne wytyczne o charakterze niewiążącym w sprawie ochrony zdrowia i bez-
pieczeństwa pracowników przed ryzykiem związanym ze środkami chemicznymi w miej-
scu pracy; Komisja Europejska, Dyrekcja Generalna ds. Zatrudnienia, Spraw Społecznych
i Równości Szans
PN-N -18002: 2011 System zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy. Ogólne wy-
tyczne do oceny ryzyka zawodowego
Wstępne wytyczne dotyczące rozporządzenia CLP. Europejska Agencja Chemikaliów,
http://echa.europa.eu/, 2009 r.
Toksykologia współczesna, pod red. W. Seńczuka, 2006 PZWL Warszawa
58
br-chemiczne-zagroz-wyd2popr-2013-x-w8_br-OcenaRyzyka 2013-07-30 13:04 Strona 59
Spis treści
Od Autora ................................................................................................................................ 3
Podstawy oceny ryzyka chemicznego ...................................................................... 5
Czynniki chemiczne............................................................................................................ 8
Identyfikacja zagrożeń czynnikami chemicznymi .............................................. 12
Zmiany w obowiÄ…zujÄ…cych przepisach ................................................................... 12
Przygotowanie do oceny ryzyka zawodowego .................................................... 16
Ocena ryzyka zawodowego............................................................................................ 19
Ocena ryzyka zawodowego na podstawie normy PN-N 18002:2011............ 19
Metoda oparta na materiałach Komisji Europejskiej ......................................... 24
SporzÄ…dzenie wykazu............................................................................................. 26
Klasyfikacja ................................................................................................................. 27
Zmodyfikowana metoda oparta na materiałach Komisji Europejskiej........ 39
Klasy niebezpieczeństwa....................................................................................... 47
Åšrodki zapobiegawcze ........................................................................................... 53
Dokumentowanie oceny ryzyka zawodowego............................................. 54
Podsumowanie ..................................................................................................................... 57
Bibliografia............................................................................................................................. 58
59
br-chemiczne-zagroz-wyd2popr-2013-x-w8_br-OcenaRyzyka 2013-07-30 12:20 Strona 60