plik


ÿþAgnieszka Chmielowiec* yRÓDAA PRAWA MIDZYNARODOWEGO  ZAGADNIENIA WSTPNE Przez stulecia kwestia wzajemnych relacji midzy prawem midzynarodowym a prawem krajowym nie wzbudzaBa wikszego zainteresowania, fakt ten byB [ci[le skorelowany z tym, |e dziaBaBy one na ró|nych pBaszczyznach. Prawo krajowe regulowaBo stosunki wewntrz- ne w paDstwie, za[ midzynarodowe byBo gBównie prawem wojny, traktatów pokojowych oraz ukBadów sojuszniczych. Obecnie w zasadzie nie ma ju| dziedziny, której prawo mi- dzynarodowe nie obejmowaBoby swoimi regulacjami, dlatego te| zagadnienie miejsca i roli norm prawnomidzynarodowych w wewntrznym porzdku prawnym ma dzi[ coraz wik- sze znaczenie praktyczne1. Dotyczy to zarówno sfery gospodarki, relacji dyplomatycznych i konsularnych, norm dotyczcych przestrzeni kosmicznej, prawa konfliktów zbrojnych2, a w szczególnym stopniu ochrony praw czBowieka (jednostki lub okre[lonej zbiorowo[ci, np. mniejszo[ci)3. Zatem dzi[ z caB pewno[ci mo|na stwierdzi, |e oderwanie tych dwóch po- rzdków prawnych od siebie jest niemo|liwe  zreszt zabieg ten pozostaje jedynie rozwa|a- niem na pBaszczyznie teoretycznej, gdy| gBówn funkcj regulacji midzynarodowych byBo (i wydaje si, |e w du|ej mierze nadal jest) intensywne zespolenie wspólnie przyjtych norm wszystkich paDstw demokratycznych. Niezwykle wa|n kwesti, niezbdn aby zrozumie istot prawa midzynarodowego, s podstawy jego obowizywania. W doktrynie uksztaBtowaBy si trzy zasadnicze teorie: natura- listyczna, pozytywistyczna i solidarystyczna. Pierwsza porównuje paDstwo do istoty ludzkiej, posiadajcej prawa przysBugujce mu z same- go faktu istnienia, ponadto prawa te nie s przez nikogo nadawane, a wic nie mog by paDstwu zabrane ani te| naruszane (tzw. prawa zasadnicze paDstwa). WedBug teorii naturalistycznej obowi- zywanie prawa midzynarodowego nie jest zale|ne od woli paDstwa, lecz od woli boskiej, nakazu rozumu i logiki, przyrodzonego i odwiecznego porzdku rzeczy. ArtykuB 8 Karty Organizacji PaDstw * mgr 1 Zwiadcz o tym liczne publikacje z tej dziedziny: J. Barcz, R. Hara, J. StaDczyk (red.), WBczenie prawa midzynarodowego do prawa krajowego w konstytucjach i praktyce wybranych paDstw, Warszawa 1988; W. CzapliDski, Z praktyki stosowania prawa midzynarodowego w polskim systemie prawnym,  PaDstwo i Prawo  1998, nr 2; S. Kazimierczak, Próba typologii stosunków pra- wa midzynarodowego do prawa wewntrznego,  Acta Universitas Wratislavensis , Prawo nr 206, 1992; S. Kazimierczak, Próba typologii stosunków prawa midzynarodowego do prawa wewntrznego,  Acta Universitas Wratislavensis , Prawo nr 223, 1993; M. Masternak-Kubiak, Umowa midzynarodowa w prawie konstytucyjnym, Warszawa 1997; C Mik, Porzdek midzynaro- dowy a porzdek krajowy w dziedzinie praw czBowieka,  PaDstwo i Prawo 1995, nr 7; R. Szafarz, Skuteczno[ norm prawa midzynarodowego w prawie wewntrznym w [wietle nowej konstytucji,  PaDstwo i Prawo nr 1, 1998; T. Wasilewski, Stosunek wzajemny: porzdek midzynarodowy, prawo midzynarodowe, europejskie prawo wspólnotowe, prawo krajowe, ToruD 2004. 2 Zwane te| prawem humanitarnym. 3 Wolfgang Friedman w swej ksi|ce Law in a changing society podkre[la dynamizm zmian prawa midzynarodowego w ujciu socjologicznym, prezentuje interakcje zachodzce midzy zmianami spoBecznymi a prawnymi, oraz ukazuje [cisB wspóBzale|no[ prawa midzynarodowego i wpByw jego partykularnych dziedzin na rozwój spoBeczny, technologiczny i ekonomiczny. ROCZNIKI ADMINISTRACJI I PRAWA. ROK XIII 90 AmerykaDskich4 stanowi, |e  prawa zasadnicze paDstw nie mog doznawa uszczerbku w jakikol- wiek sposób . Katalogu praw zasadniczych paDstwa te nie ustaliBy, ale na postawie kolejnego artykuBu wspomnianej Karty wspólnie uznawanymi prawami s m.in.: prawo do obrony niepodlegBo[ci i in- tegralno[ci, prawo do wydawania ustaw, prawo do organizowania administracji5. Przedstawiciele tego nurtu (na czele z Hugo Grocjuszem, a wBa[ciwie Huigh de Grootem, nazywanym ojcem prawa midzynarodowego) wychodzili z zaBo|enia, i| nie ma spoBeczno[ci ludzkiej bez odpowiadajcego jej systemu norm prawnych, i |e to wszystkie poszczególne systemy tworz jedn, kompletn caBo[, opart na podporzdkowaniu systemów ni|szych wy|szym, a zatem nastpuje jedno[ we wszystkich swych cz[ciach. W teorii pozytywistycznej, zwanej neopozytywistyczn czy te| woluntarystyczn, podstaw obowizywania prawa midzynarodowego jest wola paDstw, która znajduje swój wyraz w umowach lub zwyczajach midzynarodowych. W my[l zasady dobrej wiary paDstwo, przyjmujce obowizki z wBasnej woli, wyra|a na to swoj zgod i tak kreuje zobowizanie midzynarodowe, które jest ju| niezale|ne od jego zgody. Koncepcje pozytywistyczne zwizane s gBównie z nazwi- skami: G.F. Martens, G. Jellinek, a tak|e H. Kelsen6. Hans Kelsen, twórca tzw.  czystej teorii prawa , postulowaB, |e prawo powinno by analizowane empirystycznie w odBczeniu od wszelkich elemen- tów etycznych, gdy| prawo stworzone przez czBowieka musi by rozpatrywane jako praktyczna rze- czywisto[, a wszelkie spekulacje metafizyczne prawa naturalnego nale|y odrzuci7. DefiniowaB on prawo wyBcznie w kategoriach prawnych i unikaB jakichkolwiek elementów sprawiedliwo[ciowych, politycznych, socjologicznych, historycznych  skupiaB si na teorii, która miaBa na celu budow lo- gicznej struktury, opartej na ocenie formalnej. Prawo wedBug tej teorii miaBo by wyBcznie nauk normatywn, czyli tak, która zBo|ona byBa z reguB tworzcych normy postpowania. Podstaw teorii solidarystycznej   jak sama nazwa wskazuje   jest solidarno[ paDstw. W praktyce jednak dostrzegalna jest tendencja przedkBadania interesów wBasnych paDstw nad solidarno[ globaln czy nawet grupow, co powoduje, |e teoria ta pozostaje jedynie pewn postaw oczekiwan we wza- jemnych stosunkach midzynarodowych. Niemniej jednak do zasady solidarno[ci odwoBuje si szereg doniosBych dokumentów. A jak sBusznie podkre[la L. Gelberg, to dynamiczny postp wspóBczesnej techniki rzutuje na ksztaBtowanie si zespoBu stosunków, których nie mo|na uregulowa jedynie usta- wodawstwem poszczególnych paDstw, lecz wymagaj ich [cisBej wspóBpracy8. Ta ekonomiczna koniecz- no[ ustanowienia i rozwoju stosunków midzy paDstwami, w niemal ka|dej dziedzinie jest jedn ze zmiennych, determinujcych tak dynamiczny rozwój prawa midzynarodowego. Przedmiotem norm omawianego porzdku prawnego s relacje midzy jego podmiotami9. Pocztkowo  wzajemna zale|no[ paDstw wytworzyBa pojcie spoBeczno[ci midzynarodowej, w ramach której wspóB|ycie paDstw jest regulowane przez prawo midzynarodowe 10. Za[ 4 Organizacja PaDstw AmerykaDskich (OPA), powstaBa w 1948 r. na IX panamerykaDskiej konferencji w Bo- gocie, gdzie 21 paDstw amerykaDskich przyjBo Kart i przeksztaBciBo Uni PanamerykaDsk w OPA. Karta OPA weszBa w |ycie w 1951 r., modyfikowana w 1967 i 1985 r. OPA jest organizacj regionaln, w ramach sys- temu ONZ, obejmuje obecnie wszystkie kraje obu Ameryk (35), siedzib jest Waszyngton. Karta OPA wyznacza nastpujce zadania: zapewnianie pokoju i bezpieczeDstwa, pokojowej drogi rozstrzygania sporów, organizow- anie wspólnych dziaBaD w przypadku agresji, sBu|enie rozwojowi gospodarczemu, spoBecznemu i kulturalne- mu paDstw regionu; zródBo: http://portalwiedzy.onet.pl/8896,,,,organizacja_panstw_amerykanskich,haslo.html 5 J. BiaBocerkiewicz, Prawo midzynarodowe publiczne. Zarys wykBadu, TNOIK ToruD, 2007, s. 32-33. 6 M. Masternak-Kubiak, Przestrzeganie prawa midzynarodowego w [wietle Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej, Zakamycze 2003, s. 21. 7 H.L.A. Hart, Positivism and the Separation of Law and Morale, Harvard Law School, 1958, s. 71. 8 L. Gelberg, Zarys prawa midzynarodowego, Warszawa 1977, s. 15. 9  Zakres rzeczowy prawa midzynarodowego nie jest niezmienny, lecz odpowiada strukturze spoBeczno[ci midzynarodowej danego okresu , op. cit., s. 35. 10 A. Kla owski, Prawo midzynarodowe publiczne, Warszawa 1979, s. 19. AGNIESZKA CHMIELOWIEC, POJCIE I yRÓDAA PRAWA MIDZYNARODOWEGO 91 w dzisiejszych czasach im bardziej zacie[niaj si stosunki midzy paDstwami, tym wiksza wystpuje potrzeba ich unormowania, wBa[nie na pBaszczyznie prawa midzynarodowego. Zobowizania wynikajce z prawa midzynarodowego mo|na podzieli na dwie zasadnicze kategorie. Do pierwszej z nich zaliczy mo|na wszelkie umowy dwustronne (realizowane na zasadzie wzajemno[ci), zobowizania oparte na porozumieniach wielostronnych czy te| na normach zwyczajowych. Charakterystycznym przykBadem normy drugiego typu s prawa czBowieka  w przypadku naruszenia tego rodzaju norm erga omnes, które s wa|ne z punktu widzenia caBej spoBeczno[ci midzynarodowej11. Warto wic wyraznie uwypukli, |e  merytorycznie najwa|niejszymi zadaniami stojcymi wspóBcze[nie przed prawem midzynarodowym s: utrzymywanie midzynarodowego pokoju i bezpieczeDstwa, zapewnienie rozwoju stosunków spoBeczno-gospodarczych na caBym [wiecie, przy[pieszenie rozwoju gospodarczego, a przez to przyczynienie si do stopniowego wyrówny- wania dysproporcji midzy paDstwami liczcymi si gospodarczo na arenie midzynarodowej, a tymi, które nadal d| do peBniejszego wykorzystania swojego potencjaBu gospodarczego 12. Za- Bo|enia s bardzo ambitne i w [wiecie cigBych przemian, gdzie coraz to nowsze zjawiska globalne, takie jak promocja ochrony [rodowiska jako obowizek obecnego pokolenia czy zagro|enia wyni- kajce z terroryzmu wymagaj elastycznego podej[cia, co zapewne zaowocuje kolejnymi normami midzynarodowymi  z perspektywy czasu ocenimy, czy przepisy te speBniBy swoj funkcj. Przechodzc do meritum rozwa|aD, musz zaakcentowa, |e zródBa prawa midzynarodo- wego klasyfikowane s przewa|nie w odniesieniu do kilku ró|nych aspektów, lecz w nauce pra- wa midzynarodowego tematyk zródeB prawa najcz[ciej (klasycznie) przedstawia si w trzech ró|nych ujciach:1) yródBa prawa w ujciu materialnym  rozumiane jako zespóB czynników, w których powstawaBa konkretna norma prawna. Jako przykBad mo|na wic poda: stosunki spoBeczne, ekonomiczne, ideologiczne, wspóBprac, wspóBzawodnictwo i walk paDstw, które to w wyniku ró|nych, a nierzadko te| sprzecznych interesów, doprowadziBy do powstania okre- [lonych norm prawa midzynarodowego. Z samej jednak istoty tego| prawa wynika, |e jedno paDstwo nie mo|e tworzy prawa midzynarodowego, a mo|e to uczyni wyBcznie przy wspóB- pracy z wiksz liczb podmiotów prawa midzynarodowego13. Takie zródBa materialne prawa midzynarodowego wymagaj oczywi[cie aktu formalnego, aby mogBy sta si norm prawn tego| porzdku. Badanie procesu powstawania norm prawa midzynarodowego jest niezwykle wa|ne dla zrozumienia ich znaczenia i tre[ci, wykracza jednak poza rozwa|ania [ci[le prawni- cze i wkracza w zakres stosunków midzynarodowych oraz polityki midzynarodowej. 2) yródBa prawa w znaczeniu formalnym  okre[lane s jako formy wyra|ania woli paDstw: umowy midzynarodowe, prawo zwyczajowe, akty jednostronne etc. 3) yródBa prawa w znaczeniu poznawczym  w tym sensie doktryna okre[la je jako dokumen- ty historyczne, zbiory dokumentów, zbiory umów midzynarodowych, urzdowe dzienniki ustaw poszczególnych paDstw, zbiory praktyki paDstw w dziedzinie stosunków midzynarodowych, pod- rczniki prawnicze etc. S to wic wszystkie zbiory, w których mo|na zaznajomi si z normami prawa midzynarodowego14. W doktrynie mo|na spotka wiele innych klasyfikacji, niemniej jednak 11 W. CzapliDski, A. Wyrozumska, Prawo midzynarodowe publiczne. Zagadnienia systemowe, Warszawa 2004, s. 3-4 12 W. Góralczyk, S. Sawicki, Prawo midzynarodowe publiczne, Warszawa 2009, s. 18. 13 Dla przejrzysto[ci wywodu w dalszej cz[ci pracy paDstwo bdzie niejako przedstawicielem tak|e innych pod- miotów prawa midzynarodowego. 14 Opracowane na podstawie typologii w: A. Kla owski, Prawo midzynarodowe publiczne, Warszawa 1979, s. 68 oraz J. BiaBocerkiewicz, Prawo midzynarodowe publiczne. Zarys wykBadu, ToruD, 2007, s. 68-69. ROCZNIKI ADMINISTRACJI I PRAWA. ROK XIII 92 najcz[ciej termin  zródBa prawa midzynarodowego u|ywany jest w znaczeniu formalnym, wBa- [nie jako [ci[le okre[lona forma prawna. W nauce nie ma zbie|no[ci pogldów na temat tego, jakie mo|na wyodrbni formalne zródBa prawa midzynarodowego. Przez lata nawet spierano si co do ich istnienia w ujciu prawnym. Pierwsze wyczerpujce dowody istnienia zródeB prawa midzyna- rodowego przedstawiono dopiero pod koniec XIX wieku, wskazujc na realnie istniejce ówcze[nie dokumenty, które zawieraBy unormowania prawnomidzynarodowe. Z czasem podjto tak|e próby abstrakcyjnego uregulowania zagadnienia zródeB prawa midzynarodowego w traktatach kodyfiku- jcych poszczególne dziaBy prawa midzynarodowego, przykBadowo mo|na wymieni tu wstp do tzw. Deklaracji Martensa z 1899 r.15 oraz art. 7 nieratyfikowanej, majcej tylko znaczenie historycz- ne, konwencji haskiej o ustanowieniu Midzynarodowego TrybunaBu Aupów16. Wobec niemo|no[ci skodyfikowania przepisów prawa narodów zwyciskie w I wojnie [wiatowej mocarstwa utworzyBy17, bdcy pod auspicjami Ligi Narodów, StaBy TrybunaB Sprawiedliwo[ci Midzynarodowej. Jego statut zawieraB wyliczenie norm i zródeB, które TrybunaB miaB stosowa. Katalog ten byB tak wa|ny w dzie- jach rozwoju prawa midzynarodowego, |e w niemal niezmienionym brzmieniu zostaB powtórzony w statucie Midzynarodowego TrybunaBu Sprawiedliwo[ci z 26 czerwca 1945 r., stanowicego prze- cie| zaBcznik do Karty Narodów Zjednoczonych18. Ze wzgldu na brak prawnie wi|cego, peBnego wykazu zródeB prawa to powszechnie, aczkolwiek nie do koDca sBusznie, za punkt wyj[cia przyjmuje si art. 38 ust. 1. statutu Mi- dzynarodowego TrybunaBu Sprawiedliwo[ci jako pewnego rodzaju nieformalny katalog zró- deB prawa midzynarodowego19. Zgodnie z tym artykuBem TrybunaB, którego zadaniem jest podjcie decyzji zgodnie z prawem midzynarodowym, w sporach przedBo|onych mu stosuje: 1) konwencje midzynarodowe, ogólne lub szczególne, ustanawiajc przepisy wyraznie uznane przez paDstwa spór wiodce; 2) zwyczaj midzynarodowy jako dowód ogólnej praktyki przyjtej przez prawo; 3) ogólne zasady prawa, uznane przez narody cywilizowane; 4) z zastrze|eniem postanowieD artykuBu 59 (decyzja MTS ma moc wi|c tylko konkretne strony w konkretnym przypadku), orzeczenia sdowe i pogldy, posiadajcych wy|sze kwalifikacje, pisarzy ró|- nych narodów w zakresie prawa midzynarodowego, jako pomocniczy [rodek ustalania norm prawa20. 15 Wstp do IV Konwencji haskiej:  Zanim bardziej wyczerpujcy kodeks praw wojennych bdzie mógB by uBo|onym (& .) [to] w wypadkach, nieobjtych przepisami obowizujcymi, przyjtymi przez nie, ludno[ i st- rony wojujce pozostaj pod opiek i wBadz zasad prawa narodów, wypBywajcych ze zwyczajów ustanowionych midzy narodami cywilizowanymi oraz z zasad humanitarno[ci i wymagaD spoBecznego sumienia ; zródBo: http:// www.msw.gov.pl/ftp/OCK/dokumenty_Prawo_MPH/1907_18_X_IV_konwencja_haska.pdf 16 MówiBa ona, |e trybunaB ma stosowa przede wszystkim postanowienia traktatów obowizujcych midzy stronami, a w pr- zypadku braku takich postanowieD nakazywaBa stosowanie  reguB prawa midzynarodowego , rozumiejc przez nie tzw.  reguBy ogólnie uznane . Istotnym brakiem byB brak wskazówek ustalania owej normy ogólnie przyjtej, w przypadku za[ niemo|no[ci odwoBania si do reguB ogólnie uznanych trybunaB miaB orzeka wedle  ogólnych zasad sprawiedliwo[ci i sBuszno[ci  mimo |e Midzynarodowy TrybunaB Aupów nigdy nie powstaB, regulacja ta byBa niezwykle istotnym odwoBaniem do dzisiejszych norm takich jak choby ius cogens. yródBo: L. Ehrlich, Prawo midzynarodowe publiczne, Warszawa, 1958, s. 21. 17 16 grudnia 1920 r. 18 Sam Statut pocztkowo zostaB bezpo[rednio uznany przez wiksz liczb paDstw ni| sama Karta. Na podstawie: A. Kla owski, Prawo midzynarodowe publiczne, Warszawa 1979, s. 21. 19 Cho M.N. Shaw nazywa wyliczenia art. 38 ust. 1 Statutu MTS  jako generalnie akceptowalne , to w polskiej doktrynie nie mogBam doszuka si podobnej aprobaty dla uznania tego katalogu zródeB prawa midzynarodowego jako normatywne ujcie omawianego zagadnienia; M.N. Shaw, International Law, Cambridge 2003, s. 66. 20 yródBo: http://www.icj-cij.org/documents/index.php?p1=4&p2=2&p3=0; przy pomocy: www.translate.google.pl AGNIESZKA CHMIELOWIEC, POJCIE I yRÓDAA PRAWA MIDZYNARODOWEGO 93 Nale|y jednak pamita, |e literalna wykBadnia tego przepisu wskazuje, |e jest to jedynie wykaz zródeB orzekania Midzynarodowego TrybunaBu Sprawiedliwo[ci, na których powi- nien opiera si TrybunaB w swoich orzeczeniach. Katalog ten jest kontrowersyjny, je[li chodzi o kolejno[ i hierarchi, oraz niekompletny, gdy| nie uwzgldnia wszystkich wspóBcze[nie stosowanych zródeB prawa, a omawiany artykuB wymienia jedynie przykBadowe normy praw- ne lub sposoby ich ustalania, na podstawie których TrybunaB mo|e wyrokowa.  Z praw- nego punktu widzenia art. 38 ma zatem znaczenie tylko [dla] MTS i tylko celem ustalenia, czy istnieje norma prawa midzynarodowego, majca zastosowanie w danej sprawie spornej i w stosunku do okre[lonych (& ) [podmiotów] 21. Taki wBa[nie pogld reprezentowany jest powszechnie w polskiej doktrynie22. Mimo to w nauce prawa midzynarodowego, jak rów- nie| i w praktyce, przyjto zaBo|enie, |e art. 38 statutu MTS jest pewnego rodzaju podstaw systematyki zródeB prawa, by mo|e dlatego, i| jest to jedyny katalog odzwierciedlajcy ewo- lucj prawa od 1920 r. do stanu obecnego oraz  spogldajc na t problematyk w ujciu sensu largo  jako jedyny te| odbierany jest z tak powszechn aprobat. Dlatego te| we wstpie do Karty Narodów Zjednoczonych sformuBowane jest podstawowe za- Bo|enie dotyczce motywów okre[lenia zródeB midzynarodowego porzdku prawnego:  My, ludy Narodów Zjednoczonych, zdecydowane uchroni (& ), przywróci wiar w podstawowe prawa czBowieka (& ), stworzy warunki, w których bdzie mogBa panowa sprawiedliwo[ i poszano- wanie zobowizaD opartych na traktatach i innych zródBach prawa midzynarodowego (& ) po- stanowili[my zespoli nasze wysiBki dla osignicia tych celów 23. W tym miejscu nale|y równie| podkre[li, |e formalne zródBa prawa midzynarodowego nie stanowi hierarchicznie uporzd- kowanego systemu. Mo|na mówi co najwy|ej o bezwzgldnie obowizujcej mocy norm po- wszechnych (ius cogens24 czy te| erga omnes25), z którymi to inne normy musz by zgodne. Trzeba tak|e pamita o szczególnej pozycji unormowaD zawartych w Karcie Narodów Zjednoczonych26.  Nadrzdno[ ta wynika bezpo[rednio z art. 103 samej Karty:  W razie sprzeczno[ci midzy zo- bowizaniami czBonków Organizacji Narodów Zjednoczonych, wynikajcymi z niniejszej Karty, 21 A. Kla owski, Prawo midzynarodowe publiczne, Warszawa 1979, s. 70. 22 Np. przez: A. Wyrozumsk i W. CzapliDskiego, A. Kla owskiego, C. Berezowskiego, L. Gelberga. 23 http://lex.pl/bap/student/Dz.U.1947.23.90.html 24 Normy ius cogens to normy o znaczeniu tak istotnym dla spoBeczno[ci midzynarodowej, |e posiadaj one moc bezwzgldn i nie mog by uchylone inn norm prawa midzynarodowego (zarówno umown, jak i zwyczajow) niemajc charakteru ius cogens. Normy te zwane s te|: bezwzgldnie obowizujcymi, imperatywnymi bdz peremptoryjnymi normami prawa midzynarodowego. Art. 53 Konwencji wiedeDskiej o prawie traktatów (Dz.U. 1990 nr 74 poz. 439) stanowi, |e  w rozumieniu niniejszej konwencji imperatywn norm powszechnego prawa midzynarodowego jest norma przyjta i uznana przez midzynarodow spoBeczno[ jako caBo[, za norm, od której |adne odstpstwo nie jest dozwolone i która mo|e by zmieniona jedynie przez pózniejsz norm powsze- chnego prawa midzynarodowego o tym samym charakterze . Nie ma klarownego, wyczerpujcego katalogu tych norm, ale zalicza si do nich przede wszystkim podstawowe zasady prawa midzynarodowego, m.in.: zakaz grozby lub u|ycia siBy w stosunkach midzynarodowych, zakaz interwencji w sprawy innego paDstwa, prawo narodów do samostanowienia; na podstawie: J. Barcik, T. Srogosz, Prawo midzynarodowe publiczne, Warszawa 2007, s. 82. 25 Jest to szersze pojcie ni| ius cogens.  Norma skuteczna erga omnes to norma ustanowiona nie w celu ochrony indywidu- alnego interesu, lecz ochrony wa|nego interesu wspólnego  niektórych paDstw lub wszystkich paDstw. Normy ius cogens s normami skutecznymi erga omnes, ustanowione s bowiem w interesie caBej spoBeczno[ci midzynarodowej. Normami skutecznymi erga omnes mog by równie| normy ustanowione przez okre[lon grup paDstw  np. zakaz prób z broni jdrow na Antarktyce  pod warunkiem wszelako ich zaakceptowania przez spoBeczno[ midzynarodow. yródBo: W. CzapliDski, A. Wyrozumska, Prawo midzynarodowe publiczne. Zagadnienia systemowe, Warszawa 1999, s. 22-23. 26 Karta zostaBa podpisana 26 czerwca 1945 roku w San Francisco na Konferencji Narodów Zjednoczonych, strona- mi Karty s paDstwa czBonkowskie ONZ. Polska ratyfikowaBa Kart 24 pazdziernika 1945 r. i w tym dniu KNZ weszBa w |ycie w stosunku do Polski (Dz.U. z 1947 r. Nr 28, poz. 90), por. M. Masternak-Kubiak, Przestrzeganie& , s. 30. ROCZNIKI ADMINISTRACJI I PRAWA. ROK XIII 94 a ich zobowizaniami wynikajcymi z jakiegokolwiek innego porozumienia midzynarodowego przewa|aj zobowizania wynikajce z niniejszej Karty 27. To pierwszeDstwo zobowizaD zostaBo potwierdzone tak|e w wielu umowach midzynarodowych, na przykBad w art. 7 Traktatu PóBnoc- noatlantyckiego, a tak|e w licznych orzeczeniach Midzynarodowego TrybunaBu Sprawiedliwo[ci. Ze wzgldu na t pragmatyczn rol, jak odgrywa Karta Narodów Zjednoczonych, okre[lana jest ona czsto mianem konstytucji stosunków midzynarodowych. Art. 38 statutu MTS na pierwszym miejscu wymienia umowy midzynarodowe. Nie ma w tym nic nadzwyczajnego, gdy| niewtpliwie najwikszy strumieD norm prawa midzynarodowego pBynie z zawieranych przez paDstwa, organizacje midzynarodowe i inne podmioty tego prawa umów midzynarodowych. Umowa jest bowiem wspóBcze[nie najcz[ciej stosowan technik zacigania zobowizaD midzynarodowych i ustanawiania reguB normatywnych28. Kwestie doty- czce umów midzynarodowych s regulowane przez tzw. prawo traktatów, które obejmuje nor- my prawne, okre[lajce tryb zawierania, warunki wa|no[ci, skuteczno[ci, jak i wygasania umów midzynarodowych. Umowy midzynarodowe s tak|e najstarsz form zacigania zobowizaD midzypaDstwowych. Analizujc omawiany artykuB statutu MTS, nale|y zwróci tak|e uwag na sformuBowanie z ust. 1:  konwencje midzynarodowe, ogólne lub szczególne, ustanawiajc prze- pisy wyraznie uznane przez paDstwa spór wiodce&  . Umowa midzynarodowa jest bowiem wy- nikiem wyraznego wyra|enia woli ukBadajcych si stron (nie oznacza to jednak, |e musi zawsze przybra form pisemn) oraz aktem dwustronnym lub te| wielostronnym. Objaw woli jednak|e nie mo|e by domniemany, musi by wyrazny i niebudzcy wtpliwo[ci. Podmioty, które umow zawarBy lub do niej przystpiBy, s ni zwizane. Fundamentaln zasad prawa midzynarodowego jest pacta sunt servanda (obecnie interpretowana jako odnoszca si nie tylko do umów midzy- narodowych, ale tak|e do wszystkich innych zobowizaD midzynarodowych). Jest to doskonaBy przykBad ksztaBtowania si normy zwyczajowej prawa midzynarodowego, która dzi[ powszechnie uznana jest za gwarancj staBo[ci i pewno[ci obrotu midzynarodowego. Zdaniem R. Kwietnia  stanowi ona formaln gwarancj efektywno[ci caBego systemu prawa midzynarodowego, wska- zujc na konieczno[ wypeBniania zobowizaD wynikajcych tak z powszechnego, jak i partyku- larnego prawa midzynarodowego. Jest niezbdn przesBank midzynarodowego Badu prawnego i z tego [wBa[nie przyp. aut.] wzgldu uznaje si j za jedn z podstawowych zasad prawa midzy- narodowego. We wspóBczesnym prawie midzynarodowym zwyczajowy charakter normy pacta sunt servanda znalazB konkretyzacj w wielu umowach midzynarodowych, jak równie| w aktach  mikkiego prawa midzynarodowego 29 (w tzw. soft law, czyli w uchwaBach organizacji midzy- narodowych, uchwaBach z konferencji midzynarodowych czy porozumieniach midzy paDstwa- mi, które s niewi|ce prawnie). Tak|e Karta Narodów Zjednoczonych uznaje norm pacta sunt servanda za jedn z gBównych zasad, okre[lajc dziaBalno[ paDstw czBonkowskich ONZ (art. 2 ust. 2). Jej znaczenie podkre[laj te|, uznajc j za jedn z najwa|niejszych norm prawnomi- dzynarodowych, inne doniosBe akty prawa midzynarodowego, np. Karta praw i obowizków ekonomicznych paDstw. Zci[le skorelowany z t zasad jest fakt, i| paDstwo nie mo|e powoBa si na swoje ustawodawstwo wewntrzne (nawet konstytucj) w celu uchylenia si od wypeBniania zobowizaD midzynarodowych30, w których kreacji przecie| uczestniczyBo. Tak wic zasada pacta 27 http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU19470230090 28 W. CzapliDski, A. Wyrozumska, Prawo midzynarodowe publiczne& , s. 28. 29 R. KwiecieD, Miejsce umów midzynarodowych w porzdku prawnym paDstwa polskiego, Warszawa 2000, s. 41. 30 Art. 27 Konwencji wiedeDskiej z 1969 r. o prawie traktatów. AGNIESZKA CHMIELOWIEC, POJCIE I yRÓDAA PRAWA MIDZYNARODOWEGO 95 sunt servanda skutkuje tym, |e paDstwo, które zacignBo zobowizania midzynarodowe, winno wprowadza do swego ustawodawstwa zmiany konieczne dla zapewnienia wykonania tych zobo- wizaD. W takim wypadku umowa midzynarodowa mo|e wywoBywa skutki prawne wewntrz paDstwa  strony okre[lonej umowy midzynarodowej. Samo pojcie umowy midzynarodowej zostaBo uregulowane m.in. w konwencji wiedeDskiej o prawie traktatów z 1969 r., gdzie  traktat definiowany jest jako midzynarodowe porozumie- nie midzy paDstwami, zawarte w formie pisemnej i regulowane przez prawo midzynarodowe, niezale|nie od tego, czy jest ujte w jednym dokumencie, czy w dwóch lub wicej powizanych ze sob dokumentach, i bez wzgldu na jego szczególn nazw31. Okre[lenie  traktat u|yte w Kon- wencji jest synonimem wyBcznie umów midzynarodowych zawieranych przez paDstwa i tylko w formie pisemnej ( prawo dotyczce traktatów zawieranych przez organizacje midzynarodowe skodyfikowano odrbnie 32). Jednak|e nale|y pamita, |e ta konwencyjna definicja stworzona zostaBa dla jej celów i jako taka te| nie obejmuje wszystkich umów midzynarodowych. Tak wic istnieje wiele kryteriów podziaBu umów  stosujc te zwizane z ich cechami for- malnoprawnymi mo|na dokona przykBadowego podziaBu, biorc za podstaw: 1) form wyra|enia woli: umowy pisemne i ustne; 2) form dokumentu umowy: umowy ujte w form jednego dokumentu i umowy ujte w form wymiany dokumentów tworzcych umow (wymiana not); 3) tryb zawarcia umowy: umowy zawarte w trybie zBo|onym (w wyniku ratyfikacji lub zatwierdzenia) i umowy zawarte w trybie prostym (w wyniku podpisania lub wymiany not); 4) rodzaj organów wystpujcych w imieniu paDstwa: umowy paDstwowe (podpisywane w imieniu gBowy paDstwa), umowy rzdowe (podpisywane w imieniu rzdu) i umowy resor- towe (podpisywane w imieniu lub przez ministra); 5) rodzaj stron umowy: umowy midzy paDstwami, umowy midzy paDstwami a organi- zacjami midzynarodowymi, umowy midzy organizacjami midzynarodowymi oraz umo- wy innych podmiotów prawa midzynarodowego (zawarte przez te podmioty midzy sob, z paDstwami czy te| z organizacjami midzynarodowymi); 6) zasig terytorialny: umowy o charakterze powszechnym (dostp dla wszystkich paDstw [wiata) i umowy o charakterze regionalnym (np. zasig europejski Unii); 7) liczb stron uczestniczcych w umowie: umowy dwustronne (bilateralne) i umowy wie- lostronne (multilateralne, zbiorowe, kolektywne); 8) biorc za podstaw tre[: umowy polityczne (np.: pokoju, przymierza, przyjazni), umo- wy gospodarcze i umowy administracyjne; 9) mo|liwo[ przystpienia: umowy zamknite (liczba stron takiej umowy jest ograniczona i nie przewiduje si mo|liwo[ci przystpienia do nich kolejnych paDstw), umowy póBotwarte (zwa- ne te| umowami otwartymi warunkowo  przewiduj mo|liwo[ przystpienia innych paDstw po speBnieniu okre[lonych warunków) oraz umowy uniwersalne (otwarte dla innych paDstw); 10) czas, na jaki zostaBy zawarte: umowy krótko-, [rednio- i dBugoterminowe oraz bezter- minowe (dawniej wystpowaBy te| umowy wieczyste); 11) wzajemny stosunek umów do siebie: umowy gBówne i umowy wykonawcze (zawierane jako wykonanie umowy gBównej; ich istnienie uzale|nione jest od umowy gBównej)33. 31 Konwencja wiedeDska z 1969 r. o prawie traktatów: ratyfikowana przez Polsk 2 listopada 1990 (Dz.U. nr 74, poz. 439 i 440). 32 M. Frankowska, Prawo traktatów, Warszawa 2007, s. 36. 33 Oprac. na podst.: M. Frankowska, Prawo traktatów, Warszawa, 2007, s. 44-45. ROCZNIKI ADMINISTRACJI I PRAWA. ROK XIII 96 Prawo midzynarodowe nie stawia tak|e wymogów co do formy umowy midzynarodo- wej. Mo|na jedynie wskaza jej typowe cz[ci skBadowe: " tytuB; " wstp wyja[niajcy motywy zawarcia umowy; " cz[ merytoryczna; " postanowienia koDcowe okre[lajce najcz[ciej sposób zawarcia umowy, warunki przystpienia do niej, tryb wnoszenia zastrze|eD, sposób wypowiedzenia umowy, procedur rozstrzygania sporów itd. WspóBcze[nie paDstwa wyraznie zaakcentowaBy wy|szo[ umów midzynarodowych nad prawem zwyczajowym. Z jednej strony podkre[la si ich bezpo[redni udziaB w tworzeniu norm traktatowych, z drugiej za[  jest to pewnego rodzaju odcicie si od norm utworzonych przez poprzedników z zupeBnie odrbnych systemów politycznych. Dlatego wBa[nie umowa midzyna- rodowa zajmuje faktycznie dominujc pozycj w porównaniu z prawem zwyczajowym. Dlatego pewnie tu| za normami traktatowymi art. 38 ust. 1 nakazuje MTS stosowanie prawa zwyczajowego. Zwyczaj midzynarodowy jest dowodem istnienia okre[lonej praktyki uznanej za prawo. Ta skromna definicja zostaBa sformuBowana analogicznie do definicji umo- wy midzynarodowej, bowiem zwyczaj tak|e jest wspólnym dziaBaniem paDstw tworzcym prawo  z t ró|nic, i| powstaje on na skutek dBugotrwaBego, zgodnego i jednolitego post- powania, czyli praktyki oraz przekonania, |e ten sposób postpowania odpowiada normom prawnym34. To wBa[nie prawo zwyczajowe przez dBugie lata dominowaBo na arenie midzy- narodowej, byBo kwintesencj prawa midzynarodowego. Pod wpBywem norm zwyczajowych uksztaBtowaBy si choby klasyczne zasady wolno[ci morza, nietykalno[ci przedstawicieli dy- plomatycznych czy pokojowego korzystania z przestrzeni kosmicznej35. Do powstania zwyczaju wymagane jest istnienie powszechnej praktyki. Niestety, ani pojcie  dowodu istnienia , ani  powszechnej praktyki nie zostaBo zdefiniowane. W doktrynie uwypu- kla si, |e owe  istnienie praktyki to prze[wiadczenie, i| dana praktyka tworzy prawo, jest tzw. elementem subiektywnym zwyczaju. Owo przekonanie jest traktowane w kontek[cie psycholo- gicznym jako poczucie, |e praktyka ta tworzy prawo midzynarodowe i  w rezultacie  koniecz- ne jest jej przestrzeganie. Niejako wbrew art. 38 statutu MTS to powszechna i jednolita praktyka jest dowodem istnienia zwyczaju, a nie odwrotnie. To wBa[nie jednolita praktyka paDstw jest okre[lana w nauce jako element obiektywny. Tu tak|e warto podkre[li, |e nie wszystkie normy zwyczajowe s bezwzgldnie obowizujce, dlatego te| mog by  zmieniane zarówno przez umowy pomidzy zainteresowanymi paDstwami, jak i przez nowe normy zwyczajowe 36. Kolejna niedookre[lona kwestia to ustalenie istnienia zwyczaju. Problematyczne jest ju| to, |e z samej definicji zwyczaj jest  anonimowy, nie wiemy, kto go stworzyB i zapocztkowaB, nie znamy najcz[ciej daty, od której si upowszechniB 37, zazwyczaj opiera si na obserwacjach i wymaga pewnego rodzaju domniemania, analizy precedensów sdowych, pism wybitnych uczonych czy te| signicia po inne pomniki praktyki midzynarodowej38. 34 L. Gelberg, Zarys prawa midzynarodowego, Warszawa 1977, s. 95. 35 L. Antonowicz, Podrcznik prawa midzynarodowego, Warszawa 2006, s. 31, czy te| M. Masternak-Kubiak, Przestrzeganie prawa midzynarodowego w [wietle Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej, Zakamycze 2003, s. 42. 36 W. CzapliDski, A. Wyrozumska, Prawo midzynarodowe publiczne& , s. 62. 37 M. Masternak-Kubiak, Przestrzeganie prawa midzynarodowego& , s. 41. 38 L. Ehrlich, Prawo narodów, Kraków 1948, s. 66. AGNIESZKA CHMIELOWIEC, POJCIE I yRÓDAA PRAWA MIDZYNARODOWEGO 97 Uwa|am, |e nie wolno zapomina o wielkim znaczeniu prawa zwyczajowego39 zarówno w przeszBo[ci, jak i jego wpBywie na terazniejszo[  nawet pomimo tak zauwa|alnej obecnie dominacji prawa traktatowego. Zachcam raczej, aby wycign wnioski z dotychczasowych do[wiadczeD i obserwowa rozgrywki na arenie midzynarodowej, bowiem nawet obecnie, gdzie brak normy umownej, tam prawo zwyczajowe jest stosowane, gdy| moc wi|ca normy prawa traktatowego i prawa zwyczajowego jest dokBadnie taka sama. Nastpnym typem norm, które MTS ma stosowa, s ogólne zasady prawa uznane przez narody cywilizowane40. Zasady te, wedBug art. 38 statutu, s samodzielnymi zródBami prawa midzynarodowego o takiej samej randze jak choby umowy czy zwyczaj midzynarodowy. W praktyce jednak wystpuj jako swoiste klauzule generalne, majce na celu uelastycznie- nie prawa przez likwidacj ewentualnych luk prawnych. Nie zmienia tego te| fakt, |e zasady te nie maj charakteru li tylko pomocniczego w stosunku do innych zródeB, lecz s w peBni równoprawne co do mocy prawnej. W polskiej nauce podkre[la si, |e  przez ogólne zasady prawa nale|y rozumie zasady wspólne dla wszystkich systemów prawnych, tzn. zarówno prawa wewntrznego, jak i prawa midzynarodowego. (& ) zasady te musz by uznawane powszechnie przez systemy prawne i praktyk paDstw. Niektóre z tych zasad, chocia| zostaBy sformuBowane jeszcze w prawie rzymskim, obowizuj wspóBcze[nie 41 w wikszo[ci syste- mów prawnych. W[ród ogólnych zasad przykBadowo mo|na przytoczy: " nikt nie mo|e wyciga korzy[ci z wBasnego bezprawia (nemo potest commodum capere  de iniuria sua propria); " dobrej wiary (rzymska bona fides42); " nikt nie mo|e przekaza komu[ wicej praw, ni| sam posiada (nemo plus iuris in alium  transferre potest quam ipse habet); " prawo szczególne uchyla prawo ogólne (lex specialis derogat legi generali); " nikt nie mo|e by sdzi we wBasnej sprawie (nemo iudex in causa sua); " umów nale|y dotrzymywa (pacta sunt servanda)43. Zwrot  uznane przez narody cywilizowane dzi[ ju| bez wtpienia jest anachroniczny  pozostaB  reliktem koncepcji charakterystycznej dla minionych okresów rozwoju prawa midzynarodowego, kiedy to paDstwa i narody byBy dzielone na cywilizowane i niecywili- zowane 44. W moim odczuciu nazwa ta mimo |e nie odzwierciedla ju| podziaBu [wiata na 39 Mimo |e  obecnie  w zwizku z du| liczb umów wielostronnych i zwikszeniem si liczby paDstw zwizanych tymi umowami  rola zwyczaju ulegBa powa|nemu zmniejszeniu , [w:] R. Bierzanek, J. Symonides, Prawo midzyna- rodowe publiczne, Warszawa 2004, s. 106; czy te|:  Prawo zwyczajowe na gruncie obowizujcej zasady suwerenno[ci paDstw nie mo|e mie obiektywnego, a tym samym powszechnego charakteru (& ) , [w:] J. Galster, Zasada przychyl- no[ci wobec prawa midzynarodowego Ustawy Zasadniczej Republiki Federalnej Niemiec, ToruD 1995, s. 91. 40 W doktrynie toczyB si spór wokóB charakteru prawnego ogólnych zasad prawa oraz tego, czy odnosz si one wyBcznie do prawa wewntrznego, czy równie| midzynarodowego. Obecnie przyjmuje si jednak, |e przez pojcie ogólnych zasad prawa rozumie si zasady wspólne obu tym porzdkom prawnym (s to zasady uznawane w systemach prawnych wszystkich paDstw). 41 M. Masternak-Kubiak, Przestrzeganie prawa midzynarodowego& , s. 51. 42  ChodziBo tu o uczciwo[, rzetelno[, a wic i pewn miar estetyczn. Wprowadzenie jej do strefy prawa byBo jednym z najwikszych osigni prawa rzymskiego. (& ) staBa si pózniej podstaw pewnych zobowizaD ; [w :] W. Litewski, SBownik encyklopedyczny prawa rzymskiego, Kraków 1998, s. 30. 43 Opracowane na podstawie: W. CzapliDski, A. Wyrozumska, Prawo midzynarodowe publiczne& , s. 82 oraz L. Antonowicz, Podrcznik prawa midzynarodowego, Warszawa 2006, s. 32, tak|e w Kracie Narodów Zjednoczo- nych znajduje si pewien katalog ogólnych zasad prawa. 44 W. Góralczyk, Prawo midzynarodowe w zarysie, Warszawa 2000, s. 66. ROCZNIKI ADMINISTRACJI I PRAWA. ROK XIII 98 narody cywilizowane i niecywilizowane, to jednak zmusza paDstwa do respektowania owych ogólnych zasad, gdy| nieprzestrzeganie ich mogBoby by podstaw do zaklasyfikowania paD- stwa jako niecywilizowanego, które nie jest w stanie zapewni realizacji elementarnych i po- wszechnie uznanych dzi[ zasad. Nie zmienia tego nawet fakt, |e ogólne zasady prawa mi- dzynarodowego ulegaj pewnym zmianom odpowiadajcym dynamice linii rozwojowej |ycia midzynarodowego, gdy| np. zasada dobrej wiary czy pacta sunt servanda na dobre zakorze- niBy si w spoBeczno[ci midzynarodowej. Jako ostatni punkt art. 38 statutu MTS przedstawione s pomocnicze [rodki do ustalania norm prawnych. ArtykuB niejako definiuje to nieostre sformuBowanie  s to orzeczenia sdo- we oraz pogldy posiadajcych wy|sze kwalifikacje pisarzy z ró|nych paDstw w zakresie prawa midzynarodowego (element ekspercki). Jak tBumaczy L. Ehrlich,  pomocniczymi s te [rodki dlatego, |e paDstwo zwizane jest norm, tylko je[li si jej poddaBo, orzeczenie w innej spra- wie lub pisma uczonych mog wic tylko uzasadnia pod pewnymi warunkami domniemanie, |e paDstwo po[rednio norm tak przyjBo, natomiast nie mog bezpo[rednio i nieodwoBalnie dowodzi zgody paDstwa na tak wBa[nie, a nie inn norm 45. Jednak|e w odniesieniu do orze- czeD sdowych (judykatury) szczególn uwag nale|y zwróci na ogromny dorobek Midzy- narodowego TrybunaBu Sprawiedliwo[ci, który to w istotny sposób przyczyniB si do rozwoju prawa midzynarodowego i nadal aktywnie wpBywa na jego ksztaBt. Tu jednak nale|y stanowczo podkre[li, |e owe [rodki pomocnicze mog by stosowane jako dowód istnienia okre[lonej normy prawa midzynarodowego, a nie jako odrbne zródBo tego porzdku prawnego46. Ewolucja prawa midzynarodowego doprowadziBa poza tym do wyksztaBcenia si tak|e innych zródeB formalnych w postaci choby wi|cych i prawotwórczych uchwaB organów organizacji midzynarodowych oraz aktów jednostronnych paDstw. Nie stanowi to jednak podstawy do odmówienia im wspóBcze[nie statusu podstawy orzeczniczej MTS. K. Skubiszewski, minister spraw zagranicznych w trudnych czasach przemian w Polsce, zwracaB uwag, |e  rozwój organizacji midzynarodowych w XX wieku wywarB swe pitno na sposobach, w jakich tworzy si prawo midzynarodowe. W czasach przed pierwsz wojn [wiatow udziaB organizacji w tworzeniu prawa nale|aB [jedynie] do wyjtków. (& ) Rozwój intensywniejszy i bogactwo form, w jakich organizacja midzynarodowa uczestniczy w mi- dzynarodowym procesie prawotwórczym, obserwujemy po drugiej wojnie [wiatowej. (& ) MaBo jest dzisiaj dziedzin, w których by istniaBa wspóBpraca paDstw i obowizywaBo prawo regulujce t wspóBprac, a jednocze[nie nie byBoby organizacji albo organu koordynujcego czy kierujcego t wspóBprac. Odpowiednio do tego, jak ro[nie liczba organizacji midzy- narodowych oraz poszerza si i intensyfikuje ich dziaBalno[, zwikszyB si tak|e ich udziaB w tworzeniu prawa midzynarodowego 47. Ten wybitny znawca tematu zauwa|yB tak|e, |e w[ród uchwaB prawnie wi|cych mo|na wyró|ni dwie kategorie:  uchwaBy dotyczce wewntrznego dziaBania organizacji midzynarodowej: zarówno akty konkretne (indywidualne), np. decyzja ONZ o przyjciu nowego czBonka, utworzenie organu po- mocniczego, jak równie| akty o charakterze ogólnym (generalnym), zawierajce abstrakcyjne nor- my dotyczce przykBadowo regulaminu dziaBania organu organizacji, przepisów bud|etowych; 45 L. Ehrlich, Prawo narodów, Kraków 1948, s. 66. 46 Pogld prezentowany m.in. przez: A. Kla owski, Prawo midzynarodowe publiczne, Warszawa 1979, s. 127 oraz L. Gelberg, Zarys prawa midzynarodowego, Warszawa 1977, s. 98. 47 K. Skubiszewski, UchwaBy prawotwórcze organizacji midzynarodowych. Przegld zagadnieD i analiza wstpna, PoznaD 1965, s. 11. AGNIESZKA CHMIELOWIEC, POJCIE I yRÓDAA PRAWA MIDZYNARODOWEGO 99  uchwaBy skierowane do paDstw czBonkowskich i ich dziaBaD na zewntrz organizacji: mog przybra charakter konkretno-indywidualnych, na przykBad w odniesieniu do kompe- tencji prawotwórczych organizacji (dziaBalno[ Unii Europejskiej doskonale wpisuje si w t kategori choby przez wydawane rozporzdzeD, które obowizuj w caBo[ci i s bezpo[red- nio stosowane we wszystkich paDstwach czBonkowskich)48. Pogld ten jest podtrzymywany do dzi[, dzielc uchwaBy prawotwórcze organizacji mi- dzynarodowych na regulujce kwestie wewntrzne organizacji oraz te wi|ce dla paDstw. Bowiem tylko prawnie wi|ce uchwaBy organizacji midzynarodowych, tworzce normy prawne, stanowi zródBo prawa midzynarodowego. Kompetencje organizacji do stanowienia prawa wewntrznego mog wynika z umowy zaBo|ycielskiej lub te|  zgodnie z doktryn  z samego faktu dziaBania organizacji. Organizacje midzynarodowe zainicjowaBy caBkiem nowy, odrbny sposób tworzenia pra- wa, który nie mie[ci si w ujciu |adnego z wymienionych zródeB prawa midzynarodowego. Normy te podejmowane s przez gBosowanie w kolegialnych organach organizacji midzy- narodowych, za[ regulacje te obowizuj wszystkie paDstwa czBonkowskie bez potrzeby ich uznania czy ratyfikacji  w tym kryje si caBa odrbno[ tych norm i specyfika tego stosun- kowo nowego zródBa prawa midzynarodowego. By mo|e, ze wzgldu na tak daleko idc ingerencj49, do rzadko[ci nale|y nadawanie organizacjom midzynarodowym tak szerokich uprawnieD (tak jak m.in.: Unia Europejska, a wcze[niej: Wspólnoty Europejskie, Zwiatowa Organizacja Zdrowia, Organizacja WspóBpracy Gospodarczej i Rozwoju). Nie ma nic dziw- nego w pewnej niechci paDstw do oddania niektórych kwestii regulowanych do niedawna prawem krajowym. Jednocze[nie godnym podkre[lenia jest tu fakt, |e wspóBpraca na forum midzynarodowym ma wiksze szanse osignicia efektywnego rozwizania, kompleksowego przeanalizowania ni| pojedyncze dziaBanie organu wewntrzpaDstwowego. Art. 38 statutu MTS nie wymienia w[ród zródeB prawa midzynarodowego tak|e aktów jed- nostronnych uznawanych za stosunkowo nowe zródBo prawa zarówno w nauce, jak i w orzecz- nictwie. Zgodnie z definicj specjalnego sprawozdawcy Komisji Prawa Midzynarodowego ak- tem jednostronnym jest  niebudzce wtpliwo[ci wyra|enie woli, którego celem jest nadanie temu aktowi skutków prawnych wzgldem jednego lub wicej paDstw albo organizacji midzy- narodowych i które jest znane temu paDstwu (paDstwom) lub organizacjom midzynarodowy- m 50. Mog to by np.: uznanie, zrzeczenie si, protest, przyrzeczenie, notyfikacja. W ostatnich bowiem latach znaczenie tego typu o[wiadczenia woli podmiotu prawnomidzynarodowego zdecydowanie wzrosBo, za[ prawotwórcze skutki wywoBane niektórymi aktami jednostronnymi s powszechnie uznawane w obrocie midzynarodowym i w praktyce przyczyniaj si do roz- woju prawa midzynarodowego, dlatego nie mo|na go dzi[ po prostu pomin. Niektórzy przedstawiciele nauki prawa midzynarodowego wyró|niaj prawo mikkie, tzw. soft law, jako kolejne zródBo omawianego porzdku prawnego. Wyodrbnienie prawa mikkiego jest wynikiem dychotomicznego podziaBu norm na prawo twarde, tzw. hard law, które obejmuje swym zakresem wszystkie umowy midzynarodowe oraz normy prawa zwyczajowego, i wBa[nie 48 Opracowane na podstawie: W. CzapliDski, A. Wyrozumska, Prawo midzynarodowe publiczne& , s. 105-106. 49  PaDstwa biorce udziaB w gBosowaniu wyra|aj swoj wol indywidualnie, ale efekt koDcowy, jakim jest uchwaBa, opiera si zazwyczaj tylko na wikszo[ci gBosów i jest uwa|any za wyraz woli danego organu lub nawet caBej organi- zacji. Uzyskana wymagana wikszo[ gBosów staje si wic wol caBej organizacji i nie mo|e by uto|samiana z wol poszczególnych paDstw biorcych udziaB w procesie gBosowania [w:] M. Masternak- Kubiak, Przestrzeganie& , s. 59. 50 A. Aazowski, A. Zawadzka, Prawo midzynarodowe publiczne, Warszawa 2008, s. 54. ROCZNIKI ADMINISTRACJI I PRAWA. ROK XIII 100 na prawo mikkie, do którego  ujmujc rzecz najogólniej  zalicza si wszystkie inne instru- menty o charakterze niewi|cym. Miano soft law uzyskaBy m.in.: niewi|ce prawnie uchwa- By organizacji midzynarodowych (np. rezolucje), uchwaBy z konferencji midzynarodowych, a tak|e porozumienia midzy paDstwami, które z zaBo|enia autorów s niewi|ce prawnie. Reasumujc, warto podkre[li, |e wedBug opinii wielu internacjonalistów omawiany art. 38 statutu MTS nie wyczerpuje wszystkich zródeB prawa midzynarodowego ale  co warte pod- kre[lenia   dopuszcza istnienie tak|e innych zródeB, jak na przykBad wspomniane wy|ej akty jednostronne czy tak pr|nie rozwijajce si w ostatnich dziesicioleciach wi|ce uchwaBy organizacji midzynarodowych. Jestem przekonana, i| tylko kwesti czasu jest powstanie no- wych, nieznanych nam do tej pory zródeB prawa midzynarodowego, gdy| sytuacja na arenie midzynarodowej jest  niezmiennie od wielu lat  dynamiczna, napdzana aktywno[ci par- tykularnych jej podmiotów, a wymuszona niejednokrotnie konfliktami zbrojnymi, wzglda- mi ekonomicznymi czy te| innymi czynnikami, wobec których nowoczesne paDstwo i caBy [wiat nie mog pozosta obojtne. BIBLIOGRAFIA Antonowicz L., Podrcznik prawa midzynarodowego, Warszawa 2006. Barcik J., Srogosz T., Prawo midzynarodowe publiczne, Warszawa 2007. BiaBocerkiewicz J., Prawo midzynarodowe publiczne. Zarys wykBadu, ToruD 2007. CzapliDski W., Wyrozumska A., Prawo midzynarodowe publiczne. Zagadnienia systemowe, Warszawa 2004. Deryng A., GBówne tendencje rozwojowe prawa narodów w [wietle orzecznictwa StaBego TrybunaBu Sprawiedliwo[ci Midzynarodowej, Lwów 1932. Ehrlich L., Prawo narodów, Kraków 1948. Ehrlich L., Wstp do nauki o stosunkach midzynarodowych, Kraków 1947. Encyklopedia prawa, red. U. Kalina-Prasznic, Warszawa 2004. Frankowska M., Prawo traktatów, Warszawa 2007. Galster J., Zasada przychylno[ci wobec prawa midzynarodowego Ustawy Zasadniczej Republiki Federal- nej Niemiec, ToruD 1995. Gelberg L., Zarys prawa midzynarodowego, Warszawa 1977. Góralczyk W., Prawo midzynarodowe w zarysie, Warszawa 2000. Góralczyk W., Sawicki S., Prawo midzynarodowe publiczne w zarysie, Warszawa 2009. Granat M. (red.), Stosowanie prawa midzynarodowego i wspólnotowego w wewntrznym porzdku Francji i Polski, Warszawa 2007. Hart H.L.A., Positivism and the Separation of Law and Morale, Harvard Law School, 1958 Kla owski A., Prawo midzynarodowe publiczne, Warszawa 1979. Litewski W., SBownik encyklopedyczny prawa rzymskiego, Kraków 1998. Aazowski A., Zawidzka A., Prawo midzynarodowe publiczne, Warszawa 2008. Masternak-Kubiak M., Przestrzeganie prawa midzynarodowego w [wietle Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej, Zakamycze 2003 Shaw M.N., International Law, Cambridge 2003. Skubiszewski K., UchwaBy prawotwórcze organizacji midzynarodowych. Przegld zagadnieD i analiza wstpna, PoznaD 1965. Wasilewski T., Stosunek wzajemny: porzdek midzynarodowe, prawo midzynarodowe, europejskie praw wspólnotowe, prawo krajowe, ToruD 2004 oraz 2009. AGNIESZKA CHMIELOWIEC, POJCIE I yRÓDAA PRAWA MIDZYNARODOWEGO 101 Streszczenie: Przez stulecia kwestia wzajemnych relacji midzy prawem midzynarodowym a prawem krajo- wym nie wzbudzaBa wikszego zainteresowania; fakt ten byB [ci[le skorelowany z tym, |e dziaBaBy one na ró|- nych pBaszczyznach. Prawo krajowe regulowaBo stosunki wewntrzne w paDstwie, za[ midzynarodowe byBo gBównie prawem wojny. Dzi[ w zasadzie nie ma ju| dziedziny, której prawo midzynarodowe nie obejmowa- Boby swoimi regulacjami, dlatego te| zagadnienie miejsca i roli norm prawnomidzynarodowych w wewntrz- nym porzdku prawnym ma dzi[ coraz wiksze znaczenie praktyczne. Dotyczy to sfery gospodarki, relacji dyplomatycznych i konsularnych, norm zwizanych z przestrzeni kosmiczn, prawa konfliktów zbrojnych, a w szczególnym stopniu ochrony praw czBowieka. WBa[nie ze wzgldu na tak szerokie spectrum regulacji pra- wa midzynarodowego ju| na etapie formuBowania definicji napotykamy na szereg problematycznych kwestii. WspóBczesne prawo midzynarodowe nie mo|e ju| dBu|ej by charakteryzowane jedynie jako normy reguluj- ce wzajemne relacje midzypaDstwowe, nawet je[li opis ten poBczony jest z zastrze|eniami czy wyjtkami. Pra- wo rzdzce stosunkami midzy paDstwami jest bowiem jedn z wielu, lecz nie jedyn, wiksz jego kategori. Prawo midzynarodowe to specyficzny porzdek prawny zorganizowanej spoBeczno[ci globalnej ustanowionej na bazie paDstwowej, dziki czemu normy te speBniaj wielorakie funkcje poprzez szereg midzynarodowych regulacji czy te| instytucji o charakterze powszechnym, regionalnym i wielostronnym. Dlatego wBa[nie obecnie przyjmuje si, |e prawo midzynarodowe to zbiór norm prawnych regulujcych stosunki wzajemne pomidzy paDstwami, paDstwami a innymi podmiotami, a tak|e midzy innymi podmiotami prawa midzynarodowego. SBowa kluczowe: prawo midzynarodowe, prawo krajowe SOURCES OF THE INTERNATIONAL LAW  GENERAL ISSUES Summary: For hundreds of years mutual relationships between the international and the national law had not aroused much interest, which was closely connected with the fact that they existed at different levels. The na- tional law regulated internal relationships within the state whereas the international law was predominantly the law of war. Currently, there is no area that is not covered by regulations of the international law. Therefore, the issue of place and role of legal international standards in the internal law is currently is gaining practical signifi- cance in the areas like economy, diplomatic and consular relationships, standards for the cosmic space, the law of military conflicts, and protection of human rights in particular. Due to such a wide range of areas covered by the international law, numerous problems arise at the stage of formulating a definition. Current international law can no longer be regarded as only regulatory standards of mutual international relationships, even if the description includes reservations or exceptions. The law regulating relationships between states constitutes one of its many significant parts, but not the only one. The international law is a specific legal system of organised global society established on the state basis, due to which these standards fulfil various roles through a number of international regulations or institutions acting at common, regional and multi-lateral level. Therefore, it is currently assumed that the international law is a set of legal standards regulating mutual relationships between states, states and other entities as well as other entities under the international law. Keywords: international law, national law

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Wybrane terminy łacińskie pojawiające się w Problematyce Prawa Międzynarodowego
W1 zagadnienia wstepne
Pojęcie i źródła prawa energetycznego w UE
marketing miedzynarodowy zagadnienia na egzamin
01 ewidencje podatkowe zagadnienia wstępne
Wybrane terminy z Prawa Międzynarodowego
1 Zagadnienia wstępne
zagadnienia wstepne
żródła prawa i skarga konstytucyjna
zrodla prawa administracyjnego w swietle Konstytucji
podstawy prawa miedzynarodowego publicznego
Rozporzadzenia jako zrodla prawa administracyjnego
źródła prawa w Polsce

więcej podobnych podstron