Prawo Rzymskie - skrypt
Pojęcie prawa:
·ð Ius  prawo ludzkie; fas  prawo boskie
·ð Prawo przedmiotowe, a podmiotowe
·ð Intuicyjne pojmowanie  sztuka stosowania tego, co dobre i sÅ‚uszne
·ð Kazuistyka  przyczyny (indywidualne sytuacje konfliktowe), skutki (ustawodawstwo Justyniana),
próby przezwyciężenia  usiłowania systematyzacyjne
Podziały prawa:
·ð Prawo publiczne  dotyczy spoÅ‚eczeÅ„stwa
·ð Prawo prywatne  interesów klasy panujÄ…cej:
o Wszelkie prawo, którym się posługujemy dotyczy albo rzeczy, albo osób, albo powództw
 Gaius.
o System pandektowy - prawo prywatne materialne (rodzinne i majÄ…tkowe  rzeczowe,
zobowiązania, spadkowe) i część ogólna (podmioty stosunków prawnych, pojęcie rzeczy,
czynności prawne).
Periodyzacja dziejów prawa rzymskiego:
·ð PaÅ„stwo typu niewolniczego. Formy paÅ„stwa:
o Królestwo (753  509 p.n.e.)
o Republika (509  27 p.n.e.)
o Pryncypat (27 p.n.e.  284 n.e.)
o Dominat (284  476 na zachodzie, 565 na wschodzie)
·ð Etapy rozwoju prawa prywatnego  wpÅ‚yw rozwoju siÅ‚ wytwórczych:
o Okres prawa starorzymskiego (archaicznego)  od założenia Rzymu do połowy III w.
p.n.e. (poczÄ…tek wojen punickich  264  146 p.n.e.)
o Okres rozwoju i prawa klasycznego  od połowy III w. p.n.e. do końca dynastii Sewerów
(235 n.e.)
żð Prawa przedklasycznego (do schyÅ‚ku republiki)
żð Prawa klasycznego (pryncypat)
o Okres schyłkowy (prawa poklasycznego)  235  do śmierci Justyniana
żð Prawa justyniaÅ„skiego (527  565)
y
ródła prawa rzymskiego:
·ð y
ródła powstania prawa  czynniki prawotwórcze
·ð y
ródła poznania prawa  efekty ich działania
·ð Prawa ludu rzymskiego skÅ‚adajÄ… siÄ™ z ustaw, uchwaÅ‚ plebsu, uchwaÅ‚ senatu, konstytucji cesarskich,
edyktów tych osób, które mają prawo ich ogłaszania, odpowiedzi uczonych.
Ustawa XII tablic:
·ð Lex duocendim tabularum  451  450 p.n.e.  uÅ›ciÅ›lenie prawa zwyczajowego w interesie plebejuszy.
Dwie dziesięcioosobowe komisje, każda powołana na rok.
·ð Prawo prywatne, proces, postÄ™powanie egzekucyjne  spoÅ‚eczno  ekonomiczne stosunki
drobnych rolników.
·ð Brak systematyki, nigdy formalnie nie uchylono
Ustawodawstwo zgromadzeń ludowych:
·ð Komicja pod przewodnictwem magistratur (dyktatorów, konsulów, pretorów): contiones Ä…ð rogatio
Ä…ð leges rogatae
·ð Plebiscitia  uchwaÅ‚y plebsu, obowiÄ…zywaÅ‚y ogól obywateli od 286 p.n.e. (lex Hortensia de plebiscitis)
·ð Prawo prywatne, ostatnia za Nerwy, nazwisko wnioskodawcy
Uchwały senatu:
·ð Senatus consulta  moc ustawy
1
Prawo Rzymskie - skrypt
·ð Republika (300, od I w. p.n.e.  600)  konserwatywny wykÅ‚adnik interesów możnowÅ‚adztwa,
pośredni wpływ na ustawodawstwo
·ð Pryncypat  II w. n.e.  przejÄ™cie funkcji ustawodawczych. UchwaÅ‚y na wniosek cesarski (oratio
principis)
Konstytucje cesarskie:
·ð Dekret, edykt, lub list majÄ…cy moc ustawy
·ð Dekrety  rozstrzygniÄ™cia spraw spornych  cechy rozstrzygnięć wzorcowych
·ð Edykty  normy obowiÄ…zujÄ…ce za życia, czasem po Å›mierci autorów
·ð Reskrypty  odpowiedzi, wyjaÅ›nienia wÄ…tpliwych kwestii prawnych Ä…ð proces reskryptowi
·ð Mandaty  pisemne instrukcje dla urzÄ™dników, namiestników prowincji  sprawy administracyjne
·ð Cechy charakterystyczne:
o Bezpośrednia działalność prawotwórcza (szczególnie prawo publiczne)
o Prawo prywatne  wyzyskanie tradycyjnych czynników prawotwórczych
o Indywidualne, doraz
ne rozstrzygnięcia konkretne, lecz stosowane analogicznie
Pretor i jego edykt:
·ð Wymiar sprawiedliwoÅ›ci  iurisdictio częściÄ… najwyższej wÅ‚adzy paÅ„stwowej  imperium
·ð Najpierw konsulowie, od 367 p.n.e.  pretorowie. Jurysdykcja karna  edylowie kurulni (targi
niewolników, bydło), na prowincjach  namiestnicy, odpowiednikiem edylów  kwestorowi.
o Pretor miejski  praetor urbanus
o Pretor peregrynów  praetor peregrinus (od 242 p.n.e.)
·ð Ius edicendi  prawo ogÅ‚aszania zapowiedzi, w jaki sposób magistratura bÄ™dzie korzystaÅ‚a z
władzy (ochrona w procesie i poza nim, formularze)
·ð Ustawa roczna, nastÄ™pca mógÅ‚ przejąć treść edyktu  edictum translaticium + edicta nova
·ð Ok. 130 Hadrian poleciÅ‚ Julianowi ujednolicenie edyktów Ä…ð edictum perpetuum (edykt wieczysty)
·ð Ius honorarium
Jurysprudencja okresu przedklasycznego:
·ð Odpowiedzi uczonych prawników, zgodne  moc ustawy. Interpretacja prawa zwyczajowego,
doradcy magistratur, współpracownicy cesarzy.
·ð Republika  monopol kapÅ‚anów  ukÅ‚adanie formularzy. Kolegium pontyfików (6,9,15)  pontifex
maximus. Patrycjusze  narzędzie władzy
·ð 300 p.n.e.  ujawnienie kalendarza sÄ…dowego i zbioru formuÅ‚ prawniczych. Plebejski pontifex
maximus  Tiberius Coruncanius  nauczanie prawa
·ð Opiniowanie w konkretnych przypadkach, ukÅ‚adanie formularzy aktów prawnych
·ð Pod wpÅ‚ywem nauki greckiej  próby definicyjne. Veteres  dawni:
o Quintus Mucius Scaevola  podręcznik prawa cywilnego
o Servius Sulpicius Rufus  komentator edyktu pretorskiego
Jurysprudencja okresu klasycznego:
·ð August, lub Tyberiusz  przywilej do udzielania opinii prawnych  pod autorytetem cesarza
·ð ÅšcisÅ‚ość sformuÅ‚owaÅ„, jasność konstrukcji, obróbka szczegółów, oszczÄ™dność Å›rodków wyrazu
·ð Formy literackie:
o Zbiory rozstrzygnięć: responsa, quaestiones, disputationes, epistulae, digesta
o Komentarze do ustaw, edyktów, dzieł dawniejszych jurystów
o Podręczniki i zbiory zwięzłych zasad: sententiae, regulae, definitiones, differentiae
o Opracowania monograficzne
·ð Autorytatywny, dogmatyczny charakter wypowiedzi, brak zainteresowania naukÄ…, nieprzejrzystość
systematyki, osłabienie rozmachu twórczego
·ð 30  ius publice respondendi, 33  wÅ‚Ä…czenie do Digestów
·ð Prywatne szkoÅ‚y prawa  stationes, zakÅ‚ady nauczania  Sabinianie i Prokulianie
·ð Przedstawiciele z I i II w. n.e.:
2
Prawo Rzymskie - skrypt
o Marcus Antistius Labeo - założyciel Prokulianów, zwolennik republiki
o Massarius Sabinus  ius publice respondendi jako pierwszy ekwita
o Publius Iuventius Celsus, filius  Prokulianin, doradca Hadriana
o Julian (Salvus Iulianus)  wygaśniecie sporów między szkołami, Digesta
·ð Przedstawiciele póz
nego klasycyzmu:
o Papinian (Aemilius Papinianus)  książe jurystów rzymskich, w 212 stracony na rozkaz
Karakalli, po zabójstwie Gety, oszczędność słowa
o Iulius Paulus  zbiory przypadków praktycznych
o Ulpian (Domitius Ulpianus)  rywal Paulusa, zginął w 223 jako dowódca gwardii
pretoriańskiej.
o Gaius  II w. n.e., zajmował się nauczaniem prawa, Instytucje  ok. 160 r.  wykład
prawa prywatnego w 4 księgach: 1816  palimpsest w Weronie, 1927 i 1933  Egipt
Charakterystyka prawa okresu klasycznego:
·ð Tendencja do redukcji wieloÅ›ci czynników prawotwórczych Ä…ð cesarz
·ð Efekty dziaÅ‚ania dawnych czynników trwaÅ‚y nadal
·ð Jurysprudencja  poÅ›rednik pomiÄ™dzy systemem prawnym, a potrzebami obywateli
Systemy prawa rzymskiego:
·ð Ius civile:
o Na początku jedyny, póz
niej zasadniczy zespół norm prawnych, obowiązujących w
państwie rzymskim
o Formowało się jako prawo zwyczajowe, rozwijało się poprzez ustawodawstwa i
działalność jurysprudencji
o Obowiązywało obywateli rzymskich (wyjątki)
o Od II w. p.n.e. - prywatne
·ð Ius honorarium:
o Działalność prawotwórcza magistratury, ius praetorium - pretorowie
·ð Ius civile  ius honorarium:
o Te same sytuacje uregulowane podwójnie
o Nowości ius honorarium przechodziły do ius civile
o Prawo pretorskie  wspomaga, uzupełnia, lub poprawia prawo cywilne (przepisy
zdezaktualizowane, niesłuszne  desuetudo)
·ð Ius gentium:
o Prawo własne każdego narodu  ius civile, prawo wspólne  ius gentium (wszyscy
mieszkańcy państwa)
o Kolizje  ludy podbite  własne prawo prywatne, zasada personalności prawa  częstsze
w miarÄ™ rozwoju gospodarki
o Prawa lokalne  brak równości, jedynie tolerowane
o Przydatne w nieformalnym obrocie gospodarczym, opartym na zaufaniu
o Zespół norm formowanych i stosowanych w praktyce pretora peregrynów
·ð Ius gentium  ius civile
o Ius gentium  nawarstwienie historyczne  świeckie, swobodniejsze w formie, ograniczone
do stosunków majątkowych, dostępnym nie tylko dla obywateli.
o Ius civile  surowość i rygoryzm (ius strictum), ius gentium  prawo słuszne (ius aequum)
·ð Ius gentium  ius honorarium
o Część ius gentium formowała się poprzez ius honorarium
·ð Ius gentium  ius naturale
Ustawodawstwo cesarskie i jego opracowania:
·ð W dominacie  nieomal jedyne z
ródło prawa, najważniejsze  edicta: leges edictales, leges generales 
rozpowszechniane niedbale.
·ð Codex Gregorianus  uporzÄ…dkowany zbiór konstytucji cesarskich od Hadriana do 291 r.
·ð Codex Hermogenianus  uzupeÅ‚nienie poprzedniego (Dioklecjan do 295, Konstantyn do 314)
3
Prawo Rzymskie - skrypt
·ð Codex Theodosianus  projekt Teodozjusz II  prace przygotowawcze (429  437)  16 osobowa
komisja  konstytucje cesarskie od Konstantyna  podzielone na księgi i tytuły w porządku
chronologicznym. Prawo publiczne, zbiór oficjalny. Zachodniorzymskie konstytucje  nowele
poteodozjańskie.
Prawo rzymskie okresu poklasycznego:
·ð Jurysprudencja:
o Dostosowanie prawa do sytuacji po wielkim kryzysie III w.
o Okres biurokratyczny  autorytet cesarza, literatura prawnicza
o Uproszczenie spuścizny historycznej, formułowanie ogólnych zasad, opracowania
anonimowe
·ð Nauczanie prawa:
o Szkoły prawnicze: Rzym, Bejrut, Konstantynopol
o Programy nauczania:
Rok: Program: Studenci: Po Justynianie:
I Instytucje Gaiusa Dupondii/ Iustiniani novi Instytucje, 4 księgi Digestów
II Komentarze do edyktu Edictales Digesta
III Responsa Papiniana Papiniaistae Digesta
IV Responsa Paulusa Lytae Digesta
V Konstytucje cesarskie Prolytae Kodeks
·ð Zbiory  dawnego prawa :
o Ius  obfitsze, bardziej skomplikowane, niż leges, nadal obowiązywało
o Pauli Sententiae  zbiór zwięzłych zasad prawnych, uznane przez Konstantyna W.
o Regulae Ulpiani  elementarne opracowanie
o Fragmenta vaticana  obfity prywatny zbiór o charakterze pionierskim.
·ð  Ustawy o cytowaniu
o Konstytucje Konstantyna Wielkiego:
żð 321  pozbawienie znaczenia uwag krytycznych Paulusa i Ulpiana do dzieÅ‚
Papiniana
żð 327  328  wyjaÅ›niaÅ‚a wÄ…tpliwoÅ›ci co do dzieÅ‚ Paulusa
o Konstytucja raweńska z 426  ogłosił ją Walentynian III w Rawennie. Obowiązywały
pisma 5 jurystów: Gaiusa, Papiniana (autorytet czołowy), Paulusa, Ulpiana, Modestyna.
o Zmiana z 438  klauzula o obowiązywaniu pism innych jurystów, porównaniu rękopisów
uprzywilejowanych.
·ð Wulgaryzacja
o Prawo uczone  elita państwa rzymskiego. Ustawodawstwo cesarskie było nieznane i
nierozumiane
o Prawo zwyczajowe obowiązywało na podstawie dawności, ogólnej aprobaty, słuszności,
niekiedy  zgodności z ustawami.
o Wulgaryzacja formy  język rozwlekły i niejasny
o Wulgaryzacja treści  zacieranie pojęć
o Prawo wulgarne  od Konstantyna W. do Justyniana  przeciwstawianie pojęciowe prawa
klasycznego
Kodyfikacja Justyniana:
·ð Ogólna koncepcja
o Chaos  leges i ius. Celem Justyniana  odbudowa świetności imperium, środkiem 
uporzÄ…dkowanie systemu prawnego
o Plany  8 konstytucji cesarskich, Trybonian, 7 lat
o 529  Kodeks, wÄ…tpliwoÅ›ci Ä…ð 50 rozstrzygnięć
o Grudzień 533  Digesta (3 zamiast 10)
o Listopad 533  Instytucje
4
Prawo Rzymskie - skrypt
o 534  druga redakcja Kodeksu
·ð Instytucje
o Wstępny podręcznik do nauki prawa, obowiązująca ustawa
o Komisja: Trybonian, Teofil z Konstantynopola, Doroteus z Bejrutu
o Wykład prawa obowiązującego, odwołania do nieaktualnego
o Wykład dogmatyczny, abstrakcyjny, anonimowy, wystylizowany autorytatywnie,
systematyka wzorowana na Instytucjach Gaiusa
·ð Digesta
o Dokonany urzędowo wybór z dawnego prawa
o 17  osobowa komisja (Trybonian)  2 dygnitarzy, 4 profesorów, 11 adwokatów z
Konstantynopola. Podkomisje   masy materiałów:
żð Masa sabiniaÅ„ska
żð Masa edyktalna
żð Masa papiniaÅ„ska
żð Masa luz
na - appendix
o 5 % materiału, 38 jurystów, 5 uprawnionych  2/3 dzieła, odległość  ok. 300 lat
o Przekształcenia tekstów klasycznych (interpolacje)  dwoista postawa
o Prawo prywatne, postępowanie cywilne, duo terribles libri
o 50 ksiąg, 429 tytułów
·ð Kodeks
o Kodeks z 529  po 5 latach uchylony, 534  Codex Iustinianus  Trybonian, Doroteus,
3 adwokatów
o Zbiór konstytucji cesarskich
o Prawo  nowe , głównie prywatne
o 12 ksiÄ…g, 4600 konstytucji
·ð Nowele
o Novellae constitutiones (535  565)  kompilacja w porzÄ…dku chronologicznym, 90 % w
języku greckim
·ð Corpus iuris civilis
o Ustawodawstwo Justyniana wraz z nowelami
o Kompilacja/ kodyfikacja  redukcja, systematyzacja.
o Romantyzm prawniczy  trudności w stosowaniu (egzegeza harmonistyczna)
·ð Prawo rzymsko  bizantyjskie
o Zakaz komentowania Digestów  tłumaczenia, streszczenia, zestawienia
o Parafraza Teofila  grecki przekład Instytucji (Teophilus)
o Ekloga  726 na polecenie Leona III  prawo cywilne i karne o przeznaczeniu
praktycznym
o Bazyliki  Bazyli I, Leon VI Filozof  obszerny (60 ksiąg) wyciąg z Digestów,
Kodeksu i Nowel + komentarze (scholie)
o Heksabiblos  1345  małe kompendium prawa cywilnego i karnego  Konstanty
Hermenopolus (sędzia z Thesalonik). Zwięzła forma
o Stan po upadku Cesarstwa Zachodniego  Leges Romanae Barbarorum
o Szkoła glosatorów
o Szkoła komentatorów
o Ekspansja prawa rzymskiego w praktyce  kameraliści, praktycy, pandektyści
o Humanizm  gallicus mos docendi, holenderska szkoła  jurysprudencji eleganckiej
o Szkoła historyczna  odkrycie Instytucji Gaiusa
o Krytyczny kierunek badań
Pojęcie procesu cywilnego:
·ð Prawo procesowe  prawo, które dotyczy powództw
5
Prawo Rzymskie - skrypt
·ð Ochrona byÅ‚a zindywidualizowana, pozostawiona do uznania pretorów
·ð PodziaÅ‚ postÄ™powania na dwie fazy: przygotowawczÄ… (in iure) i rozstrzygajÄ…cÄ… (apud iudicem) 
podział pracy, urządzenie o charakterze demokratycznym  dostępne dla obywateli
·ð Organy ochrony prawnej:
o Magistratury jurysdykcyjne  konsulowie (niesporna), pretorowie (sporna),
namiestnicy. Consilium  rada przyboczna. Personel wykonawczy  pisarze, woz
ni,
strażnicy przyboczni, posłańcy
o Sędziowie prywatni  sędzia jednostkowy (iudex unus) wybierany z listy
o Sąd centumwiralny  sąd stu mężów  sprawy spadkowe, własności gruntów,
stwierdzenie stanu
o Zmiany w okresie pryncypatu  cognito extra ordinem  nadzwyczajna droga
rozpoznawania sporów w oparciu o autorytet cesarza. Nowe urzędy: prefekt
pretorianów, prefekt miasta, urzędnicy sądowi  iuridici.
o Zmiany w okresie dominatu  zwierzchnicy jednostek terytorialnych  organem
ochrony praw prywatnych. Jurysdykcyjne przywileje stanowe. IV w.  defensor plebis.
Od Konstantyna  sądownictwo biskupów.
·ð Strony procesowe
o Actor (powód), reus (pozwany)  najczęściej pojedyncze osoby.
o Rola stron w procesie prywatnym  współdziałanie z magistraturą i sędzią w
decydujÄ…cych momentach.
o Zdolność procesowa  zdolność do występowania w procesie
o Legitymacja procesowa  czynna, lub bierna
o Zastępstwo procesowe: kognitor, prokurator
o Pomocnicy stron: kapłani, świeccy juryści, mówcy sądowi, adwokaci.
·ð Ramy organizacyjne procesu
o Czas  dni dozwolone (dies fasti). 321  wyłączenie niedzieli z obrotu sądowego.
o Miejsce  place publiczne (jawność). Cesarze  pomieszczenia zamknięte
o Właściwość sądowa  forum:
żð WÅ‚aÅ›ciwość rzeczowa  sprawy wiÄ™ksze i mniejsze
żð WÅ‚aÅ›ciwość miejscowa  miejsce zamieszkania pozwanego, odchylenia
(umowa, nieruchomość)
o Dokumentacja  ustność, póz
niej protokołowanie
o Koszty  Republika i pryncypat  bezpłatność (ryzyko procesowe  kary pieniężne).
IV  VI w.  wysokie opłaty (zaliczka  wnioskodawca)
·ð Actio  powództwo, roszczenie
Rozwój historyczny procesu rzymskiego:
·ð Proces legisakcyjny  dominuje w republice
·ð Proces formuÅ‚kowy  od II w. p.n.e. Na przeÅ‚omie republiki i pryncypatu - jedyny
·ð Proces kognicyjny  okres pryncypatu/ prawa klasycznego, pozostaje w okresie dominatu.
Pomoc własna i jej ograniczenia:
·ð Realizowana siÅ‚ami jednostki, lub grupy spoÅ‚ecznej  zaczepna (ofensywna) i obronna
(defensywna)
·ð Granice obrony koniecznej  stosowana nie dla zemsty, lecz dla ochrony przed siÅ‚Ä… poważnÄ…,
bezpośrednią i bezprawną.
·ð Pomoc wÅ‚asna o charakterze zaczepnym (samopomoc)  problem paÅ„stwowy  wydanie
osobnych ustaw julijskich (Cezara, lub Augusta)   w sprawie przemocy w życiu publicznym i
prywatnym). Pryncypat  dekret boskiego Marka (wierzyciele). Digesta  ochrona prawa
należy do władzy, nie do poszczególnych osób
·ð Polubowne rozwiÄ…zywanie sporów  kompromis, arbiter
6
Prawo Rzymskie - skrypt
Charakterystyka procesu legisakcyjnego:
·ð Najstarsza postać, od lex i actio Ä…ð postÄ™powanie zwiÄ…zane z ustawami
·ð Formalizm  symboliczne gesty, formuÅ‚ki sÅ‚owne (staranne przemyÅ›lenie)
·ð Ograniczony krÄ…g zastosowania  obywatele rzymscy, oparty na ustawach, ograniczenia
faktyczne (ryzykowność)
·ð Lex Aebutia z II w. p.n.e.  ograniczenie; ustawy julijskie z 17r. p.n.e.  usuniÄ™cie. Do III w
przed sÄ…dem centumwiralnym
Rodzaje legis actiones:
·ð Legis actio sacramento:
o Normalny sposób postępowania w sprawach spornych
o Sacramentum  przysięga, piaculum  ofiara przebłagalna
o W prawie Å›wieckim  suma pieniężna Ä…ð 50 asów (wartość poniżej 1000, wolność),
500 asów (powyżej 1000)
o Legis actio sacramento in rem  forma dochodzenia praw do władztwa nad rzeczami 
obydwie strony i rzecz sporna Ä…ð windykcja i kontrawindykacja (formuÅ‚ki, dotkniÄ™cie
laską), wezwanie do zapłacenia sacramentum  sędzia orzekał o jego losach.
o Legis actio sacramento in personam  środek procesowy służący do dochodzenia
należności o charakterze osobistym.
·ð Legis actio per iudicis postulationem
·ð Legis actio per condictionem
·ð Legis actio per manus iniectionem
o Egzekwowanie prywatnych należności o charakterze osobistym  należności
niewątpliwe, określone w pieniądzach, stwierdzone w wyroku.
o Egzekucja bez uruchamiania postępowania sądowego  furtum manifestum, należność
poręczyciela, dochodzenie odsetek od lichwiarzy.
o Skierowana przeciw osobie dłużnika  po 30 dniach  manus iniectio (manus depellere 
vindex). 60 dni na wykup, ukÅ‚ady stron Ä…ð swoboda wierzyciela. ZÅ‚agodzona w lex
Poetelia z 326 p.n.e.
·ð Legis actio per pignoris capionem
Charakterystyka procesu formułkowego:
·ð Normalna forma ochrony praw prywatnych w ostatnim stuleciu republiki i pryncypacie (do
342)
·ð PrzeksztaÅ‚cony wewnÄ™trznie proces legisakcyjny, bÄ…dz
wykształcony w praktyce pretora
peregrynów
Postępowanie in iure w procesie formułkowym. Obrona pozwanego:
·ð PoczÄ…tek postÄ™powania:
o Wymóg obecności stron  obowiązek stawienia się przed sądem  wezwanie
prywatne i ustne
o W okresie republiki ograniczenia in ius vocatio Ä…ðkategorie osób, których nie można
było pozywać. W przypadku braku reakcji na wezwanie  kara prywatna.
o Vadimonium  przyrzeczenie stawienia się przed sądem pod rygorem zapłaty (maks.
100 000 sesterców). Jej zapłacenie nie zwalniało z zapłacenia samej należności.
o Editio actionis (zapowiedz
powództwa)  obowiązek pozasądowego uprzedzenia
kandydata na pozwanego o zamiarze wytoczenia mu procesu.
·ð MożliwoÅ›ci zakoÅ„czenia sporu in iure:
o Postulatio actionis  wniosek powoda o udzielenie ochrony procesowej
7
Prawo Rzymskie - skrypt
o Denegatio actionis  odmowa ochrony procesowej (walka z pieniactwem, narzędzie
dyskryminacji)
o Confessio in iure  uznanie powództwa przez pozwanego
o Iusiurandum  przysięga (pozwanego  odmowa ochrony; powoda  zwycięstwo).
Krzywoprzysięstwo  karane.
o Transactio  ugoda (nacisk pretora na strony)
o Eliminacja sporów bagatelnych
·ð Stanowisko pozwanego
o Indefensio  gdy pozwany zachowywał się biernie. Przy actiones in rem  swoboda
wdania się w spór (obowiązek wydania rzeczy), przy actiones in personam  obowiązek
(dopuszczenie do egzekucji osobistej, lub majÄ…tkowej).
o Zaprzeczenie (negatio)  przeciwstawienie twierdzeniom powoda. Zaprzeczenie
bezpodstawne (infitiatio)  zasądzenie w podwójnej wysokości.
o Exceptio  podniesienie zarzutu procesowego  nowa okoliczność.
·ð ZakoÅ„czenie postÄ™powania in iure
o Ustalenie treści formułki  decyzja pretora po rozważeniu postulatów stron, ustalenie
sędziego.
o Litis contensatio  utwierdzenie sporu  akt dokonywany między pretorem, a stronami.
Konsumpcja uprawnienia do wniesienia powództwa, moment decydujący  stan
faktyczny.
Budowa formułki pretorskiej:
·ð Charakterystyka - formula, iudicium, actio - owoc pierwszej fazy postÄ™powania, instrukcja dla
sędziego  zasądzenie lub uwolnienie pozwanego w zależności od wyników postępowania
dowodowego. Tabulae ceratae.
·ð Zwyczajne części skÅ‚adowe:
o Treść poprzedzało wyznaczenie sędziego
o Intentio  żądanie powoda (formułki prejudycjalne  jedyna część)
o Condemnatio  udzielenie sędziemu władzy uwolnienia, lub zasądzenia (incertum 
określenie należności)
o Demonstratio  opis stanu faktycznego, przed intentio.
o Adiudicatio  pozwolenie przysądzenia rzeczy, lub prawa własności któremuś z
uczestników sporu  tylko w powództwach działowych:
żð Actio familae erciscundae  podziaÅ‚ spadku pomiÄ™dzy współspadkobierców
żð Actio communi dividundo  wspólnej rzeczy pomiÄ™dzy współwÅ‚aÅ›cicieli
żð Actio finium regundorum  uregulowanie granic miÄ™dzy sÄ…siadami
·ð Nadzwyczajne części skÅ‚adowe:
o Praescriptio  dodatkowe klauzule
o Praescriptio pro actore  klauzula w interesie powoda (nie obejmowanie w całości
przedmiotu powództwa)
o Exceptio  klauzula w interesie pozwanego  nowa okoliczność pomiędzy intentio, a
condemnatio  postęp w rozwoju kultury prawniczej i zasad słuszności. Exceptio doli 
zarzut podstępu. Klasyfikacja ekscepcji:
żð NiweczÄ…ce  skutki trwaÅ‚e
żð OdraczajÄ…ce  tymczasowe
żð Peremptoryjne
żð Dylatoryjne
o Replicatio  ekscepcja przeciwna Ä…ð duplicatio Ä…ð triplicatio
Pojęcie i rodzaje powództw  actiones:
·ð Klasyfikacja powództw
8
Prawo Rzymskie - skrypt
o Actiones in rem (vindicationes)  ochrona władztwa nad rzeczami, kierowały się
przeciwko wszystkim nieuprawnionym. Actiones in personam (conditiones) 
sankcjonowały osobiste uprawnienia wierzyciela przeciw dłużnikom.
o Actiones perpetuae  wieczyste; actiones temporales - czasowe
·ð Powództwa prawa pretorskiego:
o Formulae in ius conceptae  formułki oparte na prawie  intentio (prawo Kwirytów,
oportere)
o Actiones utiles  powództwa analogiczne  podstawową actio przyznawaną większym
kategoriom osób
o Powództwa ze zmianą podmiotów  umieszczano różne osoby w intentio i condemnatio
o Formulae fictiae  formułki z elementem fikcji  zasady słuszności (przyjęcie
brakujÄ…cego elementu za istniejÄ…cy)
o Formulae in factum conceptae  formułki osnute na faktach  opis tego, co się zdarzyło
·ð Powództwa konkurujÄ…ce:
o Eliminacja  przedmiot sporu identyczny, cel  jednakowy  jedna actio (wybór  litis
contensatio)
o Kumulacja  różne cele (wyrównanie szkody, kara prywatna, mieszane) i powództwa
karne
Postępowanie apud iudicem:
·ð Ogólny charakter
o Brak formalistyki, pewne zasady
o Zaoczność  post meridiem praesenti litem addictio
o Postępowanie dowodowe  ustalenie stanu faktycznego
o Ciężar przeprowadzenia dowodu  powód (intentio, demonstratio), pozwany (exceptio).
o Świadkowie  dobrowolni, strona procesowa, dowód z biegłych, dokumentów
·ð Granice wÅ‚adzy sÄ™dziego
o Upoważnienie zawarte w condemnatio: zasądzenie, lub uwolnienie pozwanego.
Przedmiot nie określony  górna granica
o Iudicia stricti iuris  uwolnienie, lub zasądzenie w całości
o Pluris petitio  nadmierne żądanie:
żð Re (przedmiot
żð Tempore (czas)
żð Loco (miejsce)
żð Causa (przyczyna prawna)
o Iudicia bonae fidei - rozsądne uregulowanie sporu (cokolwiek się będzie należało na
podstawie dobrej wiary):
żð Zarzut podstÄ™pu, groz
by
żð PotrÄ…cenie  compensatio
żð Uwolnienie w przypadku zapÅ‚aty dokonanej po litis contestatio
·ð Wymóg kondemnacji pieniężnej i jej zÅ‚agodzenie
o Condemnatio pecuniaria  zasądzenie tylko na zapłacenie kwoty pieniężne
o Formula arbitraria  wezwanie pozwanego do spełnienia żądania podnoszonego przez
powoda Ä…ð dopuszczenie powoda do oszacowania wartoÅ›ci przedmiotu sporu
o Actiones arbitrariae  uniknięcie infamii
Wyrok i jego prawomocność:
·ð ObowiÄ…zek sÄ™dziego  wymuszenie poprzez karÄ™ pieniężnÄ… (multa), chyba że sprawa nie byÅ‚a
dla sędziego jasna
·ð Sententia, iudicatum  nie wymagano pisemnej formy, ani uzasadnienia.
9
Prawo Rzymskie - skrypt
o Treść  najczęściej zasądzenie, lub uwolnienie.
o Sędzia, ani inny organ nie mógł zmienić orzeczenia.
·ð Problem wyroku nieprawidÅ‚owego:
o Nieważny  nie wywierał skutków prawnych, chyba że został wykonany
o Formalna poprawność  namiastki apelacji
·ð Obrona przeciw powództwu egzekucyjnemu:
o Revocatio in duplum
o Intercessio  sprzeciw magistratury wyższej, lub równej
o Restitutio in integrum  anulowanie skutków postępowania i wyroku
o Osobista odpowiedzialność sędziego
Egzekucja osobista:
·ð Actio iudicati  do rozpoczÄ™cia egzekucji prowadziÅ‚o powództwo na podstawie wyroku (30 dni
Ä…ð ecictio actionis i in ius vocatio). Zakwestionowanie wyroku (bezpodstawne  nadużycie obrony)
·ð WiÄ™zienie prywatne, lub egzekucja majÄ…tkowa
Egzekucja majÄ…tkowa:
·ð Missio in bona  wprowadzenie wierzyciela w posiadanie majÄ…tku dÅ‚użnika. Publiczne
ogÅ‚oszenie egzekucji (proscriptio) Ä…ð caÅ‚y majÄ…tek.
·ð Venditio bonorum  30 dni  żyjÄ…cy/ 15  zmarli Ä…ð infamia, decydujÄ…ca faza egzekucji Ä…ð
magister bonorum Ä…ð prywatna licytacja
·ð Bonorum emptor  nabywca majÄ…tku dÅ‚użnika
·ð Cessio bonorum  ograniczenie egzekucji dla dÅ‚użników, którzy popadli w trudnoÅ›ci bez swojej
winy  dobrowolne odstÄ…pienie majÄ…tku (Cezar, lub August)
·ð Beneficium competentiae  konieczne Å›rodki do życia
·ð Distractio bonorum  przywilej egzekucyjny dla senatorów, uchwalony w pryncypacie. Egzekucja
majątkowa syngularna  części składowe majątku.
Charakterystyka procesu formułkowego:
·ð PostÄ™p na tle procesu legisakcyjnego  mniej formalistyczny, szerzej dostÄ™pny.
·ð Zakres zastosowania  w Rzymie i Italii. Niewolnicy  brak dostÄ™pu
·ð PozostaÅ‚oÅ›ci formalizmu  skrÄ™powanie sÄ™dziego treÅ›ciÄ… formuÅ‚ki, skutki litis contestatio.
·ð Niedomagania funkcjonalne  wpÅ‚ywy na sÄ™dziów
Charakterystyka procesu kognicyjnego:
·ð Pryncypat  postÄ™powanie nadzwyczajne (od Augusta do Justyniana)
·ð Struktura
o Proces jednolity
o Aparat jurysdykcyjny w całości państwowy  sędziami byli urzędnicy
o Sędzia kierował postępowaniem z urzędu na zasadzie autorytetu
o Brak jawności  pisemność, wysokie koszty
·ð Proces reskryptowy:
o Potrzeba angażowania autorytetu cesarskiego  odsyłanie spraw przez sędziów, osoby
prywatne  rozstrzygnięcia hipotetyczne
o PostÄ™powanie na podstawie reskryptu  okazanie przeciwnikowi Ä…ðproces  sÄ™dzia
sprawdzał stan faktyczny
·ð Znaczenie i funkcja procesu kognicyjnego:
o Państwowy, powszechny, materiał do ukształtowania procesu rzymsko 
kanonicznego
o Prostszy w konstrukcji, mniej formalistyczny, bardziej autorytatywny, niż formułkowy
o Przewlekłość, niska jakość aparatu sądowego  matactwa procesowe, asocjalność.
10
Prawo Rzymskie - skrypt
Przebieg postępowania w procesie kognicyjnym:
·ð In ius vocatio  akt pisemny i urzÄ™dowy. Pismo procesowe Ä…ð odpowiedz
na pismo powoda
(gwarancja stawiennictwa  przysięga, poręczycielstwo, więzienie sądowe)
·ð Zaoczność  proces kontumacjalny  postÄ™powanie bez udziaÅ‚u jednej strony.
·ð Litis contestatio  na poczÄ…tku sprawy po narratio i contradictio  punkt orientacyjny, bez
konsumpcji.
·ð Dowody  dokumenty. 334  testis unus, testis nullus  pozycja spoÅ‚eczna, obowiÄ…zek
świadectwa, przysięga. Ustawowe wskazówki  domniemania, ciężar przeprowadzenia
dowodu.
·ð Swoboda orzeczenia sÄ™dziowskiego  podlegaÅ‚ tylko ustawom, mógÅ‚ zasÄ…dzić powoda
·ð Egzekucja  sÄ…dowy organ wykonawczy, egzekucja syngularna (ruchomoÅ›ci, nieruchomoÅ›ci,
wierzytelności). 388, 486, 529  publiczne więzienia za długi.
Apelacja:
·ð Autorytet cesarza  zwracano siÄ™ doÅ„ o ponowne rozpatrzenie spraw
·ð W okresie dynastii Sewerów na żądanie jednej ze stron sÄ…d rozpatrywaÅ‚ sprawÄ™ od nowa 
poprawianie niesprawiedliwości
·ð CzÄ™sto nadużywana. 331  konstytucja Konstantyna W.  relegacja na 2 lata, pozbawienie
połowy majątku. Justynian  kary pieniężne, 2 apelacje, powyżej 10 funtów złota.
Åšrodki ochrony pozaprocesowej:
·ð Ogólna charakterystyka: uzupeÅ‚niajÄ…ce Å›rodki ochrony prawnej  zapobieganie sporom,
przygotowanie postępowań sądowych, zapewnienie wykonania wyroków, likwidowanie
skutków nieprawidłowych orzeczeń
·ð Stypulacje pretorskie  pretorowie przymuszali do skÅ‚adania zobowiÄ…zaÅ„ stymulacyjnych 
gwarancyjne (cautio)  np. szkoda niedokonana
·ð Missiones  uprawnienie do wprowadzenia zainteresowanej osoby w posiadanie majÄ…tku
drugiej osoby
·ð Interdykty:
o Autorytatywne nakazy, lub zakazy Ä…ð zakazy warunkowe
o Utrzymanie ładu wewnętrznego, ochrona interesów jednostek
o Znaczenie psychologiczne, działanie profilaktyczne
·ð Restitutio in intregrum
o Summum ius, summa iniuria Ä…ð przywrócenie stanu poprzedniego
o II w. p.n.e.  warunki i granice zastosowania (środek ostateczny)
o Poza procesem:
żð Z powodu wieku
żð NieobecnoÅ›ci w sprawach paÅ„stwowych
żð Groz
by, czy błędu przy zawieraniu czynności prawnych
o W procesie:
żð Odwrócenie skutków pluris petitio
żð Odwrócenie skutków niesÅ‚usznego wyroku
Początek i koniec osobowości fizycznej:
·ð Osoba fizyczna  od momentu urodzenia (żywego). WÄ…tpliwoÅ›ci  żywotność (7 miesiÄ™cy),
ludzki ksztaÅ‚t Ä…ð zdolność prawna osób wolnych
·ð Nasciturus  płód poczÄ™ty, ale nie urodzony  korzyÅ›ci majÄ…tkowe poprzez zastosowanie fikcji
·ð Koniec osobowoÅ›ci  Å›mierć, utrata wolnoÅ›ci
Zdolność prawna i jej wymogi:
11
Prawo Rzymskie - skrypt
·ð Zdolność do tego, aby być podmiotem praw i obowiÄ…zków
Zdolność do czynności prawnych:
·ð Zdolność do tego, aby za pomocÄ… czynnoÅ›ci prawnych ksztaÅ‚tować sytuacjÄ™ prawnÄ… wÅ‚asnÄ…,
albo innych osób
Status libertatis:
·ð Sytuacja prawna osoby (persona)  caput. Status:
o Libertatis  stan wolności, czy niewoli
o Civitatis  stanowisko w państwie
o Familiae  stanowisko w rodzinie
Cześć obywatelska i jej uszczuplenie:
·ð Wolni (liberi)  wolnourodzeni (ingenui) i wyzwoleÅ„cy
·ð Cześć obywatelska (existimatio)
o Niesława (infamia, ignominia)  popełnienie czynu hańbiącego, bądz
zasÄ…dzenie
o Turpitudo  ocena sędziego
·ð Capitis deminutio  zmiana stanowiska prawnego (maxima  utrata wolnoÅ›ci)
·ð Postliminium  niewola nieprzyjacielska:
o Ius postliminii  prawo powrotu (zawieszenie)
o Åšmierć w niewoli Ä…ð lex Cornelia (80 r. p.n.e.  Sulla) Ä…ð dziedziczenie
Powstanie niewoli:
·ð JeÅ„cy wojenni, lub dzieci urodzone w niewoli (stan dziedziczny poprzez matkÄ™)
·ð Płód niewolnicy (partus ancillae) przypadaÅ‚ wÅ‚aÅ›cicielowi
·ð SC Claudianum (52)  kobieta wolna, utrzymujÄ…ca stosunki z niewolnikiem bez zgody
właściciela, stawała się niewolnicą (zgoda  dziecko  do Hadriana)
Położenie prawne niewolników:
·ð Vitae necisque potestas
·ð ZwiÄ…zki pomiÄ™dzy niewolnikami  contubernium (zależaÅ‚y od przyzwolenia wÅ‚aÅ›ciciela)
·ð Nabycie  dla pana, przestÄ™pstwa  odpowiedzialność noksalna
·ð Brak praw publicznych, odpowiedzialność zbiorowa (SC Silanianum  10)
·ð Tendencje do zmian:
o III w. p.n.e.  peculium, możliwość likwidacji  ademptio peculii Ä…ð wyznaczone zadania
gospodarcze
o Zobowiązania naturalne, peculium  ograniczona odpowiedzialność właściciela
o Favor libertatis  rozstrzyganie na rzecz wolności (np. dzieci)
o Cesarze  sfera władzy nad niewolnikami (półśrodki)
o Zakończenie niewoli  przepis państwowy, lub wola właściciela. Porzucenie  rzecz
niczyja
Sposoby wyzwalania niewolników:
·ð Przyczyny wyzwalania:
o Kryzys ustroju niewolniczego (pobudzanie do wysiłku)
o Względy prestiżowe
o Względy humanitarne
·ð Sposoby:
o Wyzwolenia według prawa cywilnego
żð Manumissio vindicta  wyzwolenie przed organem wÅ‚adzy
żð Manumissio censu  wpis na listÄ™ obywateli
12
Prawo Rzymskie - skrypt
żð Manumissio testamento  bezpoÅ›rednie (patronem  zmarÅ‚y), warunkowe,
powiernicze.
żð Za Konstantyna  przed biskupem i gminÄ… wyznaniowÄ…
o Wyzwolenia według prawa pretorskiego
żð Nieformalne  w gronie przyjaciół, liÅ›cie Ä…ð Latynowie juniaÅ„scy (lex Iunia
Norbana  19)
·ð Rozmiary wyzwoleÅ„ i ich ograniczenia:
o Lex Fufia Canina (2 p.n.e.)  ograniczenia wyzwoleń testamentowych
o Lex Aelia Sentia (4)  ograniczenia merytoryczne (wyzwalajÄ…cy  20 lat, wyzwalany 
30/ słuszna przyczyna). Niewolnicy karani, używani do igrzysk  peregrini dediticii 
niemożność osiedlenia w Rzymie. Pozbawienie skutków wyzwolenia na szkodę
wierzycieli (Justynian), lub patrona.
Położenie prawne wyzwoleńców:
·ð Obywatelem stawaÅ‚ siÄ™ tylko wyzwolony przez obywatela
·ð Brak dostÄ™pu do urzÄ™dów republikaÅ„skich
·ð Prawo patronatu  opieka i wÅ‚adza
·ð Przyrzeczenie Å›wiadczenia bezpÅ‚atnych usÅ‚ug  przed wyzwoleniem
·ð Lex Papia Poppea (9)  dopuszczenie patrona do dziedziczenia.
·ð 326  prawo do odwoÅ‚ania wyzwolenia (Konstantyn)
·ð Ius aureorum anulorum  nie znosiÅ‚o prawa spadkowego patrona. Natalium restitutio  zrównanie
z wolnourodzonymi
·ð Osoby półwolne:
o Dłużnicy poddani egzekucji osobistej, gladiatorzy, osoby wykupione z niewoli
nieprzyjacielskiej
o Personae in mancipio  dzieci sprzedane w specyficzny stan zależności
o Coloni  dzierżawcy gruntów rolnych trwale przytwierdzeni do ziemi (IV w. 
niemożność opuszczenia uprawianych gruntów)
Stanowisko prawne obywateli rzymskich (status civitatis):
·ð Sprawowanie urzÄ™dów (ius honorum), gÅ‚osowanie na zgromadzeniach ludowych (ius suffragii),
służba w legionach, zwolnienie z podatków.
·ð Urodzenie z rodziców obywateli, dla Latynów  osiedlenie w Rzymie
·ð Nadanie obywatelstwa przez organy paÅ„stwowe (weterani, gminy).
·ð Latynowie juniaÅ„scy  nagroda za dziaÅ‚alność populacyjnÄ…, porzÄ…dkowÄ…, gospodarczÄ…
·ð Lex Iulia i lex Plautia Papiria (90 i 89 p.n.e.)  obywatelstwo dla Latynów
·ð 212  peregryni
·ð Capitis deminutio media  utrata obywatelstwa z zachowaniem wolnoÅ›ci (obywatelstwo innego
państwa, banicja)
Stanowisko prawne Latynów:
·ð Latyni - 338 p.n.e.  podbój Lacjum, od III w. p.n.e.  mieszkaÅ„cy kolonii latyÅ„skich (Latini
coloniarii).
·ð Peregryni:
o Wolni mieszkańcy, cudzoziemcy
o Peregrini certae civitatis  zwierzchnictwo Rzymu
o Peregrini dediticii  obszary podbite i niepożądani wyzwoleńcy
Status familiae:
·ð Familia  zespół osób i wartoÅ›ci majÄ…tkowych należących do tego samego domu.
·ð Agnatio  organizm monokratyczny i patriarchalny (pater familias)  akt prawny, urodzenie.
Gentiles  osoby, które łączyła wspólnota nazwiska.
13
Prawo Rzymskie - skrypt
·ð Cognatio  pokrewieÅ„stwo naturalne. W linii prostej  wstÄ™pni (ascendenci) i zstÄ™pni
(descendenci). Stopnie  liczba urodzeń.
·ð Personae sui iuris  osoby nie podlegajÄ…ce wÅ‚adzy familijnej, o peÅ‚nej zdolnoÅ›ci prawnej (alieni
iuris  ograniczona). Filius familias  bierna zdolność majątkowa (SC Macedonianum)
·ð Capitis deminutio minima  zmiana przynależnoÅ›ci familijnej
Osoby prawne:
·ð ZwiÄ…zki osób  korporacje:
o Cesarze  fiscus
o Związki osób  gminy, stowarzyszenia (zespoły osób związanych ze sobą).
·ð Masy majÄ…tkowe  fundacje:
o Fundacje niesamodzielne  wartości majątkowe przeznaczone do określonych celów
o Fundacje samodzielne (V i VI)  majątki odrębne zarządzane przez specjalne organy
·ð Stan prawny wedÅ‚ug ustawodawstwa Justyniana  dopuszczenie gmin, stowarzyszeÅ„ do
udziału w procesie formułkowym przez przedstawicieli.
Zdolność do czynności prawnych:
·ð PÅ‚eć  ograniczenia dla kobiet
·ð Wiek:
o Infantes  dzieci (do 7 lat)
o Impuberes  niedojrzali (12, 14)  możność przyjmowania przysporzeń
o Puberes, minores viginti quinque annis  dojrzali poniżej 25 roku życia  chronieni przed
ujemnymi skutkami swobody działania
o Puberes  dojrzali i minorzy po uzyskaniu przywileju cesarskiego (18, 20)
·ð Stan umysÅ‚owy i marnotrawstwo:
o Furiosus  umysłowo chorzy (oprócz przerw w chorobie)
o Prodigus  marnotrawcy
Pojęcie i rodzaje czynności prawnych:
·ð PojÄ™cie:
o Zdarzenia prawne  zdarzenia, z którymi łączą się skutki prawne
o Czynności prawne  działania ludzkie, zmierzające do wywołania skutków prawnych
·ð Rodzaje:
o Jednostronne i dwustronne
o Inter vivos i mortis causa
o RozporzÄ…dzajÄ…ce i zobowiÄ…zujÄ…ce
o Odpłatne i nieodpłatne
Elementy składowe czynności prawnych:
·ð Forma  wymogi co do formy, lub dowolność (objawienie woli, lub czynnoÅ›ci dorozumiane)
·ð Treść  typowa lub nietypowa (zgodna z prawem i dobrymi obyczajami). Minimum treÅ›ci i
dodatki niekonieczne
Pojęcie i rodzaje warunków:
·ð Warunek  zdarzenie przyszÅ‚e i niepewne (charakter losowy, uzależnione od woli osoby,
pośrednie):
o ZawieszajÄ…cy
o RozwiÄ…zujÄ…cy
o Niemożliwy do spełnienia (niemożliwość fizyczna, lub prawna)
·ð Termin  zdarzenie przyszÅ‚e i pewne.
·ð Polecenie  obowiÄ…zki, zobowiÄ…zania moralne (cele socjalne, sakralne)
14
Prawo Rzymskie - skrypt
Oświadczenie woli i jego wady:
·ð Wola, a oÅ›wiadczenie  wola (element wewnÄ™trzny) Ä…ð oÅ›wiadczenie (element zewnÄ™trzny).
Causa Curiana  92 r. p.n.e.
·ð OÅ›wiadczenie zÅ‚ożone nie na serio
·ð Pozorność  obchodzenie zakazów. CzynnoÅ›ci desymulowane.
BÅ‚Ä…d (error):
·ð Rozbieżność nie zamierzona:
o Identyczność osoby, lub przedmiotu
o Istotne właściwości rzeczy
o Jakość rzeczy
o Oznaczenie rzeczy
·ð Nieznajomość prawa  kobiety i żoÅ‚nierze
·ð Dolus (podstÄ™p)  rozmyÅ›lne wprowadzenie w bÅ‚Ä…d
·ð Metus  bojaz
Å„ spowodowana groz
bą (vis)  bezprawna, poważna
Skutki czynności prawnych. Nieważność czynności prawnych:
·ð CzynnoÅ›ci ważne  wywieraÅ‚y skutki prawne (np. nabycie prawa)
·ð CzynnoÅ›ci nieważne  bezskuteczne, brak możliwoÅ›ci uzdrowienia:
o Konwalidacja
o Konwersja
o Zatwierdzenie
·ð CzynnoÅ›ci wzruszalne  pozbawiane skutków przez prawne dziaÅ‚anie osób zainteresowanych.
Zastępstwo przy czynnościach prawnych:
·ð Potrzeby i Å›rodki zaradcze  osoby alieni iuris naturalnymi przedstawicielami.
·ð ZastÄ™pstwo poÅ›rednie  we wÅ‚asnym imieniu  skutki w drodze wtórnej czynnoÅ›ci
·ð ZastÄ™pstwo bezpoÅ›rednie (przedstawicielstwo)  dziaÅ‚anie w cudzym imieniu
Konkubinat:
·ð PojÄ™cie  zwiÄ…zek jednego mężczyzny z jednÄ… kobietÄ…  trwaÅ‚a wola i rzeczywiste
utrzymywanie wspólnoty
·ð Odmiany małżeÅ„stwa i zwiÄ…zki podobne
o Cum manu  zmiana przynależności agnacyjnej kobiety  sine manu
o Iustum matrimonium  obywatele
o Matrimonium iuris gentium
·ð Konkubinat:
o Trwały związek dwojga wolnych osób zawiązany i utrzymywany celowo jako związek
pozamałżeński (ustawy Augusta)
o Dogodniejszy dla mężczyzn (honorowe stanowisko, majątek, darowizny)
o Cesarstwo chrześcijańskie  przekształcanie w małżeństwo
Zawarcie małżeństwa  wymogi ważności i przeszkody. Wejście żony pod władzę męża:
·ð Conubium  zdolność dwojga osób do zawarcia miÄ™dzy sobÄ… peÅ‚noprawnego małżeÅ„stwa
rzymskiego (plebejusze  lex Canuleia z 445 p.n.e., wyzwoleńcy  za Augusta)
·ð Wymogi i ograniczenia  dojrzaÅ‚ość stron i zgoda zainteresowanych (lub zwierzchników
familijnych). Inne przeszkody: choroba umysłowa, pokrewieństwo (w linii prostej i bocznej
do 6  3 stopnia), powinowactwo, adopcja.
·ð Ustawodawstwo małżeÅ„skie Augusta:
15
Prawo Rzymskie - skrypt
o Lex Iulia de maritandis ordinibus i lex Iulia de adulteriis z 18 p.n.e., lex Papia
Poppaea
o Rozwój populacji  obowiązek małżeński, posiadania dzieci (bezżenni nie mogli
otrzymać nic z testamentu, bezdzietni  połowę)
·ð ZarÄ™czyny (sponsalia)  wzajemne przyrzeczenie przyszÅ‚ego małżeÅ„stwa. W prawie
poklasycznym  zadatek (arra sponsalicia)  poczwórna, od 472  podwójna wysokość
·ð Sposób zawarcia małżeÅ„stwa  czynność prywatna i nieformalna (zewnÄ™trzne objawy)
·ð Conventio in magnum  wÅ‚Ä…czenie żony do familii agnacyjnej męża:
o Confarreatio  akt sakralny  2 najwyższych kapłanów, 10 świadków  patrycjusze
o Coëmptio  mancypacja  dawna plebejska forma
o Usus  przemiana małżeństwa sine manu w cum manu po nieprzerwanym,
jednorocznym pobycie żony w domu męża
Ustanie małżeństwa:
·ð Powody:
o Śmierć
o Przerwanie faktycznej wspólnoty
o Długotrwałe zaginięcie (5 lat)
o Popadnięcie w niewolę u wrogów
o Iustum matrimonium  utrata obywatelstwa, wolności
·ð Rozwód:
o Wolność rozwiązywania małżeństw (223  Aleksander Sewer)
o Czynność prywatna
o Divortium  rozejście za porozumieniem
o Repudium  odtrącenie małżonka (cum manu  tylko mąż)
o Zwierzchnik familijny żony  do Antoninusa Piusa (małżeństwo harmonijne)
o Od Konstantyna W. do Justyniana  konstytucje przeciw rozwodom jednostronnym
(katalogi przyczyn i kar  majÄ…tkowych, przeciw osobie)
·ð Zniesienie manus
o Confarreatio Ä…ð diffareatio (akt przeciwny)
o Coëmptio, lub usus Ä…ð remancipatio
·ð Ponowne małżeÅ„stwo:
o Kobiety  odczekanie określonych terminów (10  12 miesięcy)
Stosunki osobiste i majątkowe między małżonkami:
·ð Stosunki osobiste  ogólna charakterystyka:
o Powinowactwo
o Honorowe stanowisko żony  brak równouprawnienia
·ð MałżeÅ„stwo cum manu:
o Żona  stanowisko agnacyjnej córki (lub wnuczki)  władza osobista mniej rozległa,
niż nad dziećmi
o Mater familias  domina  niemożność sprzedaży trans Tiberim, czy w mancipium  sąd
domowy
o Usurpatio trinoctii  niezależność materialna
·ð MałżeÅ„stwo sine manu
o Mąż decydował o istotnych sprawach rodziny
o Od Dioklecjana  interdictum de uxore exhibenda ac ducenda
·ð MałżeÅ„skie prawo majÄ…tkowe  ogólne zasady:
o Cum manu  zupełna wspólnota majątkowa:
żð Sui iuris  majÄ…tek przypadaÅ‚ mężowi
żð Nabytki przypadaÅ‚y mężowi
16
Prawo Rzymskie - skrypt
żð Ciężar utrzymania domu
o Sine manu  zupełna rozdzielczość majątkowa:
żð Sui iuris  majÄ…tek parafernalny
żð Dochody  wÅ‚asne uznanie
żð Ciężar utrzymania  mąż
·ð Zakaz darowizn  zapora przeciw presjom moralnym i materialnym miÄ™dzy małżonkami.
Dozwolone  podarunki, pomoc w utrzymaniu domu. Oratio Severi  206.
Posag  pojęcie, sposoby ustanowienia i rodzaje:
·ð Istota, funkcja i znaczenie:
o Majątek wniesiony mężowi ze strony kobiety w związku z zawarciem małżeństwa 
przysporzenie bezpłatne
o Ciężary małżeństwa
o Zabezpieczenie trwałości małżeństwa
·ð Rodzaje i sposoby ustanowienia:
o A patre profecta  zwierzchnik agnacyjny (obowiÄ…zek  za Justyniana)
o Dos adventica  od kogokolwiek
o Przedmiot posagu  wszystko, co przedstawiało wartość majątkową
o Przed, przy zawarciu, lub w trakcie trwania małżeństwa
o Dotis datio  realne przysporzenie
o Dotis dictio  jednostronne przyrzeczenie ustanowienia posagu.
o Dotis promissio  przyrzeczenie dwustronne, stypulacja
o Pollicitatio dotis  nieformalne przyrzeczenie
·ð Ewolucja obowiÄ…zku zwrotu posagu:
o Republika  obowiązek moralny (śmierć  część spadkowa, lub zapis posagowy) 
dług honorowy
o Actio ex stipulatu  zastrzeżenie zwrotu  stypulacja (substancja posagowa  posag
zwrotny).
o Actio rei uxoriae  obowiązek zwrotu (protorowie). Powództwo bonae fidei  substancja,
prawo zatrzymania  dzieci, naganne prowadzenie żony.
·ð Reforma Justyniana:
o 530  reforma prawa posagowego
o Rozszerzenie zakresu obowiązku zwrotu (mąż  użytkownikiem)
o wzmocnienie gwarancji zwrotu  zakaz pozbywania i obciążania gruntów, zastaw
hipoteczny na majątku męża
·ð Darowizna z powodu małżeÅ„stwa - ekonomiczna przeciwwaga posagu
Powstanie i zgaśnięcie władzy ojcowskiej:
·ð Znaczenie wejÅ›cia pod wÅ‚adzÄ™  spoÅ‚eczne i ekonomiczne stanowisko ojca.
·ð Urodzenie w małżeÅ„stwie  dzieci z iustum matrimonium, jeÅ›li zostaÅ‚y uznane za małżeÅ„skie. W
prawie klasycznym dwa domniemania:
o Najrychlej  182 dzień od zawarcia małżeństwa i 300 dzień po jego rozwiązaniu
o Ojcem jest mąż matki
·ð Przysposobienie  wÅ‚Ä…czenie do familii osób z zewnÄ…trz, przybranie dziecka (adoptujÄ…cy
starszy o  pełną dojrzałość , potem  18 lat). Uzupełnianie familii na niższych szczeblach.
Dwa rodzaje:
o Arogacja  przyjęcie do familii osoby sui iuris  kontrola społeczna  zgromadzenia
ludowe, reskrypt cesarski
o Adopcja właściwa  osoby alieni iuris  akt prywatny, dokonywany przez strony
zainteresowane w oparciu o władzę magistratury  szereg formalności (zwolnienie z
władzy, wprowadzenie pod nową). Pod koniec okresu klasycznego  prywatne
17
Prawo Rzymskie - skrypt
umowa (zgoda adoptowanego). W prawie justyniańskim  rozróżnienie skutków przy
adopcji przez osobÄ™ obcÄ…, lub ascendenta.
·ð Legitimatio  nadanie dzieciom urodzonym w konkubinacie stanowiska dzieci urodzonych w
małżeństwie
·ð WÅ‚adza dożywotnia  zgaÅ›niecie przez:
o Śmierć
o UtratÄ™ obywatelstwa
o Osiągnięcie wysokich stanowisk kapłańskich (kobiety  Westalki). Nowele  biskupi.
o Zmiana przynależność familijnej
o W prawie poklasycznym  porzucenie dziecka
·ð Emancypacja:
o Zwolnienie z podległości władzy ojcowskiej:
żð Wydziedziczenie za życia
żð MajÄ…tek familijny  jeden syn
żð Dążenie synów do samodzielnoÅ›ci
o Peculium  wyposażenie; część majątku (1/3)  wynagrodzenie za dokonanie
emancypacji.
o Akt prywatny, od VI w.  rejestracja (zgoda dojrzałego emancypowanego)
Treść władzy ojcowskiej. Peculium:
·ð WÅ‚adza nad osobami  ogólna charakterystyka:
o Pierwotnie  nieograniczona władza (ograniczenia pozaprawne)
o Od schyłku republiki  obowiązki ojca
·ð Ius vitae necisque:
o Jurysdykcja karna za najcięższe przestępstwa (sąd domowy).
o IV  zniesienie władzy życia i śmierci (karcenie dzieci)
o Los noworodków  zabicie, porzucenie
·ð Ius vendendi - sprzedaż dzieci (w obrÄ™bie paÅ„stwa  synowie  2 razy, córki, wnukowie  raz).
294  Dioklecjan zakazał alienowania dzieci; 329  Konstantyn W.  w razie ubóstwa
sprzedaż noworodków z prawem odkupu
·ð MałżeÅ„stwo dzieci
·ð Åšrodki ochrony  wewnÄ…trz familii  dozwolona samopomoc, na zewnÄ…trz  powództwo
windykacyjne, interdykty pretorskie
·ð Jedność majÄ…tku familijnego  pater familias wÅ‚aÅ›cicielem, zarzÄ…dcÄ… i dysponentem Ä…ð ewolucja
w kierunku dezintegracji majÄ…tkowej.
·ð Peculium  wydzielanie z majÄ…tku poszczególnych elementów i powierzanie ich w odrÄ™bny
zarząd. Syn nie mógł umniejszać substancji peculium przez darowizny. Ojciec  rozszerzał
zakres możliwości nabywczych familii, syn  samodzielność w gospodarowaniu.
·ð Peculium castrense  peculium quasi castrense  peculium obozowe, odrÄ™bny majÄ…tek syna 
żołnierza. Dominat  nabytki uzyskane w służbie publicznej, świeckiej i duchownej.
·ð Bona materna i inne nabytki dzieci  dobra pochodzÄ…ce ze spadku po matce, elementy
pochodzÄ…ce z innych z
ródeł  zarząd i pobieranie pożytków, bez możności dysponowania.
Opieka nad niedojrzałymi:
·ð Sposoby powoÅ‚ania opiekuna:
o Tutela legityma  opieka ustawowa (agnaci, gentylowie). Niebezpieczne dla pupila 
opiekun spadkobiercÄ…, niepraktyczne.
o Tutela testamentaria  powołanie w testamencie (sposób uprzywilejowany)
o Tutela dativa  od 200r. p.n.e.  zarzÄ…dzenie wÅ‚adzy  wniosek (ktokolwiek, matka) Ä…ð
decyzja (pretor, namiestnik). II  pretor do spraw opiekuńczych. Opiekun
18
Prawo Rzymskie - skrypt
mianowany przez urzędnika  obowiązek obywatelski  mógł ubiegać się o
zwolnienie.
o Do Justyniana  opieka agnatów zastąpiona ustawową opieką kognatów męskich w
Noweli 118 z roku 543. Prawo poklasyczne  najbliższe kobiety
·ð WÅ‚adza opiekuna - surogat wÅ‚adzy ojcowskiej  wÅ‚adza nad majÄ…tkiem  poczÄ…tkowa
swobodna, póz
niej  nadzór urzędowy. Pupil powyżej 7 roku życia mógł powiększać majątek
samodzielnie.
·ð Odpowiedzialność opiekuna:
o Actio suspecti tutoris  każdy obywatel w czasie sprawowania opieki Ä…ð usuniÄ™cie
o Actio rationibus distrahendis - powództwo w sprawie rozdzielenia rachunków  pupil po
zakończeniu opieki
o Actio tutelae  pupil  rozliczenie ze sprawowanej opieki  pozytywne działania,
niedbalstwo Ä…ð infamia. Opiekun mógÅ‚ wytoczyć powództwo wzajemne o zwrot
nakładów poczynionych w interesie pupila. Cautio rem pupilli salam fore  stypulacja
pretorska  gwarancja nieuszczuplania majÄ…tku pupila. Od Konstantyna W. 
hipoteka generalna.
Opieka nad kobietami:
·ð Republika  proces usamodzielniania siÄ™ kobiet
·ð PowoÅ‚anie w testamencie  mężowie pozostawiali możliwość wyboru opiekuna.
·ð Coëmptio  czynność powiernicza w celu unikniÄ™cia opieki Ä…ð mancipium
·ð DojrzaÅ‚e kobiety sui iuris  współudziaÅ‚ opiekuna przy ważniejszych czynnoÅ›ciach prawnych
(w pryncypacie  formalność)
·ð August zniósÅ‚ opiekÄ™ nad kobietami wielodzietnymi, Klaudiusz  ustawowÄ… opiekÄ™ agnatów,
instytucja przetrwała do Dioklecjana.
Kuratela:
·ð Różnice w stosunku do opieki:
o Sytuacje wyjątkowe, przejściowe
o Piecza nad majÄ…tkiem, nie osobÄ…
o Kurator działał sam
o Zasady odpowiedzialności  jak przy prowadzeniu cudzych spraw bez zlecenia,
Justynian wprowadził powództwa analogiczne do opieki.
·ð Cura furiosi  zarzÄ…d majÄ…tku umysÅ‚owo chorego  agnaci, gentyle  zabezpieczenie interesów
familijnych i kuranda. Póz
niej  kuratela z nominacji urzędnika, w testamencie  wniosek.
·ð Cura prodigi  analogiczne cele.
·ð Cura minorum  umożliwienie minorom udziaÅ‚u w obrocie prawnym (poczÄ…tkowo  każda
czynność osobno, potem  zarząd całym majątkiem)
·ð Inne przypadki: kurator majÄ…tku dÅ‚użnika, dziecka poczÄ™tego, ale nie urodzonego.
Pojęcie i rodzaje rzeczy:
·ð Res corporales (rzeczy materialne)  res incorporales (rzeczy abstrakcyjne  uprawnienia majÄ…tkowe).
·ð Res in patrimonio  res extra patrimonium (wyjÄ™te z majÄ…tku i obrotu prawnego):
o Divini iuris:
żð Rzeczy poÅ›wiÄ™cone kultowi religijnemu
żð Rzeczy poÅ›wiÄ™cone kultowi zmarÅ‚ych
żð Rzeczy oddane pod szczególnÄ… opiekÄ™ bogów (mury, bramy Rzymy, znaki
graniczne)
o Humani iuris:
żð Rzeczy sÅ‚użące do powszechnego użytku
żð Rzeczy przeznaczone do użytku publicznego
19
Prawo Rzymskie - skrypt
·ð Res mancipi (rzeczy szczególnie wartoÅ›ciowe  grunty poÅ‚ożone w Italii, niewolnicy, woÅ‚y, konie,
osły, muły, służebności gruntów wiejskich)  res nec mancipi (pieniądze, sprzęty domowe,
wielbłądy, słonie). Obrót res mancipi  utrudniony przez wymóg stosowania aktów do pewnego
stopnia publicznych.
·ð Res immobiles (nieruchomoÅ›ci  grunty i wszystko, co gruntem stale zÅ‚Ä…czone), res mobiles
(niewolnicy).
·ð Rzeczy oznaczone wedÅ‚ug cech indywidualnych (species), albo wedÅ‚ug przynależnoÅ›ci do gatunku
(genus) Ä…ð zamienne, zużywalne
·ð Rzeczy podzielne (na części fizyczne bez uszczerbku dla ich istoty i wartoÅ›ci) i niepodzielne
(części idealne).
·ð Pożytki (fructus)  pÅ‚ody naturalne. Pożytki poÅ‚Ä…czone z rzeczÄ… macierzystÄ… byÅ‚y jej częściÄ…
składową
Istota posiadania. Rodzaje posiadania. Skutki prawne posiadania:
·ð Posiadanie a prawo wÅ‚asnoÅ›ci:
o Władztwo faktyczne  ochraniane siłami zainteresowanego
o Władztwo prawne  uznanie i ochrona państwa
·ð Elementy posiadania:
o Element zewnętrzny (corpus)  fizyczne władanie
o Element wewnętrzny (animus)  wola, zamiar
·ð Natura i skutki prawne:
o Władztwo faktyczne  sprawowane fizycznie w określonym zamiarze (animo). Skutki:
żð Możliwość nabycia  poprzez posiadanie  prawa wÅ‚asnoÅ›ci
żð Ochrona posesoryjna
·ð Possessio civilis - wÅ‚adztwo faktyczne sprawowane corpore z wolÄ… podobnÄ… do woli wÅ‚aÅ›ciciela Ä…ð
zasiedzenie.
·ð Possessio naturalis (detentio)  wÅ‚adztwo faktyczne sprawowane corpore, ale nie wywierajÄ…ce skutków w
sferze prawa (detencja, dzierżenie)  władztwo w cudzym imieniu.
·ð Possessio ad interdicta:
o Posiadanie uznane i chronione według prawa pretorskiego  posiadacze w swoim imieniu
z wolÄ… zatrzymania rzeczy dla siebie:
żð WÅ‚aÅ›ciciel posiadajÄ…cy
żð Posiadacz w dobrej wierze
żð Posiadacz w zÅ‚ej wierze
o Samodzielna ochrona posesoryjna  4 kategorie detentorów:
żð Zastawnik
żð Prekarzysta
żð Depozytariusz sekwestrowy
żð Emfiteuta  dzierżawca wieczysty (superficjariusz)
·ð Quasi possessio  posiadanie prawa (np. spadku, ochrona posesoryjna sÅ‚użebnoÅ›ci).
Ochrona posiadania:
·ð Nabycie i utrata posiadania  znaczenie: Å‚Ä…czyÅ‚o siÄ™ z nabyciem i utratÄ… prawa wÅ‚asnoÅ›ci.
·ð Nabycie normalne: corpore et animo  dematerializacja wymogów:
o Corpus:
żð Nabycie pierwotne  akt objÄ™cia w fizyczne wÅ‚adanie musiaÅ‚ być wyraz
ny 
użycie siły.
żð Przeniesienie posiadania   z rÄ™ki do rÄ™ki , nieruchomoÅ›ci  obejÅ›cie, pokazanie.
o Animus:
żð Nabycie pierwotne  sam akt fizycznego zawÅ‚adniÄ™cia rzeczÄ….
żð Przeniesienie  charakter osiÄ…gniÄ™tego porozumienia.
o  Podstawy posiadania nie można było zmienić wewnętrznym aktem woli.
·ð Nabycie wyjÄ…tkowe: solo animo  zmiana podstawy wÅ‚adania:
20
Prawo Rzymskie - skrypt
o Traditio brevi manu  przeniesienie posiadania na dzierżyciela.
o Constitutum possessiorum  przeniesienie posiadania na mocy samej umowy z nabywcÄ…, przy
czym dotychczasowy posiadacz pozostaje nadal dzierżycielem.
·ð Utrata posiadania  brak corpus, lub animus  porzucenie, ucieczka zwierzÄ™cia, zgubienie rzeczy.
Wyjątki  letnie pastwiska, niewola, zbiegostwo, śmierć.
·ð Ochrona posiadania  interdykty posesoryjne:
o Ochrona posesoryjna  posiadania (użycie siły)
o Ochrona petytoryjna - własności
·ð Possessio vitiosa (posiadanie wadliwe)  nabyte od przeciwnika siÅ‚Ä…, albo potajemnie, albo w sposób
prekaryjny. Tylko wadliwe nabycie od przeciwnika, wobec osób postronnych nie miało znaczenia
Ä…ð dozwolona pomoc wÅ‚asna o charakterze aktywnym.
·ð Interdicta retinendae possessionis  ustalenie, który z przeciwników utrzyma siÄ™ przy posiadaniu rzeczy
spornej:
o Uti possidetis  nieruchomości (posiadacz niewadliwy w chwili wydania)
o Utrubi  ruchomości (poprzedni rok  dłużej niewadliwy + poprzednik)
·ð Interdicta recuperandae possessionis  sÅ‚użyÅ‚y do odzyskania posiadania utraconego:
o Unde vi  niewadliwy posiadacz, którego wyzuto z posiadania siłą  rok.
o De vi armata  użycie siły zbrojnej  odrzucenie rocznego terminu, posiadacze wadliwi
o De precario  przeciw prekarzyście, który nie zwrócił rzeczy otrzymanej w precarium.
·ð Ochrona posesoryjna w prawie poklasycznym i justyniaÅ„skim  zaostrzenie kontroli nad aktywnÄ…
pomocą własną i rozszerzenie ochrony posesoryjnej (dopuszczenie dzierżycieli i posiadaczy
wadliwych):
o Wymogi utrubi zrównane z uti possidetis
o Wyzucie siłą  rok, wadliwość
o Ochrona posesoryjna stała się ochroną sądową
·ð Funkcja ochrony posesoryjnej:
o Stosowane szerzej, niż ochrona prawa cywilnego
o Szybka likwidacja samopomocy i samowoli  wszyscy posiadacze suo nomie
o Wzmocnienie ochrony prawa własności
o Funkcja porzÄ…dkowa i przygotowawcza przed procesem petytoryjnym.
Pojęcie własności. Rodzaje własności rzymskiej:
·ð Ogólna charakterystyka rozwoju - wzrost wartoÅ›ci niewolników.
·ð WÅ‚asność kwirytarna  uznana i chroniona wedÅ‚ug prawa cywilnego.
o Dostępna tylko dla obywateli.
o Tylko grunty położone w Italii
o Res mancipi  formalne akty pozbywcze, res nec macnipi  nieformalne wydanie rzeczy.
o Uprawnienia  nadanie niewolnikowi stanowiska obywatela, legat windykacyjny.
o Cywilne środki ochrony petytoryjnej.
·ð WÅ‚asność bonitarna  uznana i chroniona wedÅ‚ug prawa pretorskiego:
o Pomijanie formalnoÅ›ci prawa cywilnego  potrzeby obrotu gospodarczego Ä…ð zasiedzenie
(ochrona pretorska)
o Podwójna własność  gołe prawo kwirytarne
·ð Quasi  wÅ‚asność gruntów prowincjonalnych:
o Władanie  posiadanie i użytkowanie (obowiązek płacenia daniny)
o W rzeczywistości  prawdziwi właściciele  nabywanie przez zasiedzenie wprowadzone w
III w. przez longi temporis praescriptio (Dioklecjan zniósł przywilej gruntów italskich)
·ð WÅ‚asność peregrynów  osobne prawo, wÅ‚asność pojedyncza, urzÄ…dzenie z zakresu ius gentium,
środki procesowe stosowane analogicznie.
·ð WÅ‚asność w prawie wulgarnym  IV i V w. na Zachodzie  rozchwianie terminologii.
·ð WÅ‚asność w prawie justyniaÅ„skim  likwidacja historycznych nawarstwieÅ„.
·ð Cechy charakterystyczne  najważniejsze i najpeÅ‚niejsze co do treÅ›ci prawo rzeczowe:
o Wąski krąg dopuszczalnych podmiotów  uprawnienia zindywidualizowane
21
Prawo Rzymskie - skrypt
o Szeroki krąg przedmiotów
o Swoboda właściciela w korzystaniu ze swego prawa
o Ochrona stanowiska właściciela wobec osób postronnych
Współwłasność:
·ð WÅ‚asność indywidualna  podwójna wÅ‚asność nie stanowiÅ‚a wyjÄ…tku
·ð WspółwÅ‚asność  podziaÅ‚ prawa do rzeczy (każdy współwÅ‚aÅ›ciciel mógÅ‚ dysponować swoim
udziałem, łącznie  całą rzeczą, zniesienie wspólnoty  powództwo działowe)
Treść prawa własności:
·ð Przedmiot  rozciÄ…gniÄ™ty jak najszerzej (nieruchomoÅ›ci  sÅ‚up powietrza, wnÄ™trze ziemi z
kopalinami, bez znaków granicznych).
·ð Zakres uprawnieÅ„ wÅ‚aÅ›ciciela:
o Prawo po posiadania rzeczy własnej
o Prawo do używania, a nawet zużycia
o Prawo pobierania pożytków (prawo połowu ryb i polowania)
o Prawo do rozporządzania rzeczą własną  sprzedaż, alienacja, także po śmierci
Ograniczenia prawa własności:
·ð Ograniczenia w sferze obyczajowej np. niegospodarność, rozrzutność, piÄ™tnowane notÄ… cenzorskÄ…
·ð Ograniczenia w sferze prawa publicznego  wywÅ‚aszczenia dla dobra publicznego, ograniczenia o
charakterze sanitarnym, komunikacyjnym, czy budowlanym.
·ð Ograniczenia w sferze prawa prywatnego wynikaÅ‚y z prawa sÄ…siedzkiego:
o Owoce spadajÄ…ce na grunt sÄ…siedni
o Kierowanie naturalnego spływu wody
o Szkodliwe oddziaływania na grunt sąsiedni
·ð Ograniczenia przyjÄ™te przez samych wÅ‚aÅ›cicieli  prawa na rzeczach cudzych, stosunki obligacyjne
(elastyczność prawa własności).
Pochodne sposoby nabycia własności:
·ð Sposoby nabycia i ich rodzaje
o Według prawa cywilnego, lub naturalnego
o W sposób pochodny (od poprzedniego właściciela), lub pierwotny (niezależnie od
uprawnień poprzednich).
·ð Utrata prawa wÅ‚asnoÅ›ci:
o Porzucenie rzeczy (oprócz ratowania statku, wypadnięcia z wozu)
o Zniszczenie rzeczy
o Utrata władzy nad dzikim zwierzęciem
·ð Przeniesienie prawa wÅ‚asnoÅ›ci  zasady ogólne:
o Nikt nie może przenieść na drugiego więcej prawa, aniżeli sam ma  ochrona właścicieli.
o Własność na rzeczach przenosi się przez wręczenia i zasiedzenia, a nie gołe umowy
(wymagany widoczny akt przejścia władzy)  do 293
o W prawie poklasycznym i justyniaÅ„skim Ä…ð czynność zobowiÄ…zujÄ…ca i rozporzÄ…dzajÄ…ca
Mancypacja:
·ð Pierwotnie  bezpoÅ›rednia wymiana, po rozpowszechnieniu w III w. p.n.e. pieniÄ…dza bitego
straciÅ‚a sens Ä…ð wtórna postać  pozorna sprzedaż
·ð Publiczny akt prawny, w którym nastÄ™powaÅ‚o formalne stwierdzenie przejÅ›cia wÅ‚adzy z jednej
osoby na drugÄ….
·ð Obywatele rzymscy  5 Å›wiadków i libripens
·ð StanowiÅ‚a etap drugi, gdy wszystko zostaÅ‚o uregulowane Ä…ð akt abstrakcyjny, oderwany od swej
przyczyny prawnej
22
Prawo Rzymskie - skrypt
In iure cessio:
·ð Wywodzi siÄ™ z procesu w formie legis actio sacramento in rem, gdzie nabywca wystÄ™powaÅ‚ jako
pozorny powód Ä…ð odstÄ…pienie jakiegoÅ› prawa przed sÄ…dem.
·ð Akt abstrakcyjny dla res mancipi i nec mancipi.
Tradycja:
·ð Przenoszenie wÅ‚adzy nad rzeczami przez wydawanie z rÄ™ki do rÄ™ki rzeczy materialnych.
·ð Wymogi:
o Zbywca musiał być właścicielem
o Zgodna wola stron
o Podstawą wydania  przyczyna prawna (akt kazualny) najczęściej akt kupna  sprzedaży
Ä…ð gwarancja legalnoÅ›ci.
·ð W prawie justyniaÅ„skim także wrÄ™czenie pisemnego oÅ›wiadczenia zbywcy.
Zasiedzenie:
·ð PojÄ™cie  nabycie wÅ‚asnoÅ›ci na skutek ciÄ…gÅ‚oÅ›ci posiadania przez czas okreÅ›lony prawem.
·ð Funkcja i znaczenie  uproszczenie i uporzÄ…dkowanie stosunków prawnych, zapobieżenie
niepewności  kończyła przejściowy stan własności bonitarnej, przy nabyciu rzeczy w sposób
formalny od niewłaściciela  zmiana właściciela.
·ð Ograniczenia:
o Wyłączenie rzeczy wyjętych z obrotu, w pewnych okresach  należących do fiskusa,
gruntów prowincjonalnych.
o Zasiedzenie uksztaÅ‚towane liberalnie, by umożliwić możnym zabór ziemi Ä…ð póz
niej
zagrożenie  nowe ograniczenia (słuszny tytuł, dobra wiara).
o Tylko dla obywateli
o Wyłączenie rzeczy skradzionych i sprzeniewierzonych (łatwiej było zasiedzieć
nieruchomości)
·ð Usucapio:
o Na ruchomościach  1 rok, nieruchomościach  2 lata nieprzerwanego posiadania.
o Wyłączenie rzeczy skradzionych  Ustawa XII tablic, lex Atina z II w. p.n.e. Rzeczy
nabyte siłą  ostatni wiek republiki.
·ð Longi temporis praescriptio:
o Grunty prowincjonalne  ochrona długotrwałych posiadaczy.
o 200  zarzut procesowy  10 lat (ta sama prowincja), 20 lat (różne).
o III w  instytucja prawa materialnego, III/IV  sposób nabycia prawa własności
·ð Zasiedzenie w prawie justyniaÅ„skim
o Usucapio  ruchomości, longi temporis praescriptio  nieruchomości
o Res habilis  rzecz podatna. Niepodatne były:
żð Rzeczy wyjÄ™te z obrotu
żð Skradzione i nabyte siÅ‚Ä…
żð Posagowe
żð Należące do skarbu paÅ„stwa, lub instytucji koÅ›cielnych
o Titulus  tytuł słuszny i prawdziwy (legalny i rzeczywisty):
żð Kupno
żð Dziedziczenie
żð Dozwolona darowizna
żð ObjÄ™cie w posiadanie rzeczy porzuconej
żð Zapis w testamencie
żð Ustanowienie posagu
o Bona fides  nabycie rzeczy w przekonaniu, że nie narusza się niczyich uprawnień (tylko
przy rozpoczęciu zasiedzenia).
o Possessio  posiadanie we własnym imieniu  nieprzerwane
o Tempus  wydłużenie terminów:
23
Prawo Rzymskie - skrypt
żð RuchomoÅ›ci  3 lata
żð NieruchomoÅ›ci  10, lub 20 (możliwość doliczenia poprzednika)
·ð Longissimi temporis praescriptio: zasiedzenie nadzwyczajne, ksztaÅ‚towane od Konstantyna W. 528 
Justynian  wydłużenie terminów (30 lat, dla gruntów kościelnych  40), odrzucenie wymogu
słusznego tytułu, dopuszczenie rzeczy skradzionych.
Zawłaszczenie:
·ð Occupatio  objÄ™cie w posiadanie rzeczy niczyjej. ZawÅ‚aszczeniu podlegaÅ‚y:
o Dzikie zwierzęta, ryby i ptactwo, rzeczy wyrzucone przez morze.
o Mienie należące do nieprzyjaciela i znajdujące się na terenie państwa rzymskiego (inaczej
 Å‚upy wojenne)
o Rzeczy porzucone świadomie przez właścicieli (oprócz rzeczy porzuconych z
konieczności, zgubionych).
o Skarb  wartości majątkowe tak dawno ukryte, że zatraciła się pamięć o ich właścicielu
Nabycie owoców:
·ð Posiadacz w dobrej wierze  premia za  uprawÄ™ i troskÄ™
·ð WÅ‚aÅ›ciciel, posiadacz w dobrej wierze, emfiteuta  chwila odÅ‚Ä…czenia
·ð Użytkownik i dzierżawca  objÄ™cie w posiadanie
Połączenie i zmieszanie:
·ð Eliminowanie wspólnot  hierarchia znaczenia rzeczy poÅ‚Ä…czonych  przyrost rzeczy mniej
ważnej:
o Połączenie nieruchomości z nieruchomościami:
żð Alluvio (przymulisko)  powiÄ™kszenie gruntu przez Å‚agodne dziaÅ‚anie rzeki
żð Avulsio (oderwisko)  gwaÅ‚towne oderwanie gruntu (trwaÅ‚e)
o Połączenie nieruchomości z ruchomościami  to, co jest na powierzchni przypada
gruntowi.
o Połączenie ruchomości z ruchomościami:
żð Akcesja  poÅ‚Ä…czenie trwaÅ‚e, nierówność rzeczy (spawanie)
żð Zlanie pÅ‚ynów, stopienie metali, zmieszanie  współwÅ‚asność (oprócz pieniÄ™dzy).
Przerobienie rzeczy:
·ð Tak daleko idÄ…ca obróbka cudzego materiaÅ‚u, że powstaÅ‚a nowa rzecz: jeÅ›li da siÄ™ przywrócić do
poprzedniego stanu właścicielem pozostaje właściciel materiału, jeśli nie  przetwórca.
·ð Problem odszkodowania byÅ‚ego wÅ‚aÅ›ciciela, lub wynagrodzenia przetwórcy: zatrzymanie rzeczy,
zarzut podstępu, powództwa in personam z tytułun kradzieży, lub bezpodstawnego wzbogacenia.
Ochrona prawa własności:
·ð Ogólna ochrona każdego wÅ‚aÅ›ciciela i ogółu wÅ‚aÅ›cicieli. Prawo sakralne  nietykalność granic.
·ð Specjalne Å›rodki ochrony przed doraz
nymi zagrożeniami ze strony sąsiadów:
o Powództwo o uregulowanie zatartych granic
o Usunięcie urządzeń kierujących spływem wody
o Bezprawnej budowie na gruncie sÄ…siednim
o Żądanie zabezpieczenia przed szkodą grożącą z gruntu sąsiedniego
Powództwo windykacyjne:
·ð Charakterystyka  sÅ‚użyÅ‚o kwirytarnemu wÅ‚aÅ›cicielowi do wydobycia rzeczy od osoby
nieuprawnionej.
·ð Legitymacja czynna i bierna:
o Powód  nie był posiadaczem, twierdził, że jest właścicielem kwirytarnym
o Justynian usankcjonował rei vindicatio przeciw  fikcyjnym posiadaczom :
żð Ten, kto bezpodstawnie wdawaÅ‚ siÄ™ w spór
24
Prawo Rzymskie - skrypt
żð Ten, kto podstÄ™pnie wyzbyÅ‚ siÄ™ posiadania
o Swoboda wdawania się w spór  powództwo o okazanie rzeczy
·ð Ciężar przeprowadzenia dowodu spoczywaÅ‚ na powodzie (trzeba byÅ‚o wykazać uprawnienia
poprzedników  dowód diabelski). Pozwany  zazwyczaj posiadacz spokojny i niewadliwy.
·ð Przedmiot i cele  zwrot rzeczy materialnych, indywidualnie oznaczonych (także  wyraz
nie
oddzielone pieniÄ…dze, stado zwierzÄ…t)  dopiero w procesie kognicyjnym posiadanie rzeczy
spornej.
·ð Pożytki i nakÅ‚ady:
o Pożytki:
żð Posiadacz w dobrej wierze  zatrzymywaÅ‚ pożytki dla siebie (do litis contestatio. Od
Justyniana  pożytki nie zużyte.
żð Posiadacz w zÅ‚ej wierze  wszystkie pożytki, lub odszkodowanie.
o Nakłady:
żð Konieczne  by rzecz zachowaÅ‚a siÄ™, lub nie ulegÅ‚a pogorszeniu (posiadacz w
złej wierze)
żð Użyteczne  podnosiÅ‚y wartość rzeczy (posiadacz w dobrej wierze)
żð Zbytkowne  ozdabiaÅ‚y rzecz głównÄ… (posiadacz mógÅ‚ je zabrać bez uszkodzenia
rzeczy  zarzut podstępu  retentio)
Powództwo negatoryjne:
·ð WÅ‚aÅ›ciciel posiadajÄ…cy  przeszkody w wykonywaniu swojego prawa  powództwo, którego
treścią było zaprzeczenie, jakoby pozwanemu przysługiwało prawo do naruszania jego własności
(pozwany  prawo naruszenia).
Powództwo publicjańskie:
·ð Ekscepcje przeciw wÅ‚aÅ›cicielowi kwirytarnemu:
o Rei vindicatio  zarzut podstępu, lub zarzut rzeczy sprzedanej i wydanej.
o Rei vindicatio nowego właściciela - zarzut rzeczy sprzedanej i wydanej, chyba że nabył
rzecz od niewłaściciela.
·ð Actio Publiciana (Publicius z I w. p.n.e)  kopia rei vindicatio z inaczej uksztaÅ‚towanÄ… legitymacjÄ…
czynną. Posiadacz znajdujący się na drodze do zasiedzenia traktowany, jak gdyby już go dokonał 
środek ochrony petytoryjnej dla:
o Właścicieli bonitarnych, jeśli utracili posiadanie przed dokonaniem zasiedzenia skuteczna
wobec każdego.
o Posiadacza, który w dobrej wierze i na podstawie słusznego tytułu nabył rzecz podatną
do zasiedzenia od nieuprawnionego  skuteczna wobec przeciwnika gorzej
uprawnionego.
o Właściciela kwirytarnego
Służebności gruntowe:
·ð Konstrukcja prawna:
o Zwiększenie użyteczności jednego gruntu.
o Trwała potrzeba i możliwość jej zaspokojenia.
o Jeden grunt był gruntem władnącym, drugi  obciążonym, albo służebnym.
·ð SÅ‚użebnoÅ›ci gruntów wiejskich:
o Iter  prawo przechodu
o Actus  przechodu i przepędzania zwierząt
o Via  przechodu, przepędzania zwierząt i przejazdu
o Aquae ductus  prowadzenie dopływu wody
o Aquae haustus  czerpanie wody
·ð SÅ‚użebnoÅ›ci gruntów miejskich:
o Servitus onerus ferendi  oparcie się o istniejącą ścianę sąsiada
o Servitus tigni immitendi  wpuszczenie belki w budynek sÄ…siada
o Servitus stillicidii  prawo kierowania wody deszczowej na grunt sÄ…siada
o Servitus altius non tollendi  ograniczenie budowy na swoim gruncie do określonej wysokości
25
Prawo Rzymskie - skrypt
Służebności osobiste:
·ð Potrzeby  cele alimentacyjne.
·ð Konstrukcja prawna  dwoisty charakter: uprawnienie wiÄ…zaÅ‚o siÄ™ z osobÄ… fizycznÄ…, obciążona byÅ‚a
rzecz  każdoczesny właściciel.
·ð Ususfructus (użytkowanie):
o Prawo używania cudzych rzeczy i pobierania z nich pożytków z zachowaniem substancji
rzeczy.
o Właściciel  goła własność
o Ściśle określone w czasie  najwyżej dożywotnie (zrzeczenie się prawa, odstąpienie
wykonywania)
o Stypulacja zabezpieczajÄ…ca (cautio usufructuaria)  w razie zniszczenia
o Rzeczy przeznaczone do zużycia  na początku pryncypatu.
·ð Inne sÅ‚użebnoÅ›ci:
o Usus  używanie rzeczy cudzej z pobieraniem części pożytków
o Habitatio  odmiana usus bez pobierania pożytków
o Operae servorum et animalium  korzystanie z cudzych zwierząt i niewolników
Zasady dotyczące służebności:
·ð SÅ‚użebnoÅ›ci  prawa na rzeczy cudzej Å›ciÅ›le ograniczone co do treÅ›ci i chronione za pomocÄ… actiones in
rem.
·ð Wymóg trwaÅ‚oÅ›ci przy sÅ‚użebnoÅ›ciach gruntowych, ograniczenia czasowe przy osobistych
·ð Servitus in faciendo consistere neguit  sÅ‚użebność nie może polegać na dziaÅ‚aniu (znoszenie czyjegoÅ›
działania)
·ð Servitus servitutis esse non potest  nie może istnieć sÅ‚użebność na sÅ‚użebnoÅ›ci
·ð Servitus civiliter utendum est  należy je wykonywać jak najmniej uciążliwie.
·ð Nemini res sua servit  nie można mieć sÅ‚użebnoÅ›ci na wÅ‚asnej rzeczy.
Powstanie i zgaśnięcie służebności:
·ð PowstawaÅ‚y najczęściej z woli zainteresowanych przez czynnoÅ›ci prawne (gruntów wiejskich 
mancypacja, lub in iure cessio, inne  in iure cessio, osobiste  w testamencie)
·ð Przenoszenie wÅ‚asnoÅ›ci  wyÅ‚Ä…czenie z zakresu zbywalnego prawa
·ð Grunty prowincjonalne  umowy obligacyjne
·ð Ustanawiano je odpÅ‚atnie, chyba że wola stron byÅ‚a odmienna
·ð Ustanowienie przez sÄ™dziego
·ð Lex Scribonia  zniosÅ‚a możliwość zasiedzenia, odżyÅ‚o na prowincjach
·ð ZgaÅ›niÄ™cie:
o Zniszczenie rzeczy
o Zbieg z prawem własności
o Zrzeczenie siÄ™
o Non usus
o Śmierć i capitus deminutio uprawnionego
·ð Ochrona: vindicatio servitutis Ä…ð actio confessaria (przeciwne actio negotaria)
Dzierżawa wieczysta. Prawo powierzchni:
·ð Potrzeby i Å›rodki zaradcze: trudnoÅ›ci eksploatowania, przeżycie siÄ™ ustroju niewolniczego, grunty
opuszczone. Zwykła dzierżawa  proletariusze.
·ð Emfiteuza:
o Dziedziczna i zbywalna dzierżawa cudzych gruntów, prawo rzeczowe o treści zbliżonej do
prawa własności.
o Praktyka gmin rzymskich  dzierżawa wieczysta  vectigal
o Zeno (480)  kontrakt emfituetyczny
o Powstanie na podstawie nieformalnej umowy, lub testamentu.
o Dziedziczna i niezbywalna  w przypadku zbycia emfiteuzy właściciel miał prawo
pierwokupu, lub otrzymania 2% ceny sprzedaży (laudemium)
26
Prawo Rzymskie - skrypt
o Emfiteuta  pożytki, zmiany w uprawach, nie mógÅ‚ tylko pogarszać rzeczy Ä…ð subemfitueci,
lub koloni.
o Środki ochrony prawa rzeczowego: powództwa petytoryjne i interdykty posesoryjne.
o Obowiązkiem opłacanie czynszu (po 3 latach  odebranie emfiteuzy), ponoszenie ciężarów
publicznych.
o Zgaśniecie w przypadku zniszczenia gruntu, zrzeczenia, pierwokupu, połączeniu własności.
·ð Superficies - prawo powierzchni  dziedziczne i zbywalne - do odpÅ‚atnego korzystania z budynku
wzniesionego na cudzym gruncie (czynsz, ochrona posesoryjna).
Zastaw powierniczy. Zastaw ręczny. Zastaw umowny:
·ð Realne zabezpieczenie kredytu:
o Prawo akcesoryjne  dodatkowe (ma na celu zabezpieczenie istniejÄ…cego zobowiÄ…zania).
Zastawcą może być osoba postronna.
o To ograniczone prawo rzeczowe przysługujące wierzycielowi na cudzej rzeczy w celu
uzyskania z niej zaspokojenia należności nie pokrytej przez dłużnika.
·ð Historyczny rozwój:
o Fiducia  dłużnik przenosił na wierzyciela własność rzeczy, do aktu przeniesienia dołączał
umowÄ™ powierniczÄ…, w której zastrzegaÅ‚ przeniesienie zwrotne Ä…ð actio fiduciae.
o Pignus  wydanie rzeczy wierzycielowi, ale bez przeniesienia własności.
o Hipoteka  zastawca był nadal właścicielem i posiadaczem rzeczy obciążonej, możliwość
uzyskania dalszych kredytów pod zastaw tej samej rzeczy.
·ð Powstanie i zgaÅ›niÄ™cie:
o Prywatna i nieformalna umowa (przy zastawie ręcznym  kontrakt realny).
o Czasami uchodził za  ustanowiony milcząco na podstawie zwyczaju, czy przepisu prawa.
o Zastaw sądowy  dla celów egzekucyjnych.
o Gasł, gdy spełnił swoje zadanie  zaspokojenie całości należności, lub w przypadku
zrzeczenia, zniszczenia, bÄ…dz
nabycia przez wierzyciela.
·ð Przedmiot zastawu:
o Rzeczy materialne, ruchome i nieruchome
o Hipoteka generalna  cały majątek dłużnika  cesarstwo.
o Zastaw wierzytelności i innych praw majątkowych, nawet zastawu (podzastaw).
·ð Realizacja zastawu:
o Zastaw ręczny  ochrona posesoryjna.
o Zastaw umowny  najpierw rzecz obciążona (interdictum Salvianum  przeciw dzierżawcy, actio
Serviana  przeciw każdemu).
o Vindicatio pignoris  powództwo o wydanie rzeczy obciążonej skuteczne przeciw każdemu.
o Uprawnienia niezaspokojonego wierzyciela:
żð Lex commissoria  klauzula przepadku (326  Konstantyn W. zabroniÅ‚ jej stosowania)
żð Pactum de vendendo  upoważnienie wierzyciela do sprzedaży rzeczy.
żð Antichresis  upoważnienie wierzyciela do pobierania pożytków z rzeczy oddanej w
zastaw.
o Wierzyciel miał obowiązek sprzedać rzecz jak najkorzystniej, a nadwyżkę wydać dłużnikowi.
·ð Wielość zastawów:
o Prior tempore, potior iure  niżej stojący mogli zaspokoić stojących wyżej i zająć ich miejsce.
o Z normalnej kolejności wyłamywały się zastawy uprzywilejowane (fiskus, posag).
·ð Brak jawnoÅ›ci zastawu (472  Leon  dokumenty publiczne).
Pojęcie zobowiązania:
·ð Definicje:
o Węzeł obligacyjny istniał tylko pomiędzy wierzycielem, a dłużnikiem i polegał na uprawnieniu
wierzyciela do żądania od dłużnika, ażeby spełnił na jego rzecz obowiązek polegający na dare,
facere albo praestare (świadczeniu).
o Actio in personam  środek procesowej ochrony zobowiązania
·ð Rozwój historyczny:
o Impulsem do rozwoju - wojny punickie.
o Magistratura i jurysprudencja  odrzucenie formalizmu.
27
Prawo Rzymskie - skrypt
o Stałe rozszerzanie się z
ródeł powstawania zobowiązań.
o ZobowiÄ…zania  rzeczy niematerialne.
·ð Funkcja i znaczenie:
o Ogólne ukształtowanie  różne osoby i różne cele.
o Regulowanie obrotu handlowego.
o Wyraz stosunków kredytowych.
o Chroniły interesy wierzycieli (ostrze socjalne i klasowe)
y
ródła zobowiązań:
·ð Każde zobowiÄ…zanie rodzi siÄ™ albo z kontraktu, albo z deliktu.
·ð JustyniaÅ„ski czwórpodziaÅ‚:
o Ex contractu  z umów zaskarżalnych według prawa cywilnego
o Quasi ex contractu  ze zdarzeń podobnych do kontraktów
o Ex delicto (maleficio)  z deliktów prawa prywatnego
o Quasi ex delicto  ze zdarzeń podobnych do deliktów.
ZobowiÄ…zania jednostronne i dwustronne:
·ð ZobowiÄ…zanie jednostronnie zobowiÄ…zujÄ…ce  jedna strona byÅ‚a tylko wierzycielem, a druga tylko
dłużnikiem (jedno powództwo).
·ð ZobowiÄ…zanie dwustronnie zobowiÄ…zujÄ…ce  każda ze stron byÅ‚Ä… jednoczeÅ›nie wierzycielem i
dłużnikiem:
o Zupełne  obydwa świadczenia są formalnie równorzędne, osobne środki procesowe
(sprzedajÄ…cy  actio venditi, kupujÄ…cy  actio empti).
o Niezupełne  powstaje najpierw jedno zobowiązanie, dodatkowo może powstać roszczenie
po stronie dłużnika, ten wtórny węzeł ma znaczenie uboczne, nie było dla niego osobnego
powództwa.
Zobowiązania prawa ścisłego i dobrej wiary:
·ð Stricti iuris  zobowiÄ…zania jednostronnie zobowiÄ…zujÄ…ce z kontraktów i quasi  kontraktów 
conditiones.
·ð Bonae fidei  zobowiÄ…zania dwustronnie zobowiÄ…zujÄ…ce  sÄ™dzia mógÅ‚:
o Zasądzić uboczne należności.
o Uwzględnić klauzule dodane do zobowiązania głównego.
o W razie naruszenia obowiązku odpowiedniej staranności zasądzić dłużnika na zapłacenie
odszkodowania.
ZobowiÄ…zania cywilne i naturalne:
·ð ZobowiÄ…zania cywilne  zaskarżalne i możliwe do egzekucji
·ð ZobowiÄ…zania naturalne  pozbawione ochrony procesowej. ZobowiÄ…zania osób alieni iuris 
odpowiadały istotnym potrzebom, wywierały skutki prawne:
o W przypadku wykonania zobowiązania dłużnik nie mógł się ubiegać o jego zwrot.
o Jego wykonanie można było zagwarantować przez ustanowienie zastawu, lub poręczenia.
o Zwierzchnik odpowiadający wobec osób trzecich z tytułu peculium, mógł pokryć naturalną
należność w pierwszej kolejności.
ZobowiÄ…zania solidarne:
·ð ZobowiÄ…zania jednostkowe i osobiste  najczęściej pojedyncze osoby, przenoszenie wierzytelnoÅ›ci i
długów  uciążliwe urządzenia pośrednie.
·ð Wielość podmiotów zobowiÄ…zania  gdy po jednej ze stron wystÄ™powaÅ‚o równoczeÅ›nie wiÄ™cej osób
np. współdziedziczenie, stypulacja.
·ð ZobowiÄ…zania podzielne  jeżeli Å›wiadczenie byÅ‚o podzielne nastÄ™powaÅ‚a indywidualizacja
zobowiązania  nomina ipso iure divisa. Kwoty przypadające na poszczególnych współuczestników były
w zasadzie równe, chyba że odmienne proporcje wynikaÅ‚y ze stosunku prawnego Ä…ð osobne
dochodzenie w procesie.
·ð ZobowiÄ…zania kumulatywne  współsprawcy deliktu odpowiadali wobec poszkodowanego
indywidualnie, ale każdy musiał zapłacić karę w pełnej wysokości.
28
Prawo Rzymskie - skrypt
·ð ZobowiÄ…zania solidarne :
o Pomimo wielości podmiotów świadczenie jest tylko jedno, a uprawnienia czy obowiązki
współuczestników dotyczą go w całości.
o Solidarność czynna częstsza niż bierna.
o Współwierzyciele wyręczali się w ściąganiu należności, solidarność dłużników dawała
możliwość wyboru najpewniejszego (ryzykiem  litis contestatio).
o Justynian z Noweli 99 z 539 rozciągnął na współdłużników solidarnych  dobrodziejstwo
podziału (pomijane w praktyce).
o Stypulacja, testament, świadczenia niepodzielne.
·ð Prawo regresu przy zobowiÄ…zaniach solidarnych  problem rozdziaÅ‚u otrzymanej korzyÅ›ci czy
poniesionego ciężaru po zgaśnięciu zobowiązania solidarnego.
Przedmiot zobowiÄ…zania:
·ð Dare  przeniesienie wÅ‚asnoÅ›ci, lub ustanowienie ograniczonego prawa rzeczowego.
·ð Facere  wydanie rzeczy wierzycielowi w posiadanie lub dzierżenie, a także wykonywanie innych
czynności faktycznej, czy prawnej natury (także non facere).
·ð Praestare  dare, facere i wszystko to, co mogÅ‚o być treÅ›ciÄ… zobowiÄ…zania  nadzwyczajne zobowiÄ…zania
gwarancyjne i odszkodowawcze, odpowiedzialność za dług cudzy.
·ð Åšwiadczenie musiaÅ‚o być:
o Możliwe do wykonania.
o Zgodne z prawem i dobrymi obyczajami.
o Wystarczająco określone.
o Przedstawiające wartość majątkową, możliwą do wyrażenia w pieniądzach.
ZobowiÄ…zania specyficzne i gatunkowe:
·ð Przy kontrakcie sprzedaży  zniszczenie rzeczy indywidualnie oznaczonej bez winy dÅ‚użnika Ä…ð
zwolnienie ze zobowiÄ…zania.
·ð Podmiot okreÅ›lony gatunkowo  ryzyko ciążyÅ‚o na dÅ‚użniku, możliwość sukcesywnego wykonania
(raty).
·ð Odsetki  wynagrodzenie za korzystanie z cudzego kapitaÅ‚u:
o Przepis decemwirów  ograniczenie do 100% rocznie
o 342  lex Genucia  zakaz pobierania odsetek.
o Pod koniec republiki  maksymalnie 12%, oprócz pożyczki morskiej.
o 528  Justynian  6% rocznie (4% dla najwyższych stanów, 8% dla bankierów), 12% dla
pożyczki morskiej. Zakaz anatocyzmu  odsetek od odsetek. Odsetki nie mogły przewyższać
kapitału.
Zobowiązania przemienne i upoważnienia przemienne:
·ð ZobowiÄ…zania przemienne  ustala siÄ™ z góry dwa lub wiÄ™cej Å›wiadczeÅ„ do wyboru  umorzenie przez
spełnienie jednego. Prawo wyboru  w praktyce strona ekonomicznie silniejsza (niemożliwość  inne).
·ð Upoważnienia przemienne  jedno Å›wiadczenie, ale dÅ‚użnik otrzymuje z góry upoważnienie do
zwolnienia się także przez spełnienie innego świadczenia (niemożliwość  zwolnienie).
Szkoda i sposoby jej naprawienia:
·ð Szkoda  umniejszenie majÄ…tku.
·ð Zniszczenie lub uszkodzenie przedmiotu Å›wiadczenia Ä…ð modyfikacja zobowiÄ…zania Ä…ð umorzenie, lub
odszkodowanie.
·ð SiÅ‚a wyższa  zdarzenia, którym ludzka sÅ‚abość nie może siÄ™ oprzeć  wÅ‚aÅ›ciciel (przedmioty
indywidualnie oznaczone).
Wina i jej stopnie  zasady odpowiedzialności zawinionej:
·ð ZwiÄ…zek przyczynowy i wina  szkoda wyrzÄ…dzona przez ludzkie dziaÅ‚anie, lub zaniechanie.
·ð Stopnie winy:
o Dolus  świadome i dobrowolne działanie lub zaniechanie na szkodę drugiego.
o Culpa  wszelka wina, w węższym znaczeniu  nieumyślna, niedbalstwo:
29
Prawo Rzymskie - skrypt
żð Culpa lata  grube niedbalstwo  zaniedbanie starannoÅ›ci, jakiego można oczekiwać
od przeciętnego człowieka
żð Culpa levis  lżejsze niedbalstwo wedÅ‚ug stopnia abstrakcyjnego (ojciec rodziny) i
konkretnego (sam dłużnik).
·ð Zasady odpowiedzialnoÅ›ci zawinionej:
o Dolus  wszyscy zobowiÄ…zani.
o Magna culpa dolus est  prawo justyniańskie
o Dobra wiara  zasada korzyści
·ð ObowiÄ…zek strzeżenia (custodia)
o Dłużnik, mający u siebie rzecz wierzyciela ponosił odpowiedzialność za zwykły przypadek
(casus)  od Labeona nie obejmował siły wyższej.
o Krąg osób, którego dotyczyła:
żð Komodatariusz
żð WÅ‚aÅ›ciciel magazyny, czy spichrza
żð Statku zarobkowego
żð Gospody
żð Stajni zajezdnej
żð RzemieÅ›lnicy czyszczÄ…cy lub naprawiajÄ…cy odzież
o Odpowiedzialność obiektywna  oparta na ryzyku
o Szczególna staranność w strzeżeniu rzeczy  jej zaniedbanie  wina.
·ð Naprawienie szkody:
o Odszkodowanie pieniężne, lub przywrócenie do stanu poprzedniego (proces kognicyjny).
o Wybór środka procesowego  w powództwach bonae fidei  rzeczywisty uszczerbek majątkowy
i utracony zysk
o Justynian wyznaczył górną granice odszkodowania  podwójna wartość świadczenia.
·ð Odszkodowawczy charakter kar prywatnych  przypadaÅ‚y poszkodowanym, a dochodzono ich w
procesie cywilnym  namiastka, lub uzupełnienie odszkodowania (delikty  kara, lub kara i rzecz).
·ð Kara umowna  warunkowe przyrzeczenie speÅ‚nienia w przyszÅ‚oÅ›ci okreÅ›lonego Å›wiadczenia 
warunek zawieszający i negatywny (stypulacja, lub zwykłe porozumienie). Służyły do umacniania
istniejących zobowiązań  funkcja represyjna i zryczałtowanego odszkodowania.
Zwłoka i jej skutki:
·ð ZwÅ‚oka (mora)  niewykonanie zobowiÄ…zania w terminie z przyczyn zależnych od stron:
o Zwłoka dłużnika  gdy należność była wymagalna, a opóz
nienie świadczenia nie
usprawiedliwione Ä…ð interpellatio. Rzecz indywidualnie oznaczone  uwiecznienie
zobowiązania. Zobowiązania dobrej wiary  wierzyciel mógł domagać się rozliczenia z
pożytków, odsetek zwłoki, wynagrodzenia. Usunięcie skutków zwłoki  zaoferowanie
opóz
nionego świadczenia.
o Zwłoka wierzyciela  odmowa przyjęcia świadczenia bez słusznej przyczyny, jego zwłoka nie
zwalniała dłużnika ze zobowiązania, ale mógł domagać się zwrotu kosztów (porzucenie,
sprzedaż rzeczy).
Pojęcie i rodzaje kontraktów realnych:
·ð Ogólna charakterystyka zobowiÄ…zaÅ„ kontraktowych  zobowiÄ…zania, które zawiÄ…zywaÅ‚y siÄ™ przez
czynność prawną. W okresie klasycznym  umowa zawiązująca zobowiązanie uznane i zaskarżalne
według ius civile.
·ð PodziaÅ‚ wedÅ‚ug sposobu zawarcia:
o Realne (re  przez rzecz)  przesunięcie majątkowe w postaci wydania rzeczy.
o Werbalne (verbis  przez słowa)  wypowiedzenie określonych słów pomiędzy równocześnie
obecnymi.
o Literalne (litteris  przez pismo)  formalny wpis do księgi rachunkowej.
o Konsensualne (consensu  przez porozumienie)  objawione na zewnątrz  sprzedaż, najem,
spółka i zlecenie.
·ð Inne podziaÅ‚y:
o Jedno- i dwustronnie zobowiÄ…zujÄ…ce.
30
Prawo Rzymskie - skrypt
o Stricti iuris (pożyczka, kontrakty werbalne i literalne) i bonae fidei (kontrakty realne i
konsensualne).
·ð Rozszerzenie systemu kontraktowego:
o Kontrakty realne  użyczenie, przechowanie i kontrakt zastawniczy powstały jako urządzenia
prawa pretorskiego. Kontrakty realne nienazwane  prawo poklasyczne.
o Kontrakty konsensualne  pacta vestita.
·ð Funkcja i znaczenie  kontrakty uÅ‚atwiaÅ‚y wymianÄ™ dóbr ekonomicznych i organizacjÄ™ produkcji.
Pożyczka (mutuum):
·ð Nexum  per aes et libram przy Å›wiadkach Ä…ð egzekucja.
·ð PojÄ™cie mutuum:
o Kontrakt, w którym dłużnik otrzymywał od wierzyciela określoną ilość rzeczy zamiennych na
własność, z obowiązkiem zwrotu takiej samej ilości rzeczy tej samej jakości.
o Jej przedmiot  rzeczy, które się waży, liczy, lub mierzy.
·ð Konstrukcja i jej praktyczne nastÄ™pstwa:
o Zobowiązanie powstawało przez wręczenie przedmiotu pożyczki (wcześniejsze rokowania 
stypulacja).
o Wręczenie i zwrot  tradycja, póz
niej  jej złagodzone formy. Contractus mohatrae.
o ZobowiÄ…zanie jednostronnie zobowiÄ…zujÄ…ce.
o Zobowiązanie ścisłego prawa (odsetki  stypulacja procesowa).
o Termin zwrotu, lub bezterminowe.
·ð Ochrona procesowa:
o Pożyczka pieniężna  actio certae creditae pecuniae.
o Inne rzeczy zamienne  condictio triticaria.
o Odsetki  actio ex stipulatu.
·ð Senatus consultum Macedonianum:
o Wespazjan odebrał wierzycielom, udzielającym pożyczek pieniężnych synom pozostającym
pod władzą, ochronę procesową.
o Denegatio actionis lub exceptio SC Macedoniani
o Nie dotyczyło peculium castrense, uznanie poprzez ojca lub syna, inne rzeczy zamienne.
·ð Pożyczka morska - znaczna część ryzyka  wierzyciel (wyznaczanie tras i terminów, zastaw). Wysokie
odsetki.
·ð Funkcja i znaczenie  korzystanie z cudzego kapitaÅ‚u i organizowanie kredytu. Pomoc, charakter
przyjacielski i handlowy.
Użyczenie (commodatum):
·ð PoczÄ…tki  powiernicze przeniesienie wÅ‚asnoÅ›ci  rzeczy wysokiej wartoÅ›ci (uciążliwe, niebezpieczne) 
w kręgu bliskich  fiducia com amico contracta.
·ð Konstrukcja i treść:
o Dwustronnie zobowiązujący niezupełny, oceniany według wymogów dobrej wiary.
o Bezpłatne korzystanie z cudzych rzeczy w zakresie ustalonym przez strony, bez prawa do
pobierania pożytków.
o Rzeczy zużywalne  na pokaz.
·ð Uprawnienia i obowiÄ…zki stron:
o Komodant  dolus i culpa lata, nie mógł domagać się wcześniej zwrotu rzeczy użyczonej.
o Komodatariusz  dzierżyciel, odpowiadał za omnis culpa i custodia, odpowiedzialność za
 kradzież używania , ponosił zwyczajne koszty utrzymania rzeczy.
·ð Ochrona procesowa:
o Komodant  actio commodati
o Komodatariusz  contrarium commodati iudicium i retentio.
·ð Funkcja i znaczenie  wykorzystanie zbÄ™dnych dla wÅ‚aÅ›ciciela Å›rodków produkcji.
·ð Precarium:
o Na prośbę prekarzysty druga osoba zezwalała mu na używanie swojej rzeczy, ale tylko w
granicach własnego upodobania.
o Możliwość pobierania pożytków.
o Pozbawione ochrony procesowej  ochrona posesoryjna.
31
Prawo Rzymskie - skrypt
o Stosunki wiejskie  lafundyści, uelastycznianie instytucji sprzedaży i zastawu (lepsza
eksploatacja środków produkcji).
Przechowanie (depositum):
·ð PoczÄ…tki  fiducia cum amico contracta w interesie oddajÄ…cego Ä…ð windykacja.
·ð Konstrukcja i treść:
o Kontrakt dwustronnie zobowiązujący niezupełny, bonae fidei.
o Bezpłatne przechowanie cudzej rzeczy ruchomej.
·ð Uprawnienia i obowiÄ…zki stron:
o Deponent  nie musiał być właścicielem, mógł żądać zwrotu w każdej chwili, odpowiadał za
omnis culpa.
o Depozytariusz  dzierżyciel, dolus i culpa lata, nie mógł korzystać z rzeczy, ani pobierać
pożytków  furtum rei, albo furtum usus Ä…ð custodia.
·ð Ochrona procesowa:
o Deponent  actio depositi  pojedyncza wartość, infamia.
o Depozytariusz  contrarium depositi iudicium (wydatki i szkody).
·ð Szczególne rodzaje depozytu:
o Depozyt konieczny  w wyjątkowych okolicznościach  zasądzenie in duplum.
o Depozyt nieprawidłowy  pieniądze (możliwość używania przez depozytariusza).
żð Interes obydwu stron, albo deponenta.
żð Kontrakt bonae fidei  odsetki.
żð ZasÄ…dzenie pociÄ…gaÅ‚o infamiÄ™.
żð W stosunku do depozytu regularnego  zmiana ryzyka przypadkowej utraty.
o Depozyt sekwestrowy  dotyczył rzeczy spornej. Zwycięzca  actio depositi (sequestraria).
Kontrakt zastawniczy (pignus):
·ð PojÄ™cie i konstrukcja:
o Ograniczone prawo rzeczowe  ochrona posesoryjna.
o Kontrakt, w którym zastawca wydawał zastawnikowi jakąś rzecz w posiadanie na
zabezpieczenie istniejącego długu, a zastawnik zobowiązywał się zwrócić ją w razie spłaty
długu, lub wydać zastawcy nadwyżkę ponad ten dług, uzyskaną ze sprzedaży rzeczy
zastawionej.
·ð Uprawnienia i obowiÄ…zki stron:
o Równa miara odpowiedzialności za dolus i omnis culpa.
o Zastawnik  możliwe, że odpowiadał za custodia, nie mógł używać rzeczy, ani pobierać
pożytków ( z wyjątkiem zastawu antychretycznego).
o Zastawca  zwrot nakładów i wydatków, wyrównanie szkód.
·ð Ochrona procesowa:
o Zastawca  actio pigneratica.
o Zastawnik  iudicium contrarium i retentio.
Istota i rodzaje kontraktów werbalnych. Stypulacja:
·ð Istota. Uczestnicy.
o Ustne przyrzeczenie spełnienia świadczenia, złożone w formie bezpośredniej wymiany
pytania i odpowiedzi między wierzycielem, a dłużnikiem.
o Przyjmujący przyrzeczenie (stipulator) i składający (promissor)
o Alteri stipulari nemo potest (oprócz alieni iuris)
o Stypulacje post mortem dopuścił w pełni Justynian.
o Mnożenie osób:
żð Adstipulator  wierzyciel uboczny, nie mógÅ‚ dziaÅ‚ać na wÅ‚asnÄ… rÄ™kÄ™.
żð Solutionis causa adiectus  uprawnienie do przyjÄ™cia Å›wiadczenia od dÅ‚użnika np.
bankier.
żð Adpromissor  porÄ™czyciel dÅ‚użnika.
·ð Forma:
o Stypulacja ustna  bezpośrednia wymiana pytania i odpowiedzi (bez świadków i
dokumentacji.) Wykluczenie głuchych i niemych. Najstarsza formuła  Dari spondes? Spondeo 
32
Prawo Rzymskie - skrypt
tylko dla obywateli. Inne  peregryni (język grecki).472  Leon  dowolne słowa, wspólny
zamiar.
o Stypulacja poświadczona na piśmie  wzmianka o stypulacji ustnej.
·ð Treść Å›wiadczenia:
o Przyrzeczenie zapłacenia określonej sumy pieniędzy.
o Dostarczenie rzeczy.
o Działanie lub zaniechanie.
·ð Ochrona procesowa:
o ZobowiÄ…zanie jednostronnie zobowiÄ…zujÄ…ce, stricti iuris.
o Wierzyciel  actio certae creditae (pieniądze), actio certae rei (rzeczy), actio ex stipulatu (świadczenia).
·ð Abstrakcyjny charakter stypulacji, jego skutki i przemiana:
o Zawierana ze względu na konkretną przyczynę  stypulacja kauzalna.
o Powództwa bez realnego pokrycia  exceptio doli, skuteczniejsze środki w konstytucjach
cesarskich z II i III w:
żð Exceptio non numeratae pecuniae  zarzut z powodu nie wypÅ‚aconych pieniÄ™dzy.
żð Querela non numeratae pecuniae  skarga z powodu nie wypÅ‚aconych pieniÄ™dzy  Å›rodek
ofensywny. Konkretne terminy.
o Prawo justyniańskie  wykazanie podstawy żądania.
·ð Funkcja:
o Stypulacje gwarancyjne
o ZobowiÄ…zania solidarne
o Ustanawianie odsetek i kary umownej.
o Obowiązki poręczyciela za cudzy dług.
o Zawiązywanie, umarzanie i zmiana węzłów obligacyjnych.
·ð Inne kontrakty werbalne:
o Dotis dictio  do V w.
o Iusirandum liberti  zaprzysiężone przyrzeczenie wyzwoleńca do pełnienia usług na rzecz
patrona (przysiÄ™ga sakralna) Ä…ð iudicium operarum.
Kontrakty literalne:
·ð Wpisy do ksiÄ…g rachunkowych:
o Powstanie nowych zobowiązań  nomina transcriptica  przeksięgowanie zobowiązań nie
zrealizowanych:
żð Transcriptio a re in personam  wierzyciel, któremu należaÅ‚o siÄ™ Å›wiadczenie wpisywaÅ‚ w
swojej księdze fikcyjną wypłatę dłużnikowi, przekształcając należność w dług
literalny.
żð Transcriptio a persona in personam  gdy dotychczasowy dÅ‚użnik podstawiaÅ‚ w swoje
miejsce drugiego (udokumentowana wierzytelność, dla dłużnika  odroczenie
terminu).
o Nomina arcaria  istotnie udzielone pożyczki  potwierdzenie zobowiązań istniejących
·ð Skrypty dÅ‚użne  peregryni  dÅ‚użnik wystawiaÅ‚ akt pisemny (chirographum), w którym uznawaÅ‚, że
jest coś winien drugiemu  każda strona otrzymywała egzemplarz.
Kupno  sprzedaż (emptio  venditio):
·ð Rys historyczny:
o Zamiana  permutatio
o Sprzedaż gotówkowa  postać wymiany bezpośredniej.
o Sprzedaż kredytowa  odroczenie zapłaty (fides, stypulacja, kontrakt literalny). Odroczenie
wydania rzeczy.
o Kontrakt konsensualny  proces formułkowy, pretor peregrynów.
·ð PojÄ™cie i sposób zawarcia kontraktu:
o Osiągnięcia porozumienia co do ceny i rzeczy sprzedanej.
o Zobowiązanie dwustronnie zobowiązujące zupełnie według wymogów dobrej wiary
o Sprzedawca zobowiązywał się dostarczyć kupującemu umówioną rzecz, a kupujący
zobowiązywał się zapłacić ustaloną cenę.
33
Prawo Rzymskie - skrypt
·ð Przedmiot - rzeczy dopuszczone do obrotu, albo jeszcze nie istniejÄ…ce  spodziewane  charakter
warunkowy. Możliwe też było bezwarunkowe kupno szansy majątkowej  nadziei . Można było
sprzedać rzecz cudzą, kupno rzeczy własnej nie wywierało skutków prawnych.
·ð Cena (pretium):
o Musiała być ściśle oznaczona (powierzenie osobie trzeciej)
o Oznaczona w  pieniÄ…dzach liczonych
o Rzeczywista
o Nie było pojęcia ceny słusznej, niedostępny był podstęp
o 301  Dioklecjan  taryfa cen maksymalnych na ważniejsze towary i usługi. Justynian 
nadmierny uszczerbek (cena niższa od połowy rzeczywistej wartości nieruchomości)
·ð Porozumienie. Rola zadatku i pisma:
o Zadatek (arra)  dowód zawarcia kontraktu, przy wykonaniu podlegał zwrotowi, lub
zaliczeniu na rzecz kupna (odstÄ…pienie  przepadek, po stronie sprzedajÄ…cego  zwrot +
równowartość)
o Forma pisemna  za Konstantyna W.  dokumentacja obowiÄ…zkowa; Justynian  kontrakty
pisemne i  bez użycia pisma .
·ð Zawarcie a wykonanie kontraktu - wykonanie po obydwu stronach (inny sposób  obopólne
porozumienie). Jednostronne wycofanie  upoważnienie w umowie.
·ð ObowiÄ…zki sprzedawcy. Przeniesienie wÅ‚asnoÅ›ci:
o Sprzedawca  omnis culpa i custodia, jeśli tę odpowiedzialność osobno przyjął.
o Wydanie (facere) przeniesienie posiadania (spokojnego).
o Przeniesienie własności  przy res mancipi nawet bez umowy.
·ð ObowiÄ…zki kupujÄ…cego:
o Zapłata ceny (dare) przejście własności.
o Odpowiadał za omnis culpa
o Mógł popaść w zwłokę jako dłużnik i jako wierzyciel
·ð NiebezpieczeÅ„stwo przypadkowej utraty lub uszkodzenia rzeczy:
o Rzecz sprzedana, ale nie wydana  ryzyko ponosi kupujÄ…cy (rzeczy indywidualnie oznaczone,
gatunkowo  odliczenie, odważenie, lub odmierzenie).
o Warunek zawieszający  ryzyko ponosił sprzedawca.
·ð Ochrona procesowa:
o Sprzedawca  actio venditi (cena, nakłady konieczne)
o KupujÄ…cy  actio empti (rzecz, odszkodowanie)
o Skuteczne po spełnieniu warunku, lub nadejściu terminu  gotowość spełnienia własnego
świadczenia.
o Nieuczciwy kontrahent  exceptio rei venditae et traditae.
·ð RÄ™kojmia za wady prawne:
o Wada prawna  ograniczone prawo rzeczowe:
o Ewikcja  następowała, gdy osoba trzecia zrealizowała swoje prawo rzeczowe w procesie
przeciw nabywcy i odebrała mu rzecz obciążoną wadą:
żð Mancypacja  pozwany powiadamiaÅ‚ o procesie sprzedawcÄ™, mógÅ‚ domagać siÄ™ od
niego podwójnej wysokości (actio auctoritatis).
żð Kupno konsensualne  stypulacje gwarancyjne (podwójna cena, utrzymanie rzeczy) 
w prawie klasycznym  dodatek oczywisty.
żð Odpowiedzialność z tytuÅ‚u ewikcji zostaÅ‚a wÅ‚Ä…czona do kontraktu sprzedaży.
·ð RÄ™kojmia za wady fizyczne  rzeczy oznaczone indywidualnie  wady ukryte  osobno ius civile i ius
honorarium:
o Actio de modo agri  zapłata podwójnej wartości brakującej powierzchni. Inne przypadki 
stypulacja. Actio empti  odpowiedzialność zawiniona.
o Edylowie kurulni  sprzedawca powinien znać rzecz sprzedawaną i ujawnić jej wady  nie
tylko choroby niewolników, ale także pewne właściwości charakteru. Sprzedawca, który ich
nie ujawnił odpowiadał za nie, niezależnie od tego, czy o nich wiedział:
żð Actio redhibitoria  odzyskanie ceny za zwrotem rzeczy(6 miesiÄ™cy)
żð Actio quanti minoris  obniżenie ceny (rok)
o Justynian - edykt edylów + actio empti.
·ð Umowy dodatkowe  dodawane przy zawarciu kontraktu (np. jednostronne wycofanie):
34
Prawo Rzymskie - skrypt
o In diem addictio  zastrzeżenie lepszej oferty (termin  wyższa cena).
o Lex commissaria  zapłata ceny, lub jej części do konkretnego terminu.
o Pactum displicentiae  sprzedaż na próbę.
o Osobne klauzule umowne w celu kształtowania sytuacji niewolników.
Najem rzeczy. Najem usług. Najem dzieła:
·ð Warunki powstania i rozwoju - prawna forma korzystania z cudzych rzeczy i usÅ‚ug.
·ð Locatio conductio  konstrukcja, ochrona procesowa i treść:
o Kontrakt konsensualny, dwustronnie zobowiązujący zupełny.
o Obie strony odpowiadały za omnis culpa.
o Należność  czynsz, wynagrodzenie  ustalana w pieniądzach.
o Tymczasowe przesunięcia majątkowe (w przeciwieństwie do sprzedaży).
o Oparte na dobrej wierze  actio locati i actio conducti.
·ð Locatio conductio rei:
o Wynajmujący zobowiązywał się wydać najemcy określoną rzecz do czasowego używania
(ewentualnie z prawem do pobierania pożytków), a najemca zobowiązywał się do płacenia
umówionego czynszu.
o Rzeczy materialne, nieużywalne, rzeczy zużywalne  na pokaz. W prawie justyniańskim 
najem rzeczy własnej.
o Używanie  najem, używanie i pobieranie pożytków  dzierżawa.
o Czynsz  także wtedy, gdy dzierżawca mógł korzystać, ale nie korzystał z własnej winy. W
okresie dynastii Sewerów  żądanie obniżki czynszu. Colonia partiaria  czynsz dzierżawny w
naturze, w proporcji do zbiorów.
o Czas z góry oznaczony (grunty  przeważnie 5 lat). Jeśli termin upłynął, a żadna ze stron się
nie wycofała  kontrakt przedłużał się milcząco.
o Locator  niekoniecznie właściciel (podnajem)  ryzyko utraty lub uszkodzenia z powodu siły
wyższej, prawo zastawu na rzeczach wynajmujÄ…cego Ä…ð interdykt  migracyjny
o Conductor  najemca, dzierżawca  najczęściej proletariusze Ä…ð dzierżenie. Actio conductio 
tylko odszkodowanie. Pożytki  przez percepcję.
·ð Locatio conductio operarum:
o Najemnik zobowiązywał się do wykonania dla pracodawcy określonych prac, a pracodawca
do zapłacenia wynagrodzenia.
o WÄ…skie zastosowanie  wolni najemnicy.
o Wynagrodzenie nie tylko za pracę efektywnie wykonaną, także za czas gotowości. Nie
należało się wynagrodzenie za przerwy niezależne od pracodawcy.
·ð Locatio conductio operis:
o Wykonawca zobowiązywał się wykonać dla zamawiającego określone dzieło, a zamawiający
do zapłacenia wynagrodzenia.
o Wykonawcy o wyższych kwalifikacjach.
o Zamawiający składał u wykonawcy materiał, lub osobę do obróbki.
o Wykonawca  omnis culpa i nieumiejętność, odpowiadał też za pomocników i
podwykonawców i custodia. Ryzyko otrzymania zapłaty.
·ð Prawo rodyjskie o zrzucie morskim - zasada podziaÅ‚u ryzyka przy zrzucie  proporcjonalnie pomiÄ™dzy
właścicieli ładunków i przewoz
nika.
·ð Funkcja i znaczenie  forma organizowania produkcji. Ostrze socjalne.
Spółka (societas):
·ð Consortium  wspólnota spadkobierców  każdy z uczestników mógÅ‚ dokonywać dyspozycji
majÄ…tkowych ze skutkiem dla wszystkich.
·ð Konstrukcja, treść i rodzaje:
o Związek dwóch lub więcej wspólników, którzy zobowiązali się dążyć do osiągnięcia
wspólnych celów, z reguły zarobkowych, przy użyciu połączonych środków personalnych i
rzeczowych.
o Zobowiązanie dwustronnie zobowiązujące zupełne
o Cele spółki musiały być godziwe i dopuszczalne.
o Połączenie całych majątków wspólników  udziały wyraz
nie oznaczone.
35
Prawo Rzymskie - skrypt
o Cele ograniczone np. do jednej transakcji.
·ð ZawiÄ…zanie i rozwiÄ…zanie:
o Zawiązanie  nieformalny, trwały konsens.
o Rozwiązanie  wycofanie się, śmierć, capitis deminutio, bankructwo. Za Justyniana  spółka po
śmierci jednego ze wspólników trwała nadal.
·ð ObowiÄ…zki i uprawnienia wspólników:
o Wniesienie umówionego wkładu (mogły być różne i nierówne). Majątek spółki 
współwłasność wspólników w proporcji do wniesionych składów.
o Udział w zyskach i stratach (niedopuszczalna była lwia spółka).
·ð Ochrona procesowa:
o Rozliczenie ze spraw spółki  actio pro socio (infamia).
o Iudicia bonae fidei  dolus, od Justyniana  culpa in concreto.
o Societas omnium bonorum  podstawowe środki utrzymania.
o Actio communi dividundo  zniesienie wspólnego majątku (bez infamii).
·ð Spółka a korporacja  korporacje nie prowadziÅ‚y dziaÅ‚alnoÅ›ci zarobkowej, istniaÅ‚y bez wzglÄ™du na
liczbę członków. Korporację reprezentował organ, spółkę  poszczególni wspólnicy. Spółka nie była
osobÄ… prawnÄ….
·ð Funkcja i znaczenie  szersza i skuteczniejsza dziaÅ‚alność gospodarcza. Wojny punickie  zaopatrzenie
armii.
Zlecenie (mandatum):
·ð PoczÄ…tki  wojny punickie (rozszerzenie granic paÅ„stwa).
·ð Konstrukcja i treść:
o Przyjmujący zlecenie zobowiązywał się wobec dającego zlecenie do bezpłatnego wykonania
określonych czynności.
o Zobowiązanie dwustronnie zobowiązujące niezupełnie.
o Usługi rozmaitego rodzaju np. zarząd całego majątku, prowadzenie procesu, przyjęcie
porÄ™czenia za dÅ‚ug, prace wyzwolone i fizyczne Ä…ð jasno okreÅ›lone, nie mogÅ‚y być sprzeczne
z prawem i dobrymi obyczajami.
o Zlecenie ze skutkiem po śmierci mandanta  Justynian, mandat w interesie osoby trzeciej, w
interesie mandatariusza  rada.
o Wymóg bezpłatności  niedopuszczalne dochodzenie zapłaty.
·ð ZawiÄ…zanie i rozwiÄ…zanie:
o Zawiązanie  osiągnięcie konsensu, rozpoczęcie realizacji. Jego przyjęcie nie było
obowiÄ…zkiem prawnym.
o Rozwiązanie  wykonanie zlecenia, śmierć (rozliczenie ze spadkobiercami).
o Wycofanie  przed przystąpieniem do wykonania, mandatariusz  gdy nie utrudniał sytuacji
mandanta.
·ð ObowiÄ…zki stron:
o Mandatariusz  nie przekraczanie granic mandatu.
o Mandant  zwrot wydatków, za straty spowodowane siła wyższą nie odpowiadał.
·ð Ochrona procesowa:
o Bonae fidei iudicia
o Mandant  actio mandati (zlecenie, obrachunek). Odpowiadał za dolus, od Justyniana  culpa
levis.
o Mandatariusz  contrarium mandati iudicium (zwolnienie, zwrot wydatków)
·ð Zlecenie kredytowe - mandator zlecaÅ‚ mandatariuszowi, ażeby udzieliÅ‚ kredytu osobie trzeciej.
Nieformalne porozumienie, poręczenie  odwołalne do chwili udzielenia kredytu.
·ð Zlecenie a peÅ‚nomocnictwo  wewnÄ™trzne stosunki  mandatariusz wystÄ™powaÅ‚ na zewnÄ…trz we
własnym imieniu.
·ð Funkcja i znaczenie  możliwość dziaÅ‚ania za poÅ›rednictwem innych osób (wpÅ‚ywy, pokrewieÅ„stwo,
przyjaz
Å„).
Kontrakty nienazwane. Kontrakt estymatoryjny:
·ð Nowe potrzeby:
o Kontrakty nazwane  podstawowe stosunki ekonomiczne
36
Prawo Rzymskie - skrypt
o III  załamanie systemu gospodarki towarowo  pieniężnej.
o Dominat  powrót do prostych form gospodarki.
o Prawo justyniańskie  nowa kategoria kontraktów.
·ð Konstrukcja i treść:
o Jedna ze stron musiała spełnić swoje świadczenie  zawiązanie węzła obligacyjnego.
o Dare, facere  wymiana rzeczy, lub usług:
żð Do ut des  przeniesienie wÅ‚asnoÅ›ci rzeczy w zamian za przyrzeczenie przeniesienia
własności innej rzeczy (zamiana)
żð Do ut facias  rzecz w zamian za usÅ‚ugÄ™.
żð Facio ut des  wykonanie usÅ‚ugi w zamian za rzecz.
żð Facio ut facias  usÅ‚uga za usÅ‚ugÄ™.
o Brak osobnej ochrony procesowej
·ð Kontrakt estymatoryjny:
o Jedna strona oddawała drugiej do sprzedaży rzecz oszacowaną, odbiorca zobowiązywał się
albo zapłacić sumę wynikająca z oszacowania, albo zwrócić rzecz.
o Actio praescriptis verbis
·ð Zamiana  dwie osoby wymieniajÄ… bezpoÅ›rednio jednÄ… rzecz na innÄ… rzecz. Realny sposób zawarcia,
kredytowy charakter po jednej stronie, wymóg przeniesienia własności po obu stronach.
·ð Ugoda  jedna stron rezygnowaÅ‚a z prowadzenia wÄ…tpliwego procesu w zamian za przyrzeczenie
ustępstwa z drugiej strony (likwidowanie sporów w zarodku).
·ð Ochrona procesowa:
o Prawo klasyczne  actiones in factum (ochrona doraz
na). Kontrakt estymatoryjny  actio de
aestimato. Brak świadczenia wzajemnego  odpowiednia condictio.
o Prawo poklasyczne  actio praescriptis verbis (wypełnienie świadczenia wzajemnego)  oparty na
dobrej wierze (wyrównanie strat). Condictio  zwrot świadczenia własnego (wierzyciel miał
prawo wyboru).
·ð Funkcja i znaczenie  dowolna umowa poparta jednostronnym speÅ‚nieniem Å›wiadczenia, powoduje
powstanie zaskarżalnego zobowiązania.
Pacta i ich rodzaje:
·ð Kontrakty a pacta  pacta  umowy, nie bÄ™dÄ…ce kontraktami (kontrakt  stypulacja). Umowy
nieformalne, solo consensu, pozbawione ochrony procesowej.
·ð Pacta nuda  pacta vestita:
o Wykonywane w oparciu o rzymską wierność przyrzeczeniom.
o Pretorowie udzielali ochrony procesowej o charakterze ofensywnym (actiones) i defensywnym
(ekscepcje).
o Pacta nuda dawały podstawę tylko do ekscepcji w przeciwieństwie do umów  ubranych .
Pacta adiecta:
·ð Przy zawarciu kontraktu treść pactum mogÅ‚a zwiÄ™kszać i zmniejszać zakres obowiÄ…zków dÅ‚użnika.
·ð Pacta dodane w pewnym odstÄ™pie czasu  tylko zmniejszać
·ð Wspólne dzieÅ‚o pretorów, jurysprudencji i cesarzy.
Pacta praetoria:
·ð Nieformalne umowy uznane i chronione wedÅ‚ug prawa pretorskiego.
·ð SankcjonowaÅ‚y umowy, w których przyrzeczenie skÅ‚adaÅ‚a tylko jedna strona:
o Pactum w sprawie dobrowolnej przysięgi  prywatne rozstrzygnięcie sporu przez przysięgę
(kandydat na powoda przysięgał, że nie wytoczy procesu, jeśli przeciwnik stwierdzi przysięga
nieistnienie długu, kandydat na pozwanego, że zapłaci należność, jeśli przeciwnik stwierdzi jej
istnienie)  ochrona przez exceptio iurisiurandi lub actio de iureiurendo.
o Constitutum debiti  przyrzeczenie wypełnienia w określonym terminie zobowiązania już
istniejÄ…cego Ä…ð actio de pecunia constituta (stypulacja  odpowiedzialność zaostrzona). DÅ‚ug
własny  przedłużanie terminów, cudzy  umacnianie zobowiązań.
o Recepta  zobowiązanie gwarancyjne przyjmowane tylko przez jednego z uczestników
porozumienia:
37
Prawo Rzymskie - skrypt
żð Receptum argentarii  gwarancja bankiera spÅ‚acenia cudzych dÅ‚ugów Ä…ð actio receptica
(Justynian  połączenie z constitutum debiti).
żð Receptum nautarum, cauponum, stabulariorum  wÅ‚aÅ›ciciel statku, gospody, czy stajni
zajezdnej odpowiadał za rozmyślną lub zawinioną utratę lub uszkodzenie rzeczy
klientów. PrzedsiÄ™biorców pomawiano o niegodziwość Ä…ð zobowiÄ…zania
gwarancyjne tej treÅ›ci, że rzeczy klientów pozostanÄ… nietkniÄ™te Ä…ð actio de recepto
(custodia).
Pacta legitima:
·ð Ochrona w oparciu o indywidualne decyzje cesarzy (dominat).
·ð Condictio ex lege (stricti iuris):
o Kompromis  umowa stron o poddanie ich sporu pod rozstrzygnięcie prywatnego arbitra
(przysiÄ™ga, lub stypulacje karne) Ä…ð receptum arbitri (pretorskie Å›rodki nacisku).
o Nieformalne przyrzeczenie posagu
o Nieformalne przyrzeczenie darowizny.
·ð Darowizna (donatio):
o Pojęcie i sposoby dokonania:
żð Jednostronne przesuniÄ™cie majÄ…tkowe  dwustronna czynność prawna (konieczne
jest przyjęcie darowizny).
żð Mancypacja, in iure cessio, tradycja, zwolnienie dÅ‚użnika ze zobowiÄ…zania.
o Ograniczenia:
żð Zakaz darowizn miÄ™dzy małżonkami.
żð 204 p.n.e.  lex Cincia de donis et muneribus  zabraniaÅ‚ darowizn wiÄ™kszych na rzecz
obcych osób (lex imperfecta).
żð Cesarstwo  darowizna na cele pobożne.
żð Wymóg rejestracji wiÄ™kszych darowizn a aktach publicznych  insinuatio.
o Darowizna w prawie justyniańskim:
żð 531  nieformalna umowa darowizny zobowiÄ…zuje do wydania rzeczy darowanej
obdarowanemu.
żð Insynuacja  ponad 500 solidów.
żð Uregulowano sprawÄ™ odwoÅ‚ania darowizny, darowizny miÄ™dzy małżonkami, z
poleceniem, warunkowe i terminowe, na wypadek śmierci.
Prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia (negotiorum gesto):
·ð PoczÄ…tki  prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia (zaÅ‚atwianie spraw nieobecnych i zmarÅ‚ych).
·ð ZawiÄ…zanie wÄ™zÅ‚a obligacyjnego. Konstrukcja i treść:
o Podjęcie czynności przez jedną osobę, bez porozumienia stron (bezpłatne).
o Zobowiązanie dwustronnie zobowiązujące, niezupełne.
o Czynności gestora dotyczyły spraw nie wynikających z jego obowiązków.
·ð ObowiÄ…zki stron:
o Gestor  doprowadzenie sprawy do końca, złożenie rozliczenia, wydanie korzyści, najwyższa
staranność.
o Zainteresowany  zwrot wydatków, zwolnienie ze zobowiązań wobec osób postronnych
(czynności rozpoczęte przynajmniej w sposób użyteczny)
·ð Ochrona procesowa:
o Oparte na dobrej wierze.
o Dominus negotii  actio negotiorum gestorum directa.
o Gestor - actio negotiorum gestorum contraria (zwrot wydatków), actio funeraria.
·ð Funkcja i znaczenie  solidarność ludzi majÄ™tnych, utrzymanie w ryzach niewolników.
Bezpodstawne wzbogacenie:
·ð Problem bezpodstawnego wzbogacenia  condictiones  jak gdyby pożyczki niezamierzone (powództwa
prawa ścisłego).
·ð Condictio indebiti - nienależne Å›wiadczenie  omyÅ‚kowe zapÅ‚aty dÅ‚ugów nieistniejÄ…cych. Condictio byÅ‚a
skuteczna, gdy:
o Nastąpiło przesunięcie majątkowe
38
Prawo Rzymskie - skrypt
o Rzekomy dług nie istniał, nawet jako zobowiązanie naturalne.
o Strony były błędnie przekonane o istnieniu długu.
·ð Condictio ob rem dati  dochodzenie zwrotu rzeczy, którÄ… oddano na wÅ‚asność, na podstawie umowy o
świadczenie wzajemne, jeśli kontrahent nie dotrzymał przyrzeczenia (w prawie poklasycznym  facere
Ä…ð condictio causa data causa non secuta).
·ð Condictio ob turpem vel iniustam causam  zwrot Å›wiadczenia dokonanego dla osiÄ…gniÄ™cia celu
niemoralnego (gdy niemoralne było przyjęcie świadczenia).
·ð Condictio sine causa  żądanie zwrotu wzbogacenia uzyskanego  bez przyczyny  przypadki nietypowe.
·ð Funkcja i znaczenie  sÅ‚uszność przesunięć majÄ…tkowych.
·ð Inne zobowiÄ…zania jak gdyby z kontaktu:
o Zobowiązania z tytułu opieki.
o Pomiędzy uczestnikami przypadkowej wspólnoty majątkowej  commutio.
o Spadkobiercy wobec legatariuszy.
Przestępstwa prawa prywatnego:
·ð PrzestÄ™pstwa publiczne i prywatne:
o Przestępstwa publiczne  godziły w interesy ogółu (śmierć, wygnanie, grzywny)
o Delikty prywatne  przeciw interesom jednostkowym, majÄ…tkowym i osobistym
(poszkodowani, w dominacie  państwo).
·ð Odpowiedzialność sprawcy deliktu prywatnego  odpowiedzialność zindywidualizowana  zemsta
prywatna Ä…ð kara prywatna (poena)  funkcja odszkodowawcza.
·ð Procesowa ochrona poszkodowanego - powództwa karne, odszkodowawcze i mieszane. Powództwa
karne:
o Przeciw samemu sprawcy, dziedziczne dopiero po litis contestatio.
o Szkoda majątkowa  także spadkobiercy poszkodowanego.
o Osoba fizyczna  nie miało tu znaczenia capitis deminutio, podległość władzy, niewola.
o Powództwa karne  kumulatywne. Mieszane  nie dopuszczały kumulacji. Osobisty charakter,
surowe sankcje, kary pieniężne.
·ð Systematyka zobowiÄ…zaÅ„ z deliktu  kazuistyka.
o Prawo cywilne: furtum, rapina, damnum iniuria datum, iniuria.
o Prawo pretorskie: metus, dolus, fraus creditorum, servi corruptio.
·ð Funkcja i znaczenie  ochrona osobistych i majÄ…tkowych interesów klasy panujÄ…cej.
Kradzież (furtum):
·ð PojÄ™cie:
o Umyślny zabór rzeczy dla osiągnięcia korzyści, i to bądz
rzeczy samej, bÄ…dz
jej używania lub
posiadania.
o Zabór w celu przywłaszczenia, lub samo przywłaszczenie.
o Złodziejem był także fałszywy wierzyciel, poplecznik i paser (pomocnicy i podżegacze).
o Rozmyślne działanie wbrew woli właściciela i chęć zysku.
o Przedmiotem  rzeczy ruchome, osoby.
o Kradzież rzeczy własnej  gdy właściciel zabierał rzecz samowolnie uprawnionemu
posiadaczowi.
o Kradzież pomiędzy małżonkami  rzeczy zabrane (actio rerum amotarum).
·ð Furtum manifestum i nec manifestum:
o Fur manifestus  złodziej przyłapany na gorącym uczynku, w trakcie odnoszenia łupu.
Znalezienie rzeczy u sprawcy. Kradzież w nocy, lub z bronią w ręku  możliwość zabicia na
miejscu.
o Magistratura  człowieka wolnego przysądzano poszkodowanemu jako niewolnika,
niewolnika strącano ze Skały Tarpejskiej  rózgi. Niedojrzały sprawca  chłosta, wyrównanie
szkody.
o Pretor  furtum manifestum  poczwórna wysokość rzeczy skradzionej, nec manifestum 
podwójna.
·ð Procesowa ochrona poszkodowanego:
o Powództwa penalne  odpowiedzialność kumulatywna.
o Actio furti  każdy, kto ponosi odpowiedzialność z tytułu custodia.
39
Prawo Rzymskie - skrypt
o ZasÄ…dzenie, a nawet ugoda Ä…ð infamia.
o Odszkodowawczy charakter miał obowiązek zwrotu rzeczy skradzionej  rei vindicatio, actio
Publiciana oraz condictio furtiva ( nawet gdy rzecz nie znajdowała się u złodzieja, lub zaginęła)
·ð Znaczenie  korzystne dla ludzi zamożnych. Cesarstwo  Å›rodki prawa publicznego w przypadku
kradzieży bydła i koni, kradzieży w łaz
niach i rzeczy należących do nieobjętego jeszcze spadku.
Rabunek (rapina):
·ð Kradzież gwaÅ‚towna, dokonana poÅ‚Ä…czonymi siÅ‚ami uzbrojonej bandy.
·ð Poczwórna wartość rzeczy zrabowanych, a ciÄ…gu roku, potem  pojedyncza.
·ð Także  pożar, zawalenie budynku, awaria morska.
·ð Actio vi bonorum raptorum (charakter mieszany od Justyniana)  infamia w przypadku zasÄ…dzenia, lub
ugody.
Bezprawne uszkodzenie cudzej rzeczy (damnum iniuria datum):
·ð Lex Aquilia  286  ochrona plebejuszy:
o Zabicie niewolnika lub zwierzęcia stadnego  najwyższa wartość w ciągu ostatniego roku.
o Zranienie niewolnika, zwierzęcia stadnego, lub innego  30 dni.
·ð Rozszerzenie zastosowania ustawy:
o Bardziej elastyczne pojmowanie zwiÄ…zku przyczynowego.
o Sposób działania sprawcy  działanie pozytywne, lub zaniechanie.
o Nie obiektywna bezprawność, lecz subiektywna wina sprawcy  nieumiejętność, niedbalstwo.
o Uelastycznienie stawki należności np. spadek.
o Podmiotowy i przedmiotowy krÄ…g zastosowania ustawy.
·ð Procesowa ochrona poszkodowanego  actio legis Aquiliae  charakter karny (przy zaprzeczeniu 
infitiatio Ä…ð duplum)
·ð Funkcja i znaczenie  interesy majÄ…tkowe klasy posiadajÄ…cej. Formowanie pojÄ™cia zwiÄ…zku
przyczynowego, winy i odszkodowania.
Zniewaga (iniuria):
·ð PojÄ™cie  bezprawne naruszenie osobowoÅ›ci czÅ‚owieka wolnego (fizycznej, godnoÅ›ci i dobrego
imienia), także osób alieni iuris.
·ð Stan wedÅ‚ug Ustawy XII tablic:
o Ciężkie i trwałe okaleczenie  talion lub odwet.
o Złamanie kości - 300 asów (człowiek wolny), 150 asów (niewolnik)
o Naruszenia cielesne bez trwałych śladów  25 asów.
·ð Reformy pretorskie:
o Actio iniuriarum aestiminatoria  pretor dopuszczał poszkodowanego do oszacowania zniewagi
 sędzia mógł tę kwotę obniżyć. W przypadku ciężkiej zniewagi  sam pretor dokonywał
oszacowania i sÄ™dzia nie Å›miaÅ‚ obniżyć kwoty. ZasÄ…dzenie i ugoda Ä…ð infamia. Charakter
osobisty.
o Powód  1/10, jeśli nie doprowadził do zasądzenia.
·ð Funkcja i znaczenie  osobista nietykalność, likwidowanie konfliktów.
Przestępstwa prawa pretorskiego:
·ð Dolus:
o Rozmyślne wyrządzenie szkody majątkowej innej osobie poprzez podstępne wprowadzenie
jej w błąd  oszustwo.
o Actio doli  charakter penalny Ä…ð infamia (w ciÄ…gu roku i subsydiarnie, actio arbitraria,
niedopuszczalna przeciw niektórym osobom).
·ð Metus:
o Bezprawne przymuszenie innej osoby do niekorzystnej czynności prawnej.
o Actio quod metus causa (charakter penalny, actio arbitraria, przeciw każdej osobie, która uzyskała
korzyść, quadruplum w ciągu roku).
·ð DziaÅ‚anie na szkodÄ™ wierzycieli:
o Czynności fraudacyjne  dokonywane z osobami postronnymi (często fikcyjne).
o I w. p.n.e.  restitutio in integrum i interdictum fraudatorium. Lex Aelia Sentia.
40
Prawo Rzymskie - skrypt
o Actio Pauliana  roczny termin, osoby, korzystajÄ…ce z czynnoÅ›ci fraudacyjnych Ä…ð zwrot
dokonanego umniejszenia.
·ð  Gorszenie niewolnika :
o Osoby postronne  podsycanie w niewolnikach tendencji do zbiegostwa, oporu.
o Actio servi corrupti  podwójna wartość poniesionej szkody, powództwo karne, charakter
wieczysty.
Zobowiązania jak gdyby z deliktów (quasi ex delicto):
·ð Pochodzenie i charakterystyka:
o Uformowane w prawie justyniańskim
o Odpowiedzialność materialna o charakterze penalnym.
·ð Odpowiedzialność sÄ™dziego  sÄ™dzia, prowadzÄ…cy proces niewÅ‚aÅ›ciwe odpowiadaÅ‚ za szkodÄ™ wobec
osoby pokrzywdzonej, nawet gdyby dział
·ð Wyrzucenie lub wylanie z budynku:
o Actio de deiectis vel effusis przeciw osobie zajmującej pomieszczenie, z którego działał sprawca.
Powództwo popularne. Śmierć człowieka wolnego  50 aurei, zniszczenie rzeczy  duplum.
·ð Zagrożenie bezpieczeÅ„stwa ruchu  actio de positio aut suspenso  przeciw osobom, które umieszczaÅ‚y,
lub zawieszały coś, co mogło zaszkodzić przechodniom  10 000 sesterców na rzecz jakiegokolwiek
obywatela Ä…ð samo stworzenie zagrożenia.
·ð Odpowiedzialność wÅ‚aÅ›cicieli statków, gospód i stajen zajezdnych za szkody wyrzÄ…dzone klientom
przez personel  duplum.
Zobowiązania zaciągnięte przez osoby alieni iuris. Odpowiedzialność za szkody wyrządzone
przez zwierzęta.
·ð ZobowiÄ…zania z kontraktu i quasi  kontraktu:
o Odpowiedzialność zwierzchnika familijnego  wyzyskanie możliwości zarobkowych przy
pomocy osób alieni iuris.
o Actiones adiecticiae qualitatis  powództwa prawa pretorskiego, które umożliwiały
dochodzenie zobowiązań, zaciągniętych przez osoby alieni iuris od ich zwierzchników
familijnych (formułki ze zmianą podmiotów).
o Actio de peculio  powództwo przeciw zwierzchnikowi ograniczone do wartoÅ›ci peculium Ä…ð
kolejność zgłoszeń (przywilej dedukcji  najpierw własne wierzytelności wobec
prowadzÄ…cego peculium)  zobowiÄ…zania naturalne.
o Actio de in rem verso  w przypadku kontraktu z osobą postronną z korzyścią dla
zwierzchnika Ä…ð osoba ta mogÅ‚a dochodzić należnoÅ›ci wprost od niego.
o Actio tributoria  jeżeli cele handlowe przewyższały wartość peculium zwierzchnik musiał
uwzględnić wszystkich wierzycieli i rozdzielić peculium proporcjonalnie do poszczególnych
wierzytelności (nieprawidłowość  dopłata).
o Actio quod iussu  dochodzenie kredytu udzielonego w granicach upoważnienia
zwierzchnika od niego samego.
o Actio exercitoria  za zobowiązania zaciągnięte przez kapitana w związku z żeglugą i
prowadzoną działalnością zarobkową odpowiadał właściciel statku w pełnej wysokości.
o Actio istititoria  za zobowiązania zaciągnięte przez zarządcę placówki zarobkowej
odpowiadał przedsiębiorca.
o Funkcja i znaczenie  kredyt dla osób alieni iuris  lepsza eksploatacja.
·ð ZobowiÄ…zania z deliktów  odpowiedzialność noksalna:
o Delikty popełnione za wiedzą, lub na zlecenie zwierzchnika odpowiadał on sam.
o Zwierzchnik mógł zapłacić należności z tytułu deliktu, lub wydać sprawce
poszkodowanemu Ä…ð mancypacja.
o Odpowiedzialność postępowała za głową sprawcy  sprzedaż niewolników (wada).
o Prawo klasyczne  nie stosowano jej do córek. Justynian  tylko niewolnicy.
·ð Szkody wyrzÄ…dzone przez zwierzÄ™ta
o Actio de pauperie  właściciel zwierzęcia odpowiadał tylko wtedy, gdy wyrządziło szkodę w
sposób przeciwny swojej naturze  ograniczenie do wartości.
o Edylowie kurulni  zakaz utrzymywania w pobliżu dróg Ä…ð powództwo karne 
pojedyncza, lub podwójna wartość wyrządzonej szkody.
41
Prawo Rzymskie - skrypt
Umocnienie zobowiązań. Poręczenie stypulacyjne:
·ð Sposoby: zastaw, kara umowna, wrÄ™czenie zadatku, ponowne przyrzeczenie zapÅ‚aty dÅ‚ugu
własnego, poręczenie za dług cudzy, poręczenie stymulacyjne.
·ð PorÄ™czenie stymulacyjne (adpromissio):
o Przyjęcie odpowiedzialności za cudzy dług poprzez stypulację dokonaną między
wierzycielem, a poręczycielem.
o Forma i rodzaje  pytanie i odpowiedz
:
żð Sponsio  dostÄ™pna dla obywateli.
żð Fidepromisso  także dla peregrynów. Obie zabezpieczaÅ‚y tylko dÅ‚ugi zaciÄ…gniÄ™te w
formie stypulacji, nie przechodziły na dziedziców poręczycieli i wygasały po
upływie dwóch lat.
żð Fideiussio  powszechnie dostÄ™pna, utrzymana przez Justyniana.
o Akcesoryjny charakter poręczenia  dodatkowy, zależny od zobowiązania dłużnika.
o Odpowiedzialność współporęczycieli  od Hadriana  równomierny ciężar
odpowiedzialności (beneficium divisionis).
o Posiłkowy charakter  w razie zwłoki  możliwość poszukiwania zaspokojenia wprost od
poręczycieli (litis contestatio). 535 (Nov. 4)  beneficium excussionis  żądanie od wierzyciela,
by najpierw próbował procesu wobec dłużnika głównego.
o Prawo regresu  sponsio  duplum. Fideiussio  osobna podstawa prawna. Justynian 
beneficium cedendarum actionum  poręczyciel mógł uzależnić zapłatę długu do rąk
wierzyciela od odstąpienia mu jego actiones przeciw dłużnikowi.
·ð Intercesja  przyjÄ™cie odpowiedzialnoÅ›ci za dÅ‚ug cudzy. Przed ryzykiem ponoszenia
odpowiedzialności majątkowej starał się ustawodawca ochronić kobiety, a zwłaszcza mężatki (46
 SC Velleianum  uchylenie się od skutków własnych aktów intercesyjnych, od Justyniana 
nieważne).
Zmiana podmiotów zobowiązania:
·ð Namiastka cesji  przeniesienie wierzytelnoÅ›ci na innÄ… osobÄ™ przez czynność prawnÄ….
·ð Zastosowanie nowacji:
o Odnowienie istniejącego zobowiązania  nowy wierzyciel przyjmował od dłużnika
stymulacyjne przyrzeczenie spełnienia tego samego świadczenia, które należało się
dawnemu wierzycielowi  kontrakt literalny.
o Wymagała zgody dłużnika, odpadnięcie środków zabezpieczających dawną wierzytelność.
·ð ZastÄ™pstwo procesowe in rem suam  dotychczasowy wierzyciel udzielaÅ‚ nowemu zlecenia do
Å›ciÄ…gniÄ™cia należnoÅ›ci od dÅ‚użnika i w tym celu ustanawiaÅ‚ go swoim zastÄ™pca procesowym Ä…ð
zatrzymanie świadczenia dla siebie.
·ð Actio utilis cesjonariusza  Antonin Pius przyznaÅ‚ nabywcy spadku osobne powództwo dla
umożliwienia mu dochodzenia wierzytelnoÅ›ci spadkowych Ä…ð kupno pojedynczej wierzytelnoÅ›ci,
darowizna.
·ð Ograniczenie obrotu wierzytelnoÅ›ciami  506  lex Anastasiana  jeÅ›li cesjonariusz nabywaÅ‚
wierzytelność za cenę niższą od jej wartości nominalnej, dłużnik był zobowiązany zapłacić tylko
tę niższą sumę.
·ð Zmiana dÅ‚użnika  wymagaÅ‚a zgody wierzyciela  nowacja. Bez zgody dÅ‚użnika  expromissio.
Umorzenie zobowiązań według prawa cywilnego:
·ð Charakterystyka problemu - dokonywane z mocy samego prawa ze skutkiem dla wszystkich
zainteresowanych.
·ð Wykonanie zobowiÄ…zania  prawidÅ‚owe:
o Wykonawca  sam dłużnik, lub osoba postronna.
o Przyjmujący  wierzyciel, lub osoba upoważniona.
o Treść  świadczenie częściowe  pretor. Za zgodą wierzyciela  zastępcze świadczenie
innego rodzaju. W przypadku ewikcji  trwało nadal.
42
Prawo Rzymskie - skrypt
o Czas  zwłoka dłużnika powodowała powstanie dalszych zobowiązań, wcześniejsze
świadczenie z jego strony było dopuszczalne.
o Miejsce  zamieszkania dłużnika (pretorowie  różnica wartości świadczenia w innym
miejscu).
·ð Zwolnienie z zobowiÄ…zania  czynnoÅ›ci prawne  obok lub zamiast wykonania. Formalne akty
przeciwne, również bez spełnienia świadczenia:
o Acceptilatio  akt przeciwny do stypulacji, odwrócone role. Zobowiązania literalne 
odwrotny wpis. Stypulacja akwiliańska  zobowiązania z różnych tytułów sprowadzano
do jednego, a potem umarzano.
o Pisemne pokwitowanie wierzyciela co do otrzymanej zapłaty.
o Solutio per aes et libram  symboliczna zapłata  należności pieniężne orzeczone w
wyrokach sÄ…dowych.
o Contrarius consensus  akt nieformalny  umorzenie przez zgodne porozumienie stron.
·ð Nowacja  dotychczasowe zobowiÄ…zanie ulegaÅ‚o umorzeniu, ale na jego miejsce powstawaÅ‚o inne
z jakimś nowym elementem  przeważnie stypulacja o charakterze kazualnym np. podniesienie do
rangi kontraktu zobowiÄ…zania naturalnego. Warunki:
o Musiało istnieć poprzednie zobowiązanie
o Nowe zobowiązanie musiało powstać zamiast, a nie obok dawnego.
o Nowe zobowiązanie musiało wnosić  cos nowego . W prawie justyniańskim  także
nowacja ze zmianÄ… przedmiotu.
·ð Inne przypadki:
o Confusio  zejście się wierzytelności i długu w jednej osobie.
o Concursus causarum lucrativarum  zbieg tytułów nieodpłatnych.
o Niektóre  śmierć jednej ze stron.
Umorzenie zobowiązań według prawa pretorskiego:
·ð Pactum de non petendo  nieformalna umowa, w której wierzyciel rezygnowaÅ‚ wobec dÅ‚użnika z
dochodzenia swojej należności. Dłużnik  exceptio pacti de non petendo  niwecząca, lub odraczająca.
·ð PotrÄ…cenie (compensatio):
o Pojęcie i rozwój historyczny  wzajemne zaliczenie długu i wierzytelności.
o Kompensacja dobrowolna  nieformalne pacta i przymusowa:
o Iudicia bonae fidei  zasądzenie na różnicę.
o Iudicia stricti iuris  dochodzenie całkowicie izolowanych roszczeń. Wyjątki:
żð Bankier  tylko cum compensatione  saldo na swojÄ… korzyść (w przeciwnym razie 
nadmierne żądanie).
żð Nabywca majÄ…tku z licytacji  wierzytelnoÅ›ci bankruta cum deductione z
potrąceniem należności dłużnika (nie groziło nadmierne żądanie). Marek
Aureliusz  exceptio doli.
o Kompensacja w prawie justyniańskim  wszystkie powództwa in rem i in personam, oprócz
powództwa o zwrot depozytu. Ipso iure  roszczenia tego samego rodzaju, wymagalne i
płynne.
Pojęcie i rodzaje dziedziczenia (hereditas  bonorum possessio):
·ð Sukcesja uniwersalna  dziedzic nabywaÅ‚ rzeczy zmarÅ‚ego per universitatem, wchodziÅ‚  w miejsce
zmarłego  w ogół jego praw
·ð Spadek (hereditas, bona)  trzonem masy spadkowej byÅ‚y rzeczy materialne (wierzytelnoÅ›ci
zmarłego i długi spadkowe). Nie przechodziły na dziedziców uprawnienia ściśle osobiste.
·ð Funkcja i znaczenie  utrwalenie nierównoÅ›ci majÄ…tkowych, zjednanie przychylnoÅ›ci protektorów
dla swojego potomstwa.
·ð Rozwój historyczny:
o Kierunki i zakres przeobrażeń  ograniczenie agnacji jako podstawy dziedziczenia
beztestamentowego na rzecz kognacji. Kształtowanie swobody jednostki w
organizowaniu spraw pośmiertnych i jej ograniczenie. Niska ranga dziedziczenia
małżonków sine manu.
43
Prawo Rzymskie - skrypt
o Czynniki rozwoju  ustawodawstwo, jurysprudencja, pretorowie.
·ð Hereditas i bonorum possessio:
o Geneza i zastosowanie bonorum possessio  w prawie pretorskim  dylemat komu przyznać
posiadanie spadku na czas sporu.
o Charakter prawny bonorum possessio  krótkie terminy  pretor i magistratury sądowe  był
tylko  w miejscu dziedzica , chroniony formuÅ‚kami z użyciem fikcji Ä…ð po roku
faktycznego władania stawał się pełnoprawnym właścicielem. Bonorum possessio cum re 
zapewniała stanowisko dziedzica na zawsze, sine re  prowizoryczne władanie spadkiem.
Sposoby powołania do dziedziczenia:
·ð Ex testamento i ab intestato, contra tabulus, dziedziczenie na podstawie umowy  niemoralne
·ð PowoÅ‚anie  wola spadkodawcy, ustawa lub edykt pretorski
·ð Dziedziczenie testamentowe i beztestamentowe wykluczaÅ‚y siÄ™ (wyjÄ…tkiem  testament żoÅ‚nierza).
Pojęcie i formy testamentów:
·ð Testament  czynność prawna jednostronna, akt ostatniej woli, odwoÅ‚alny aż do Å›mierci i
skuteczny dopiero po śmierci. W jego treści musiało być zawarte ustanowienie ogólnego
spadkobiercy  dziedzica.
·ð Forma:
o Najstarsze testamenty według ius civile  w czasie pokoju przed zgromadzeniem ludowym,
dwa razy w roku, w czasie wojny  przed gotowym do boju oddziałem.
o Testament mancypacyjny  5 świadków i libripens  testator emancypował majątek
zaufanej osobie Ä…ð tabliczki woskowe
o Testament prawa pretorskiego  I w. p.n.e.  testament pisemny opatrzony pieczęciami
co najmniej 7 świadków (Antonin Pius  bezwzględna ochrona).
o Testamenty prawa poklasycznego i justyniańskiego:
żð Formy publiczne  wpisanie do akt sÄ…dowych lub gminnych, zÅ‚ożenie u cesarza.
żð Formy prywatne  pisemne .
żð 439  Teodozjusz II i Walentynian III  testamentum tripartitum.
żð 446  Walentynian III  testament holograficzny.
o Testamenty szczególne:
żð Testament żoÅ‚nierza  jakakolwiek forma (Trajan). UÅ‚atwienia podczas zarazy.
żð Utrudnienia  niewidomi i niepiÅ›mienni (dodatkowy Å›wiadek).
·ð Funkcja i znaczenie  eliminowanie sukcesji beztestamentowej, utrwalenie znaczenia familii, lub
przerzucenie długów na niewolnika  zwierciadło obyczajów.
Treść testamentu. Podstawienie testamentowe:
·ð Ustanowienie dziedzica  na poczÄ…tku (Titius heres esto). IV  jakiekolwiek sÅ‚owa. UdziaÅ‚y
współspadkobierców  części ułamkowe (całość spadku  12 uncji).
·ð Ustanowienie dziedzica z terminem, lub warunkiem Ä…ð ograniczanie nie dodane. Dopuszczalny 
warunek zawieszajÄ…cy (trudnoÅ›ci, gdy byÅ‚ potestatywny i negatywny Ä…ð stymulacyjne zobowiÄ…zanie
zwrotu w razie niedotrzymania warunku  cautio Muciana).
·ð Podstawienie (substitutio)  powoÅ‚anie dziedzica  podstawionego :
o Podstawienie pospolite  substytut, lub szereg substytutów. Na końcu  niewolnik.
o Podstawienie pupilarne  ojciec ustanawiał, kto będzie dziedziczył po dziecku, gdyby
zmarło jako osoba sui iuris.
o Podstawienie jak gdyby pupilarne  Justynian zezwolił ascendentom na ustanowienie
spadkobierców dla swoich descendentów chorych umysłowo.
·ð Wydziedziczenie  musiaÅ‚o być dokonane w przepisanej formie.
·ð Dalsza treść  czÄ…stkowe przysporzenia majÄ…tkowe  zapisy, wyzwolenia niewolników, powoÅ‚anie
opiekunów i rozmaite polecenia.
Zdolność testamentowa:
44
Prawo Rzymskie - skrypt
·ð Zdolność do sporzÄ…dzenia testamentu  kwalifikowana odmiana zdolnoÅ›ci do czynnoÅ›ci
prawnych. Póz
niej  Latyni i peregryni z commercium, osoby podległe władzy, kobiety, niewolnicy
państwowi  do połowy peculium.
·ð Zdolność dziedziczenia z testamentu  zdolność prawna, a ponadto: niewolnicy (wÅ‚asnego trzeba
było wyzwolić). Instytucje kościelne  IV (Konstantyn W.)
·ð Testament nieważny i bezskuteczny:
o Nieważność  niewłaściwa forma, nieuprawniona osoba. Testament tracił znaczenie przy
capitis deminutio testatora, urodzeniu pogrobowca, czy adopcji.
o Bezskuteczność  testament, na podstawie którego nikt nie dziedziczył.
o Odwołanie testamentu  sporządzenie nowego, w prawie pretorskim  zniszczenie
dokumentu. Prawo justyniańskie  po 10 latach, wobec 3 świadków, lub przez
oświadczenie złożone do akt publicznych.
Kodycyl:
·ð Dyspozycje poÅ›miertne w listach (dopuszczone przez Augusta). W kodycylu nie można byÅ‚o
ustanowić dziedzica, ani dokonać wydziedziczenia. Kodycyl niepotwierdzony  tylko fideikomisy.
Klauzula kodycylarna w testamentach.
Dziedziczenie beztestamentowe w Ustawie XII tablic:
·ð Dziedziczenie beztestamentowe  charakterystyka  po kimÅ›, kto nie pozostawiÅ‚ testamentu, albo
pozostawił testament nieważny lub bezskuteczny.
·ð Sui heredes  osoby wolne, podlegajÄ…ce bezpoÅ›rednio wÅ‚adzy ojcowskiej spadkodawcy,  dziedzice
domowi . Sui heredes tego samego stopnia dzielili się według głów, przy nierówności  według
szczepów.
·ð Proximi agnati  agnaci najbliższego stopnia.
·ð Gentiles  współrodowcy, noszÄ…cy to samo nazwisko. Krewni w linii żeÅ„skiej nie wchodzili w
rachubę, powołanie do spadku było jednorazowe.
Dziedziczenie beztestamentowe w edykcie pretorskim:
·ð Unde liberi - potomstwo agnacyjne, emancypowane, uxor in manu. Dzieci  wedÅ‚ug głów, dalsi
potomkowie  według szczepów. Na emancypowanego nałożono obowiązek wprowadzenie
zdobytego majÄ…tku do obrachunku spadkowego.
·ð Unde legitimi  dziedzice wedÅ‚ug ius civile.
·ð Unde cognati  kognaci do 6 stopnia  wszyscy, z 7 stopnia  prawnucy rodzeÅ„stwa. Bliżsi
stopniem wykluczali dalszych, równi  dziedziczyli według głów.
·ð Unde vir et uxor  małżonkowie.
Dziedziczenie beztestamentowe w prawie justyniańskim :
·ð II  SC Tertullianum i SC Orfitianum  prawo dziedziczenia matki po dzieciach i dzieci po matce.
·ð Justynian  Nowela 118 z 543 i 127 z 548 Ä…ð kognacja i równouprawnienie pÅ‚ci. Cztery klasy, z
których każda następna wykluczała poprzednią:
·ð ZstÄ™pni  podlegli wÅ‚adzy i emancypowani po ojcu, czy po matce. Å»yjÄ…cy wykluczali swoich
zstępnych, w miejsce zmarłych wstępowali ich następcy  podział według szczepów.
·ð WstÄ™pni, rodzeÅ„stwo rodzone, dzieci po zmarÅ‚ych braciach i siostrach.
·ð RodzeÅ„stwo przyrodnie i dzieci.
·ð Krewni boczni
·ð Nowela 53 z 537 i 117 z 542  kwarta ubogiej wdowy.
·ð Spadki nie objÄ™te przez nikogo przypadaÅ‚y paÅ„stwu, po duchownym  koÅ›cioÅ‚owi, po żoÅ‚nierzu 
jednostce wojskowej.
Formalne dziedziczenie przeciwtestamentowe:
·ð Ochrona rodziny:
45
Prawo Rzymskie - skrypt
o Na mocy prawa ogólnie obowiązującego powoływano do spadku najbliższe osoby
spadkodawcy  wbrew jego odmiennej woli wyrażonej w testamencie.
o Wymóg zdecydowania o sukcesji w sensie pozytywnym lub negatywnym, pod koniec
republiki  minimalnego zaopatrzenia.
o Najbliżsi członkowie rodziny agnacyjnej i kognicyjnej.
·ð Ochrona przed pominiÄ™ciem:
o Sui  powołanie do spadku lub wydziedziczenie (synowie  imiennie, pozostali  formuła
ogólna, objęcie przyszłych członków familii).
o Skutki pominięcia  w przypadku syna lub nowego członka familii  testament tracił
znaczenie
o Pretorowie  wszyscy liberi  imienne wydziedziczenie  wszyscy męscy potomkowie.
o Justynian  imienne wydziedziczenie wszystkich do Noweli 115.
·ð Querela inofficiosi testamenti. Zachowek (pars legitima):
o Testament ważny, ale niezgodny z powinnoÅ›ciÄ… Ä…ð obalenie
o Formalnie przeciw dziedzicom ustanowionym w testamencie (w rzeczywistości  woli
testatora)  5 lat:
żð Zaczepić testament mogli zstÄ™pni, rodzice i rodzeÅ„stwo, gdy testator odsunÄ…Å‚ je
od dziedziczenia na rzecz  osoby bezecnej . Konkretne prawo  dziedziczÄ…cy ab
intestato, przy braku innego środka. Sąd oceniał powody wydziedziczenia.
żð Uprawniony, który nie otrzymaÅ‚ nawet minimalnego udziaÅ‚u w spadku.
Zachowek  w stosunku do części, jaką otrzymałby uprawniony przy
dziedziczeniu beztestamentowym  do Justyniana  1/4. Jeżeli sąd uwzględnił
skargę testament upadał. W przypadku umniejszenia majątku  dochodzenie
strat obdarowanych za pomocÄ… querela inofficiosae donationis i querela inofficiosae dotis.
·ð Reformy justyniaÅ„skie:
o Querela inofficiosi testamenti  tylko dla dziedziców koniecznych zupełnie pominiętych.
Przysporzenie mniejsze od zachowku  actio ad supplendam legitimam.
o Wysokość zachowku dla zstępnych  1/3 części należnej ab intestato, więcej, niż 4 dzieci 
1/2.
o Nowela 115 z 542  możliwość pomijania i wydziedziczania krewnych w linii prostej
ograniczona do przypadków niewdzięczności i niegodności.
Nabycie spadku i jego skutki:
·ð Nabycie ipso iure  sui heredes  z chwilÄ… Å›mierci spadkodawcy (dÅ‚ugi spadkowe  beneficium
abstinendi)
·ð Nabycie przez oÅ›wiadczenie woli:
o Cretio  formalne oświadczenie dziedzica o przyjęciu spadku, składane ustnie wobec
świadków  oznaczony termin pod rygorem wydziedziczenia.
o Nuda voluntas  jakiekolwiek nieformalne oświadczenie lub
o Podjęcie funkcji dziedzica
o Przeciąganie decyzji o przyjęciu spadku  pretor wyznaczał  czas do namysłu .
Możliwość odrzucenia spadku.
o Prawo pretorskie  ścisłe terminy (krewni w linii prostej  rok, inni  100 dni).
·ð Spadek leżący  usucapio pro herede  możliwość zawÅ‚aszczenia spadku bez popeÅ‚nienia furtum,
cesarze II w zlikwidowali niepożądane działanie instytucji.
·ð Transmisja powoÅ‚ania  dziedziczenie samego powoÅ‚ania do spadku. JeÅ›li powoÅ‚any do spadku
zmarł przed objawieniem woli przyjęcia, powołanie nie przechodziło na jego dziedziców.
Justynian  roczny termin.
·ð Niegodność  przewinienia wobec spadkodawcy, lub naruszenia ostatniej woli Ä…ð extra ordinem
(fiskus).
Ochrona prawna spadkobierców:
·ð Kontynuacja osobowoÅ›ci spadkodawcy:
46
Prawo Rzymskie - skrypt
o Majątek spadkowy zlewał się z majątkiem dziedzica  podmiot praw rzeczowych,
wierzyciel i dłużnik.
o Odstąpienie spadku  in iure cessio hereditatis zanikło w III w., sprzedaż spadku.
·ð Ochrona prawa do spadku:
o Hereditas petitio  actio in rem podobna do rei vindicatio Ä…ð dziedzic zmierzaÅ‚ nie do uzyskania
pojedynczych rzeczy spadkowych, ale spadku jako całości. Legitymacja czynna  heres
prawa cywilnego, ex testamento, czy ab intestato. Legitymacja bierna  pro herede possessor, pro
possessore possessor, od Justyniana  posiadacze fikcyjni Ä…ð zakres restytucji uzależniony od
dobrej czy złej wiary pozwanego.
o Interdictum quorum bonorum  interdykt z kategorii interdicta adipiscendae possessionis  nabycie
nowego posiadania
·ð Wielość dziedziców:
o Wspólnota dziedziców  consortium Ä…ð actio familae erciscundae.
o Przyrost  jeżeli jeden uczestnik odpadł, zwolniony udział przyrastał do pozostałych,
proporcjonalnie do ich wielkości.
o Zaliczenie na dział spadkowy (collatio)  emancypowani, córki z tytułu posagu 
wniesienie majątku do podziału spadkowego. V i VI  bezpłatne przysporzenia,
darowizny. Justynian  descendenci ex testamento.
·ð Odpowiedzialność za dÅ‚ugi spadkowe:
o Separatio bonorum  oddzielenie majątków  odrębny zarząd spadku  tylko dla wierzycieli
spadkowych.
o Beneficium inventarii  531  Justynian  odpowiedzialność za długi spadkowe tylko
zinwentaryzowanym majÄ…tkiem.
Zapisy testamentowe (legata):
·ð PojÄ™cie:
o Cząstkowe przysporzenia ze spadku bez odpowiedzialności za długi spadkowe 
instytucja ius civile.
o Ustanowienie legatu  w testamencie  4 rodzaje:
żð Legat windykacyjny  testator przenosiÅ‚ wÅ‚asność kwirytarnÄ… jakiejÅ› rzeczy
własnej wprost na legatariusza (rei vindicatio).
żð Legat damnacyjny  zawiÄ…zanie stosunku obligacyjnego o charakterze jak gdyby
kontraktowym pomiędzy legatariuszem jako wierzycielem a dziedzicem jako
dłużnikiem (actio ex testamento).
·ð Ograniczenia legatów. Lex Falcidia:
o Sukcesja beztestamentowa, rozdrobnienie majątków.
o 40 p.n.e.  kwarta falcydyjska wolna od obciążeń  zachęta dla dziedzica do przyjęcia
spadku (od wartości spadku w chwili śmierci odliczano długi spadkowe, koszty pogrzebu,
wartość wyzwolonych niewolników). Ograniczenie przez Justyniana.
·ð Funkcja i znaczenie  alimentacja wydziedziczonych  legat corocznej renty, legat sÅ‚użebnoÅ›ci
osobistej, legat posagu zwrotnego na rzecz żony, legat peculium, legat alimentacyjny, legat
polegający na darowaniu długu.
Fideikomisy
·ð PojÄ™cie:
o Twór prawa cesarskiego
o Prośba do dziedzica lub legatariusza o wydanie przysporzenia majątkowego wskazanej
osobie (August  extraordinaria cognito).
o Praetor fideicommissarius  sprawy o fideikomisy, namiestnik.
o Nie wymagały żadnej określonej formy  IV zrównanie z legatami
·ð Fideikomis uniwersalny  spadkodawca zwracaÅ‚ siÄ™ do dziedzica z proÅ›bÄ… o wydanie caÅ‚ego
spadku wskazanej osobie Ä…ð powiernik, wykonawca, lub dziedzic tymczasowy. Fideikomisariusz
uniwersalny  odpowiedzialność za długi (hereditatis petitio fideicommissaria).
47
Prawo Rzymskie - skrypt
·ð Funkcja i znaczenie  zacieraÅ‚ przeciwieÅ„stwa miÄ™dzy sukcesjÄ… testamentowÄ… i beztestamentowÄ…,
uniwersalnÄ… i syngularnÄ….
48