Prawo rzymskie
dr I. Jakubowski
USOS  strona katedry prawa rzymskiego  znajomość paremii rzymskich obowiązuje
odpowiednio w I i II semestrze !  są dostępne, będą na ćwiczeniach i egzaminie wymagane.
Na wykładzie będzie wszystko to i tylko to co będzie wymagane na egzaminie.
Podręcznik: Kazimierz Kolańczyk   Prawo rzymskie  podręcznik sprzed 40lat, zrewidowany
przed20laty   biblia !
Wołodkiewicz, Zawłocka  Prawo rzymskie. Instytucje. wyd.Beck
Rozwadowski  Prawo rzymskie  zarys wykładu.
Antonii Dębiński  Prawo rzymskie kompendium.
Kunderewicz  skrypt  Instytucje prawa rzymskiego  może się przydać do części
teoretycznej, pierwszej. Do części dogmatycznej niekoniecznie.
Dajczak, Giaro, de Berier  Prawo rzymskie u z
ródeł prawa prywatnego (nie!  zbyt
profesjonalny podręcznik)
Ćwiczenia w II semestrze, fakultatywne  przygotowujące do egzaminu końcowego, egzamin
4-5 terminów. Egzamin końcowy zdają wszyscy, natomiast osoby zapisujące się na ćwiczenia
 będą miały sprawdzian połówkowy (pisany, odpowiedzi na pytania sprawdzające I semestr
prawa rzymskiego). Wówczas  II semestr będzie na egzaminie czerwcowym tylko w części II
semestru a nie rocznie, ale pod warunkiem że I semestr zaliczony zostanie na co najmniej 4.
Część II jest obowiązkowa dla wszystkich na egzaminie końcowym. Osoby poniżej 4 lub w
ogóle nie przystępujące  zdają w czerwcu całość I i II semestr.
wykład z dn. 07/10/2012r.
Prawo rzymskie  przedmiot historyczno-prawny, wykładany jako propedeutyka
(wprowadzenie do nauk cywilistycznych)
Prawo rzymskie przestało się rozwijać w połowie VI w. ne. Niemniej, zostało ukształtowane
przez rzymian tak doskonale, że prawo rzymskie odgrywało przez wszystkie dalsze stulecia
podstawę wszystkich, europejskich, nowożytnych systemów prawnych. Prawo rzymskie
ukształtowało się w sposób doskonały tylko jako prawo prywatne  to właśnie Rzymianie
spowodowali dychotomiczny podział całego prawa na prawo prywatne (ius privatum) oraz
prawo publiczne (ius publicum). Na prawie rzymskim  tylko prawo prywatne. Obecnie,
prawo prywatne dzieli się na szereg gałęzi:
·ð prawo rzeczowe  czÅ‚owiek rzecz
·ð prawo zobowiÄ…zaniowe
·ð prawo spadkowe
·ð prawo rodzinne i opiekuÅ„cze
·ð i wiele innych działów zaliczanych do prawa prywatnego.
Wpływy prawa rzymskiego nie polegają na tym że współcześnie przejmuje się rozwiązania
prawa rzymskiego; chodzi o przenikanie pewnej idei, ideologii prawa rzymskiego.
Współcześnie, nawet w prawie cywilnym polskim, w KC jest dużo wpływów prawa
rzymskiego  tak nazwy jak i rozwiązania zaczerpnięte z prawa rzymskiego.
Ius romanum  prawo rzymskie
Państwo rzymskie  przekazy mityczne podają że Eneasz uciekający z Troi i po podróżach
morskich dotarł do wybrzeża półwyspu apenińskiego (Lazzio  środek półwyspu gdzie
powstał Rzym). 753-752 pne został założony Rzym (at urbe condita). Państwo rzymskie było
początkowo bardzo prymitywnym tworem  Remus i Remulus  wyznaczyli tzw. święte
granice miasta. Państwo rzymskie przechodziło kilka faz rozwoju:
1) królestwo  władza polegała na rządach króla; królów rzymskich było
prawdopodobnie 7  skończywszy na Tarkwiniuszu Pysznym. Król miał do pomocy
radę królewską. 509-510 pne powstała respublica. Specjalnie nie przyczynili się do
kształtu prawa rzymskiego.
2) respublica  wszystko zasadzało się na władzy ludu, rzecz wspólna, rzecz publiczna.
To też było iluzją, ta władza spoczywała w rękach urzędnikow rzymskich dzielących
się na kilka kategorii: Konsul (najważniejszy); urzędy były sprawowane przez 2
urzędników- kolegialność; Po konsulu był Praetor (czyt.pretor)  byli urzędnikami
rzymskimi którzy odegrali znaczącą rolę w kształtowaniu prawa rzymskiego.
Początkowo istnieli 2 pretorzy: Pretor urbanus  pretor miejski wyposażony w
imperium czyli poprzez władzę kształtował prawo rzymskie poprzez edykty czyli
obwieszczenia, w których określali jak będą sprawowali władzę. Dalej był Pretor dla
peregrynów  od IVw. pne  napływali cudzoziemcy czyli tzw. peregryni (ludzie obcy
niebędący obywatelami państwa rzymskiego). Owy pretor dla peregrynów stanowił
dla nich prawo i ułatwiał kontakty ich z obywatelami rzymskimi. Następnym
urzędnikiem był Censor  czuwał nad listą obywateli rzymskich, nad kwestiami
obyczajowymi (karą były tzw. obłożenia notą cenzorską), dokonywał spisów
obywatelskich co 5 lat. Kolejnym urzędnikiem był Dyktator  do I w. pne. 
otrzymywali władzę nadzwyczajną z chwilą kiedy Rzymowi groziło
niebezpieczeństwo. Te wymienione urzędy to tzw. urzędy wyższe.
Były również urzędy niższe, nie wpływające na tworzenie i kształtowanie prawa.
Respublica zaczęła się stopniowo wypaczać (ostatni Dyktator  Juliusz Cezar chciał
zawładnąć panowaniem nad Rzymem). Władza republikańska Rzymu zaczęła upadać.
Koniec republiki rzymskiej  po bitwie pod Ancjum.
3) cesarstwo  występuje w 2 postaciach:
a. ze śladami władzy cesarskiej  pryncypat, Oktawian August, pod koniec IIIw
ne. następuje zmiana pryncypatu  przekształca się w dominat. W pryncypacie
było jeszcze kilka podmiotów wpływających na kształt prawa.
b. dominat  pełnia władzy cesarza, dominusa, nad państwem rzymskim.
WÅ‚adca, cesarz jest od tego momentu jedynym ustawodawcÄ…. W dominacie
następuje rozbicie państwa rzymskiego  do tego momentu istniało Imperium
Romanum; od 395r. rozdział państwa rzymian na część zachodnią i wschodnią
(podział między synów przez cesarza bo nie chciał aby się kłócili). Rolę
metropolitarną zaczął pełnić Mediolan, Rawena, a na wschodzie rosło w siłę
Bizancjum  IVw. przekształcone w Konstantynopol. Zachód Rzymu, to
imperium zachodnie upadło w 476r.  plemiona barbarzyńców podbijają
półwysep apeniński,. Pełnia władzy przechodzi na część wschodnią, która staje
się Imperium Romanum  niepełne 20 lat po 476r. powstaje państwo
frankońskie, dalej różne państwa barbarzyńskie  zachód Rzymu praktycznie
rzecz biorąc przestaje być utożsamiany z państwem rzymskim. To jednak z
zachodniego Rzymu wywodzi siÄ™ w istocie to co dziÅ› nazywamy prawem
rzymskim. Wschód  toczył swoje dzieje, nic specjalnego nie działo się jednak
przekładając na tworzenie prawa. W 527r. na tron wschodnio-rzymski
wstępuje Justynian zwany Wielkim. Panował przez 38 lat i był związany
nierozerwalnie z ukształtowaniem ostatecznie postaci prawa rzymskiego.
Postanowił jako pierwszy krok do odbudowy państwa rzymskiego, ujednolicić
i unowocześnić prawo rzymskie. Pod jego władzą powstała słynna kodyfikacja
Justyniańska  obejmowała całe obowiązujące prawo rzymskie.
Prawo rzymskie  przy wykładach  będzie dotyczyć kodyfikacji justyniańskiej  to jest
to prawo rzymskie w formie ostatecznej. To właśnie kodyfikacja justyniańska wywarła
ten wspomniany wcześniej olbrzymi wpływ na prawo nowożytne.
Prawo w Rzymie było określane dwoma terminami:
ius - prawo (współcześnie raczej nieużywany)
lex  prawo (współcześnie używany)
Ius jest pojęciem starszym określającym to prawo rzymskie powstałe ponad 2500 lat temu.
Oznaczamy tym pojęciem to prawo rzymskie, które jest prawem najczęściej zwyczajowym,
natomiast pod postacią Lex rozumiemy najczęściej prawo stanowione, to pisane. Prawo
stanowione, formalne, jest lex. Od połowy V w.pne. prawo rzymskie było pisane,
stanowione, czyli lex.
Rzymianie pod pojęciem ius rozumieli wszystko to co dobre i słuszne, prawem nie może być
coś co nie jest dobre czy słuszne dla człowieka (Ultian i Ucjasz).
ius est ars boni et aequi (prawo jest sztuką tego co dobre i słuszne)
Rzymianie wydzielając prawo prywatne i prawo publiczne przyjmowali, że: prawo prywatne
reguluje stosunki prawne między dwoma równorzędnymi podmiotami; prawo publiczne zaś
określa stosunki państwa a obywatela  relacje i zachowania, prawa, obowiązki (dziś np.
prawo konstytucyjne, karne, administracyjne  wywodzÄ…ce siÄ™ z tzw. pozytywizmu
prawnego).
Twórcy prawa rzymskiego nie rozróżniali tzw. prawa materialnego (regulującego prawa i
obowiązki człowieka) oraz prawa formalnego (mówiącego w jaki sposób można wydobyć od
człowieka jego prawa i obowiązki, tzw. prawo procesowe). Prawo rzymskie traktowało to
wszystko jednolicie  w jednej regulacji było zawarte i materialne i procesowe .
Prawo rzymskie stworzyło cały szereg pewnych zasad prawnych którymi kieruje się
współczesny świat. Te zasady miały od początku charakter stricte prawny, ale miały również
charakter moralny (np. wskazywały jak należy żyć uczciwie, godziwie itd.). Do dziś istnieją
paremie funkcjonujące na gruncie obecnego prawa  nullum crimen sine lege (nic nie może
być traktowane jako przestępstwo jeżeli nie zostało określone w ustawie); składanie pozwu
właściwego dla sądu wg miejsca siedziby pozwanego; kto pierwszy w czasie, lepszy w prawie
(np. przy hipotece  kilka hipotek ustanowionych na nieruchomości dla kilku wierzycieli  ten
który pierwszy został ustanowiony jako wierzyciel zastawny będzie miał prawo
pierwszeństwa zajęcia gruntu czy jego części aby się zaspokoić).
wykład z dn. 21.10.2012r.
Rozwój prawa rzymskiego następował równolegle z rozwojem form ustrojowych. 3 postacie
rozwojowe prawa rzymskiego:
1) okres archaiczny w rozwoju prawa rzymskiego  752/753 pne do 241 pne. To jest
prawo na temat którego wiemy najmniej. Występowały 3 z
ródła prawa:
a. zwyczaj  pewne reguły zachowań powtarzały się i były przekazywane z
pokolenia na pokolenie. Prawo zwyczajowe było dostępne praktycznie tylko
patrycjuszom (głównie) i plebejuszom. Około V w. pne plebs chciał
równouprawnienia w prawie, aby prawo zwyczajowe było dostępne dla
plebejuszy. Patrycjat zmuszony był do ustępstw. W wyniku tego spisano
prawo zwyczajowe  najstarszą ustawą powstałą w wyniku spisania prawa
zwyczajowego była ustawa 12 tablic (około 450r. pne powstała  zniszczono ją
za czasów Galów). Ustawa ta dzieliła się na części: na początku zawierała
prawo procesowe (jak dochodzić swoich spraw przed sądem, obowiązek
stawienia siÄ™ przed sÄ…dem), dalej przepisy ustrojowe, pr.administracyjnego,
pr. cywilnego (rzeczowe, zobowiązaniowe). Ustawa ta obowiązywała w
państwie rzymskim przez wiele wieków  przez prawie 100 lat była jedyną
ustawą rzymską. Dopiero póz
niej, około połowy IVw pne powstały kolejne
ustawy  ustawę 12 tablic rozpisano na inne ustawy. Ustawa rzymska składała
siÄ™ z: praesrciptio (data uchwalenia ustawy, nazwisko inicjatora ustawy,
przebieg ustawy). Ustawy były procedowane przez zgromadzenie ludowe.
Drugą częścią ustawy rzymskiej jest tzw. rogatio  treść ustawy, o co chodzi w
tej ustawie. Kolejną częścią było sanctio  sankcja. Ze względów teoretycznych
stwierdzono że ustawę rzymską ze względu na sankcję można podzielić na 3
rodzaje: lex (ustawa) perfecta (ustawa doskonała)  naruszenie przepisu takiej
ustawy skutkuje nieważnością czynności prawnej oraz naruszający przepisy
poniesie karę; lex imperfecta (ustawa niedoskonała)  naruszenie ustawy nie
jest sankcjonowane karą, czynność prawna jest ważna ale nie ma kary; lex
minus quamperfecta (ustawa mniej niż doskonała)  w ustawie tej czynność
jest ważna pomimo naruszenia przepisy ale naruszający ponosi karę. Około IV
w. pne pojawiło się nowe z
ródło tzw. plebiscitium  uchwała zgromadzeń
plebejskich  uchwały te przez ponad 80 lat nie miały mocy
ogólnopaństwowej, dotyczyło tylko plebsu. Dopiero około 282r pne tzw. lex
hortensa  była pierwszym plebiscitium rozciągającym się na całość
społeczeństwa rzymskiego (także patrycjusze a nie sam plebs). Trzecim
z
ródłem w tym okresie była tzw. interpretacja prawa dokonywana przez
kapłanów  tzw. pontyfików. Chodziło o trzymanie plebsu w pewnym
niepokoju  patrycjuszowi było łatwiej uzyskać interpretację aniżeli
plebecjuszowi (wpływ na pontyfików). Proces rzymski był dla rzymian bardzo
ważny. W dawnym prawie rzymskim proces polegał na tym, że trzeba było
używać określonych formuł słownych  naruszenie tych formuł prowadziło do
przegrania procesu (wystarczyło złe wypowiedzenie formuły)  formuły te też
znali praktyczni tylko pontyfikowie. W 304-307 pne Gnejusz Flawiusz wykradł i
opublikował formuły (zamknęła się faza ezoteryczności prawa rzymskiego).
/tak więc powyżej z
ródłami prawa były: zwyczaj, ustawa, interpretacja/
2) okres 241 pne do 284 ne  okres prawa przedklasycznego (241pne do początków
naszej ery) i klasycznego (od początków naszej ery do około 284 ne kiedy rozpoczął
się dominat)  w tym ostatnim okresie najpełniej i najlepiej rozwijało się prawo
rzymskie. W tym okresie z
ródłami prawa były: zwyczaj  nie miał już takiego
znaczenia jak poprzednio. Jako prawo niepisane było traktowane jako z
ródło
pośrednie; może być z
ródłem prawa tylko wtedy gdy nie jest sprzeczne z prawem
stanowionym (Cyceron, Horacy  czym są prawa bez dobrych zwyczajów). Kolejnym
z
r.prawa była ustawa, a trzecim plebiscitia (uchwały zgromadzeń plebejskich).
Czwartym z
ródłem które się pojawiło były uchwały senatu (senatus consulta)  czyli
pewnego rodzaju reguły zachowania się prawnego uchwalone przez senat (skrót
SPQR  senat ludu rzymskiego). Uchwały te stały się prawem dopiero właściwie w
pryncypacie za ok. ponad 100 lat  gdy cesarz nie chciał zrażać społeczeństwa.
Uchwały senackie niektóre były bardzo doniosłe w dziedzinie prawa prywatnego.
Kolejnym z
r. prawa była całkowita nowość  konstytucje cesarskie  wydawane przez
cesarza, jego atrybut władzy, występowały w 4 postaciach: 1)edicta  konstytucja
cesarska wydawana w kwestiach administracyjnych, dotyczyła terytorium raczej
całego państwa (np. edykt cesarza Caracalli  212r. ne  gdzie cesarz nadał
obywatelstwo rzymskie wszystkim wolnym mieszkańcom terytorium rzymskiego;
2)mandatum  rozporzÄ…dzenie w kwestiach administracyjnych ale skierowane do
jakiegoś konkretnego urzędnika, nadające mu jakieś uprawnienia, określone
terytorium, mandat obowiązywał tylko do końca kadencji urzędnika albo do śmierci
cesarza; 3)decreta  konstytucja w której cesarz występuje jako sędzia, rozstrzyga
spór sądowy w I lub II instancji (ludzie byli niezadowoleni z postępowań sędziowskich,
wówczas cesarz przy pomocy kancelarii cesarskiej rozstrzygał wydając decret  na
podstawie decretu sąd musiał wydać wyrok zgodny z decretem; wiązało się z tym
niebezpieczeństwo  decret dotyczył jednej konkretnej sprawy, ale próbowano
rozciągać decrety na inne sprawy co mogłoby prowadzić do precedensów; 4)rescripta
 reskrypty, czyli odpowiedzi cesarskie na zapytania zgłaszane w wątpliwych
kwestiach prawnych (gdy obywatele mieli problemy ze zrozumieniem prawa) 
interpretacja prawa przez kancelarię cesarską. Reskrypty stały się w 3) okresie
najważniejszym z
ródłem prawa bo cesarz w ramach reskryptów stosował tzw.
autentyczną wykładnię prawa  ten który wyda przepis prawa sam ten przepis
interpretuje; wykładnia ta była jednocześnie wykładnią legalną bo cesarz sam siebie
powoływał o interpretowania prawa.
Kolejnym 6 z
ródłem prawa były tzw. edykty urzędnicze (edykty pretorskie)  edykty
urzędników którzy byli wyposażeni w imperium. Na początku były 2 urzędy pretorów
 praetor urbanus  pretor miejski. To był pretor który nie zajmował się kwestiami
innych podmiotów jak tylko obywateli rzymskich. Drugim był praetor interperegrinos
 pretor dla peregrynów (powstał w połowie III w. ne)  była dla nie obywateli
rzymskich, którzy wchodzili w kontakty w obywatelami rzymskimi (handlowe,
prawne, gospodarcze). Każdy pretor wstępujący na urząd wygłaszał tzw. edykt 
zasady prawne którymi będzie się kierował, natomiast w trakcie sprawowania urzędu
nowe zasady wyrażano w nowym prawie, czasem ad hoc. Edykty składały się z 3
części.
Działania pretorów spowodowały że zaczęto mówić jakby o nowej gałęzi prawa
rzymskiego  w ramach prawa prywatnego powstało ius praetorium  prawo
pretorskie, mające pełną moc obowiązywalności na terytorium całego państwa
rzymskiego, bywało włączane czasami do ius honorarium (prawa urzędniczego). To
prawo powstające wtórnie do ius civile miało na celu wspomaganie prawa cywilnego,
uzupełnianie prawa cywilnego, oraz poprawianie prawa cywilnego (łatwiej było
wydać edykt pretora aniżeli zwołać zgromadzenie na zmianę ius civile). Pretura
zaczęła gasnąć kiedy ok. 117r. ne polecono kodyfikację edyktu pretorskiego. Cesarze
chcieli tworzyć prawo własne  edykt wieczysty  edictum perpetuum 
skodyfikowany edykt pretorski. Pretura stała się od tego momentu stała się urzędem
dostarczającym pieniędzy cesarzowi, od III w. ne, pretura stała się szczeblem do
kariery senatorskiej. Ostatni, 7 z
rodłem  jest interpretacja prawa  ale tym razem
dokonywana przez uczonych prawników (jurysprudenci  fachowcy w prawie). Mogli
oni wydawać swoje opinie mające moc prawotwórczą. Nie było żadnej
zinstytucjonalizowanej nauki prawa  prawa uczono siÄ™ jakby na praktyce u kogoÅ›. Ci
prawnicy nie wydawali jednomyślnych opinii. Spowodowało to wprowadzenie przez
cesarza Augusta zasady, że tylko niektórzy wskazani prawnicy, mogli wydawać opinie
wiążące wszystkich. Za czasów Augusta ( 27r. pne -37r. ne) powstały zalążki 2 szkół
prawniczych (w znaczeniu ideologicznym) prowadzone przez wybitnych prawników
rzymskich: 1) szkoła sabinianów  opierała się na filozofii stoickiej która miała
charakter idealistyczny; 2) szkoła prokulianów  opierała się na filozofii
arystotelejskiej, bardziej materialistycznej. Szkoły te się różniły w patrzeniu na
rozwiÄ…zania prawa rzymskiego.
3) 284-565 ne  okres prawa poklasycznego  wyróżnia się przy tym okres 527-565
Justyniana (w uznaniu kodyfikacji justyniańskiej). Zakończenie tego okresu jest
bardziej symboliczne. Sam okres od dominatu do śmierci cesarza Justyniana. Okres
ten jest bardzo burzliwy dla państwa rzymskiego. Problemy demograficzne, problemy
z utrzymaniem jedności terytorium (395r. ne Teodozjusz podzielił państwo rzymskie
na dwie części  podział ostateczny cesarstwa rzymskiego, ale jednocześnie ten rok to
początek końca części zachodniej  barbarzyńcy omijali część wschodnią; upadek
części zachodniej był początkiem powstawania państw barbarzyńskich, które zastając
prawo rzymskie miały z nim problemy; powstawały leges romanae barbarorum  tzw.
zbiory praw rzymskobarbarzyńskich posługiwali się nimi barbarzyńcy). W tym okresie
są następujące z
ródła prawa rzymskiego: 1) zwyczaj  ale już całkowicie upośledzony,
mógł być tylko prawem w małych miastach, gminach, i tylko wtedy, gdy zgadzał się z
prawem stanowionym przez cesarzy; 2) konstytucje cesarskie które występowały w 2
postaciach: a) odpadły decrety i mandaty, pozostały edykty, ale dominująca rolę
zaczęły odgrywać: b) reskrypty. Był jeszcze problem z jurysprudencją rzymską  nie że
była konkurencją dla prawa stanowionego przez cesarzy, ale ta jurysprudencja
rzymska (odpowiedzi uczonych prawników) wprowadzała zamieszanie w procesie
rzymskim (nie wiedziano czyich opinii słuchać). Sędziowie państwowi nie wiedzieli co
robić. Każdy prawnik uznawał że jego opinia jest wiążąca a cesarze tracili nad tym
kontrolę. Krok ostateczny podjęli ceszarze: 426. Teodozjusz II oraz Walentynian 
konstytucja raweńska (tzw. konstytucja o cytowaniu), w której obcięto wszystkie
niepotrzebne komentarze prawnicze. Ustanowili że można powoływać się na opinie
tylko 5 wskazanych prawników: Gajusz, Modestynus, Ulpian (Ulpianus), Paulus,
Papinianus (Papinian). Gdy każdy z nich mówił w danej kwestii to samo, to sędzia
musiał zastosować się do tej opinii. Gdy nie było jednomyślności  to sędzia miał się
stosować do opinii większości. Gdy nie było większości  decydującą miała być opinia
Papiniana (stąd uznawano go za najważniejszego prawnika). Gdy Papinian się nie
wypowiadał, a nie było większości, dopiero wtedy sędzia mógł wybrać sobie tą
opinię, którą uznawał za najsłuszniejszą. Ustawa raweńska została włączona do
słynnego kodeksu teodozjańskiego. Pod koniec II w. ne pojawiały się próby
kodyfikacyjne  zebrania wszystkich konstytucji cesarskich w jedność. Próby
kodyfikacyjne.
W okresach 2) i 3) zmieniało się prawo, podejście do niego, warunki życia ludzi, wchodziła w
grę gospodarka towarowo-pieniężna. Prawo rzymskie w okresie klasycznym rozwijało się
najwspanialej, ale pod koniec III ne mamy duże kłopoty w państwie rzymskim 
demograficzny (brakuje rodowitych rzymian) oraz kryzys ustrojowy. Pod koniec IV w. ne
całość władzy przechodzi do Bizancjum.
wykład z dn. 28.10.2012r.
Justynian zakazał w trakcie prac kodyfikacyjnych jakichkolwiek zmian w kodyfikacji. Mimo
zakazu praktyka była inna, za jego przyzwoleniem dokonano zmian kodyfikacji. Interwencje
w tekst justyniański na przestrzeni wieków  zwane są interpolacjami. Powoli wszystko
wokół kodyfikacji justyniańskiej obrasta mchem zapomnienia. Na zachodzie Europy tam
gdzie państwa barbarzyńskie, kodyfikacja pozostawała w pamięci (leges romae barbarorum).
Klasztory przechowujące rękopisy posiadały kodyfikację i w oparciu o nią kościół zaczął
korzystać z prawa rzymskiego i około IX-X w. recypował prawo rzymskie (kościół żyje prawem
rzymskim). Było ono używane przez kościół praktycznie do końca XX wieku. Dopiero kościół
w póz
niejszym okresie XX wieku wypracował swoje własne normy.
Wracając do prawa rzymskiego w średniowieczu czy u schyłku starożytności, na zachodzie
Europy ciągle używano prawa rzymskiego ale zapominano kodyfikacji. Używano ius civile 
nie uświadamiając sobie że to jest właśnie prawo rzymskie. Instytucje  to nie były
podręczniki, to było jedno dzieło opisujące instytucje ale stanowiące jeden podręcznik.
Ius civile posługiwano się w całej póz
nostarożytnej i średniowiecznej Europie. Natomiast
prawo rzymskie to w kodyfikacji było używane zdecydowanie na terytorium imperium
wschodniego, tego które przejęło rolę imperium romanum. Ponieważ j.łaciński od VIw.
wychodził z użytku, stosowano grekę, to prawo rzymskie w j.łacińskim stawało się powoli
obce. Na wschodzie łacina nie była w zasadzie znana. Prawo rzymskie przekształcało się
powoli w prawo rzymsko-bizantyjskie, by stać się finalnie prawem bizantyjskim. W VIIw. 
prawo rzymskie wykształca eklogię, dalej heksabiblios, parafraza Teofila. Na zachodzie nie
było kodyfikacji justyniańskiej gdyby nie przypadek  w jednej z bibliotek z Pizzie znaleziono
rękopisy (ok.1050r.), Amalfia (1137r.), w j.łacińskim. Ta łacina już z XI i XII w. mimo wszystko
różniła się pod względem słownictwa od łaciny z VIw. w którym ta łacina była spisywana.
Rękopis ten był prawie w całości digesta justyniańskie. Nastąpił renesans prawa rzymskiego
na zachodzie Europy. Ludziom z XI-XIIw. tamto prawo wydało się czymś wspaniałym,
aktualnym jakby na nowo odkrytym. Ci którzy potrafili to odczytać stwierdzali że to prawo
jest jasne, zupełne, dające się zastosować do wszystkich dziedzin ówczesnego życia. Na 1050-
1055r. na uniwersytecie w Bolonii  powstaje szkoła bolońska. Zajmuje się ona prawem
rzymskim. Zaczęto prawo rzymskie badań ale w pierwszej kolejności tekst rzymski trzeba
było dostosować do XI-XII wieku. Ta szkoła bolońska (założycielem  Irnerius, założył szkołę
glosatorów  znawców prawa tłumaczących teksty kodyfikacyjne i dokonujący tego w postaci
glos, własnych opinii). Były tzw. glosy marginalne (na marginesach dzieł) lub między
wierszami (glosy interlinearne). Szkoła glosatorów stosowała metodę egzegenetyczną 
dosłowna geneza słowa, zdanie po zdaniu. Szkoła ta uzdatniła teksty ale nie zajęła się
sprawami merytorycznymi. Dopiero ok.XIII-XIV wieku powstaje szkoła komentatorów prawa
rzymskiego (szkoła komentatorska, postglosatorów  założyciel  Bartolus i Bardus). Szkoła
te posługiwała się metodą dedukcyjną tj. dedukowali, wyciągali z przystosowanego przez
glosatorów tekstu podstawowe zasady prawa rzymskiego, formy którymi prawo rzymskie się
kierowało. Potem ta szkoła glosatorów i komentatorów została objęta nazwą  mos
italicum . W XIVw. Francja z tych metod zastosowano mos galicus  zastosowanie prawa
rzymskiego na wzór francuski. Póz
niej przez wiele wieków nic się specjalnie nie działo.
W XVI-XVII wieku powstała szkoła natury (Hugon Grocjusz  ojciec prawa międzynarodowego
publicznego)  recypowała ona zasady prawa rzymskiego do prawa międzynarodowego.
Dopiero około XVIIIw. powstała 3 wielka szkoła badania prawa rzymskiego, tj. w Niemczech 
szkoła niemiecka historycznoprawna. Jej twórcą jest Fryderyk Karol Savigny (wielki admirator
prawa rzymskiego). Uznawał, że należy każde prawo  zwłaszcza prawo rzymskie  należy
badać przez historyczny, chronologiczny rozwój. Uznawał że prawo jest wytworem ducha
narodu, zmienia się wraz z narodem i tak na prawo należy patrzeć, bez zapominania o
historycznych korzeniach, przynajmniej do ducha prawa rzymskiego (np. czymże są prawa
bez dobrych obyczajów). W XIV-XVI wieku używano nowocześnie pandektów (digestów
justyniańskich). To używanie miało szczególne znaczenie w krajach rzeszy niemieckiej 
próbowano je wtłoczyć w granice powoli kształtującego się państwa i prawa niemieckiego.
Szkoła Savignego wytworzyła pandektystykę  nowy sposób podejścia do prawa i jego
klasyfikacji. Otóż, pandektystyka stworzyła inną systematykę prawa, wszystkie
ustawodawstwa rzymskie i inne ustawodawstwa europejskie stosowały systematykę z prawa
rzymskiego na prawo dotyczące osób, prawo dotyczące rzeczy, zobowiązań i prawo
spadkowe oraz prawo procesowe. Rzymianie nie rozróżniali prawa materialnego tak jak to
robimy współcześnie. Pandektystyka twierdziła, że każda dziedzina prawa musi mieć pewną
część  ogólne zasady prawa, dopiero po tej części można tworzyć poszczególne gałęzi
prawa. Ta metoda historycznoprawna spowodowała że rozpoczęła się autentyczna nauka
prawa rzymskiego i jego historycznego rozwoju. Insytucje Gajusza odkryto na nowo na
przełomie XVIII-XIX wieku. Podchodzono do prawa rzymskiego tylko w sposób historyczny.
Prawem rzymskim zaczęto się zajmować także z innego powodu  gdy powstawały państwa
nowożytne, np. Xw. rzesza niemiecka, państwo anglosaskie, Polska, Węgry, Czechy  coś się
zaczęło zmieniać. Każdy władca próbował ustanowić swoje prawo  ale w oparciu o co? Z
czego? Prawo zwyczajowe nie wystarczało. Sięgano więc do prawa rzymskiego jako
doskonały budulec znakomitych systemów prawnych nowożytnych w całej Europie. W
zasadzie cała Europa zastosowała prawo rzymskie do konstrukcji systemów prawnych. Co za
tym się kryje, za tą recepcją prawa rzymskiego? Problemy  czy prawo rzymskie przenieść
wprost, czy ewentualnie stosować pewne przejęcia (recepcja całkowita lub częściowa,
pomocnicza). W Niemczech, rzeszy niemieckiej, po raz pierwszy norma cesarskÄ… (1495r.)
ustalono, że prawo rzymskie będzie stosowane w ramach prawa niemieckiego tam gdzie
zabraknie rozwiązań niemieckich (kammergelicht). Prawo rzymskie było zasadniczym
składnikiem intelektualnym każdego wykształconego prawnika. Wszystkie uniwersytety w
Europie wykładały ius civile. W Polsce - Akademia Krakowska  póz
niejszy Uniw.Jagielloński 
również.
Następuje wielki wiek XVIII, wiek kodyfikacji  w tym wieku na przełomie XIX wieku powstają
najważniejsze regulacje Europejskie bazujące na prawie rzymskim:
Konstytutio Karolina
Zalążek prawa pruskiego
Kodeks cywilny Napoleona 1804
Landrecht Pruski
Pod koniec XIX wieku, 1895r. powstaje BGB  Kodeks cywilny niemiecki (z najdłuższym
vacatio legis  5 lat czekał na wejście w życie).
Nawet w Rosji i prawie rosyjskim  mimo że pozostawała pod wpływem prawa bizantyjskiego
 duch prawa rzymskiego był utrzymany np. XIXw. przy tworzeniu kodeksu cywilnego
korzystano z Kodeksu Napoleona.
Prawo rzymskie wykładane jest wszędzie. Nie ma bezpośrednich przejęć z prawa rzymskiego.
W niektórych państwach, prawo rzymskie jest wykładane jako osobny przedmiot albo jako
przedmiot cząstkowy do innego przedmiotu  niemniej, od dość wczesnego okresu nie ma
przypadku uniwersytetu w którym zapomniano by o prawie rzymskim. Nie tyle prawo
rzymskie się rozwijało co nauka prawa rzymskiego.
W Holandii  ukształtowało się prawo rzymsko-holenderskie.
Prawo polskie przez pierwsze 300lat państwowości było prawem zwyczajowym, niepisanym.
Dopiero Statuty Kazimierza Wielkiego z połowy XIV wieku były pierwszym spisaniem prawa
zwyczajowego. Kazimierz Wielki wiedział o prawie rzymskim. Kiedy tworzył Akademię
Krakowską stworzył 8 katedr, z tego 5  prawa rzymskiego. Pozostałe miały zajmować się
prawem kanonicznym. Każda z 5 katedr zajmowała się np. historią prawa rzymskiego,
kodyfikacji justyniańskiej, instytucjami prawa zobowiązaniowego, spadkowego itd. Prawo
rzymskie nie było jednak właściwie nauczane w Polsce. Dopiero po śmierci królowej Jadwigi
w początkach XV w. można mówić o początkach nauki prawa rzymskiego w Polsce.
W statutach Kazimierza Wielkiego, znalez
ć można ślady wpływu prawa rzymian. Zakłada się,
że prawo rzymskie w Polsce było obecne i było znane już pod koniec XII wieku  Wincenty
Kadłubek wspominał o wpływach prawa rzymskiego  kancelarie królewskie i książęce nie
miały wykształconych ludzi do zapisów, korespondencji. Było to na miernym poziomie.
Ściągali więc oni legistów z Europy, wykształconych prawników, którzy byli wykształceni w
prawie cywilnym  rzymskim. Tą drogą prawo rzymskie do Polski trafiło. Brak
dokładniejszych przekazów. Wiek XIV to zakłada się już dobrą znajomość prawa rzymskiego
w Polsce. W wieku król.Bony  prawo rzymskie przenoszone wraz z prawem włoskim. Wiek
XVI był wiekiem wielu przedsięwzięć kodyfikacyjnych w Polsce  nieudanych (Przyłuskiego,
Åšliwnickiego, A
askiego, Kroickiego i innych). Te próby zalecały przejęcie prawa rzymskiego 
nie pozwoliła na to szlachta. W systemie prawa szlacheckiego nie znajduje się prawa
rzymskiego, szlachta twierdziła, że przejęcie prawa rzymskiego stanie się podstawą do
władzy absolutnej królewskiej (1460r. pierwsze próby sejmowania i wykształcała się wolność
szlachecka). Prawo rzymskie w okresie poklasycznym było kształtowane przez cesarzy zatem
stawało się podstawą kształtowania się władzy cesarskiej. Takie są domysły.
Na wzór Akademii Krakowskiej w XVI wieku powstała Akademia Wileńska (Batory) oraz
Akademia Zamojska (Jan Zamojski)  tam też uczono prawa rzymskiego. Do recepcji prawa
rzymskiego jednak nie doszło. Natomiast inaczej do sprawy podchodziło mieszczaństwo i
miasta (królewskie, prywatne lub związkowe). Mieszczanie (powstawali od XIV-XVw.) opierali
się na rozwiązaniach rzymskich jako nadających się do realizacji handlu, zobowiązań,
spadków, własności, itd. (np. prawo chełmskie  oparte na prawie rzymskim).
W XVIIIw. (Stanisław August Poniatowski) postanowiono skodyfikować prawo polskie 
powierzono Andrzejowi Zamojskiemu stworzenie kodeksu praw sądowych (powstał ale nigdy
nie wszedł w życie). W kodeksie tym bardzo dużo rozwiązań było przejętych lub co najmniej
wzorowanych na prawie rzymskim. Kodeks ten nie wszedł w życie bo był zbyt nowoczesny w
2 miejscach : odrywał państwo polskie spod wpływów papiestwa oraz bardzo rewolucyjne
ukształtowanie stosunków chłop-szlachcic (chłopom chciał przyznać wolność i ziemię). Sejm
odrzucił ten kodeks  opór szlachty (1770-1780r.).
W początkach XIX wieku nastąpiła wielka zmiana. Zostało utworzone Księstwo Warszawskie
gdzie Napoleon wprowadził Kodeks Napoleoński. Mimo obowiązywania tylko przez około 8
lat, Kodeks Napoleoński stanowił pierwszą i jedyną recepcję prawa rzymskiego na terytorium
i do systemu prawnego państwa polskiego. W okresie póz
niejszym nie mówi się już o
recepcji prawa rzymskiego. Na terytoriach zaborczych w Polsce na poszczególnych uczelniach
było wykładane prawo rzymskie. Po 1918r.przy odtwarzaniu uniwersytetów, prawo rzymskie
było i jest wykładane na studiach prawniczych. Próbowano również w powstających
kodyfikacjach po I wojnie światowej przenosić rozwiązania z prawa rzymskiego. W obecnym
KC w Polsce również jest wiele zaczerpnięć z prawa rzymskiego (wpływy poślednie i wpływy
pośrednie).
wykład z dn. 18 i 25.11.2012r.
Ustawodawca rzymski nie wykształcił różnych gałęzi prawa jak mamy dziś np. pr.materialne i
pr.formalne (procesowe). Oni regulowali jakÄ…Å› zasadniczÄ… instytucjÄ™ prawnÄ… np.prawo
własności, i regulowali co to jest, kiedy i komu przysługuje, i w tej samej regulacji dołączali
skargi przy pomocy których to prawo było chronione. Mimo jedności rzymianie zdawali sobie
sprawę z tego, że następuje jakiś rozdział, że sa różne kwestie dochodzenia roszczeń i
samego opisu roszczeń. Prawo procesowe w prawie rzymskim powstał przed ustawą XII
tablic, około VI. w pne. Wcześniej, regulowali siłowo tzw. samopomocą  działanie o
charakterze zaczepnym lub o charakterze tzw. obrony koniecznej.
Około 100 lat przed ustawą XII tablic powstawały przypadki postępowań przed sądami.
Åšlady istnienia uregulowanego procesu rzymskiego znajdujemy w ustawie XII tablic.
Wiadomo, że ustawa XII tablic wprowadzała obowiązek stawienia się przed sądem. To co
zostało uregulowane przez państwo nazywamy już procesem rzymskim, 3 fazy rozwoju
procesu rzymskiego:
1) proces legisakcyjny  już w ustawie XII tabli, około VI w. pne i ciągną się do końca
republiki rzymskiej. Około połowy II w. pne, powstała nowa forma, tj proces
formułkowy
2) proces formułkowy  proces legisakcyjny był niezwykle sformalizowany, trudny,
ograniczony tylko dla obywateli rzymskich, a w IIIw. pne byli już peregryni którzy
osiedlając się na terytorium imperium rzymskiego musieli mieć możliwość
procesowania się. Proces ten obowiązywał do końca II w. ne.
3) proces nadzwyczajny (kognicyjny).
Proces 1) i 2) są określane jako procesy zwyczajne.
Ogólne ramy organizacyjne każdego procesu.
Procesy 1 i 2 były całkowicie prywatne. Przebieg i ich egzekucja przebigały w rękach
prywatnych, osób zainteresowanych. Były to procesy 2 fazowe (faza wstępna  iniure tj.
przed urzędnikiem, przygotowawczo; faza apudiudicem  rozstrzygająco-wyrokowa, tocząca
się przed sędzią lub sądem). Proces był prowadzony przez jednego sędziego, przed sądem
państwowym. W procesie 1 i 2 nie stawiano w tych procesach wymogów sędziom  byli oni
osobami prywatnymi z listy zazwyczaj senatorów. Sędziowie korzystali często z pomocy
mówców, znawców prawa. Składem sędziowskim był jeden sędzia iudex unus i on miał
rozstrzygać wyrok w drugiej fazie. Można było również sędziów tzw. rekuperatorów. Duże
składy sędziowskie  sąd centumwirów (100 mężczyzn)  zajmowali się kwestiami spornymi
dużych majątków, poważnymi sprawami odnośnie statusu człowieka (pozycji człowieka w
pr.rzymskim), ale też były przypadki wyłączeń tzw. sądu decemwiralnego (10 mężczyzn) w
sprawach innych.
iudex unus  był generalnie.
W procesie 1 istotny był czas. Ustawa XII tablic nakazywała zasądzić do zachodu słońca na
korzyść tego, kto stawił się przed sądem, nie było zaoczności przed sądem. W procesie
rzymskim, zwyczajnym, nie było apelacji. Skoro nie było instancyjności to sędzia sądził ten,
który był powołany, upoważniony (przez pretora). Proces kończył się jednak szybko. W
procesie 2 też to było możliwe ale miał pewne odrębności. W procesie 3 była apelacja i czas
trwania się wydłużył.
Były dwie strony w procesie: actor (powód) oraz reus (pozwany). Nie było zmian w procesach
od 1 do 3, ale zmieniała się możliwość uznania kogoś jako uprawnionego do wystąpienia
przed sądem (początkowo wyłącznie obywatele rzymscy; w procesie 2 dopuszczono
peregrynów; w procesie 3 każdy się może procesować  to już jest I-IIw. ne.). Prawo rzymskie
wprowadzało jeszcze tzw. legitymację procesową czyli zdolność do wystąpienia w tym
jednym konkretnym procesie (czynna  jako powód, bierna  jako pozwany).
Istotną sprawą była właściwość sądu  forum iudicis  actor sequitur forum rei (powód musi
wytoczyć powództwo wedle miejsca zamieszkania pozwanego). Było też ustalanie
właściwości wg kryterium nie podmiotowego ale forum rei sitae tj. powództwo wg miejsca
położenia rzeczy spornej (dla np. nieruchomości). Właściwość sądu obowiązywała w procesie
1 i 2, zaś w odniesieniu do 3 to ze względu na instancje sądowe ulegało to modyfikacji.
Wyrok musiał być wydawany ustnie w 1 i 2, dopiero w 3 musiał być pisemny. Proces 1 i 2 był
praktycznie ustny, dopiero w 3 był spisywany. Nie można było się procesować ponownie w
tej samej sprawie (nie dotyczy apelacji w 3). /ne bis in idem/
Proces 1 i 2 sÄ… jawne, odbywajÄ… siÄ™  pod chmurÄ… .
Na początku proces 1 i 2 był bezpłatny, dopiero 3 był płatny ale dla każdego obowiązkowa
płatność.
Czas procesu w 1 szczególnie, w 2 nie miało to takiego znaczenia, można było się procesować
tylko w tzw. dni sądowe dies fastes (około 2/3 w roku można było się procesować), nie
można było pozywać uczestników orszaków.
Środki dowodowe  w 1 i 2 procesie środki dowodowe były pozostawione do decyzji
sędziego, to on decydował jak i w oparciu o co rozstrzygnąć sprawę. To tzw. teoria
swobodnej oceny środków dowodowych. Wprowadzono z czasem w procesie 3 tzw. legalną
teorię oceny środków dowodowych (testis unus testis nullus  sędzia nie mógł wydać wyroku
w oparciu o jednego świadka).
Podstawowe pojęcie na gruncie procesowym  pojecie actio (to coś, przy pomocy czego
prowadzi się proces, co przysługuje powodowi do przeprowadzenia procesu). Actio ma w
pr.rzymskim dwojakie znaczenie:
1) całość czynności które prowadzimy celem ochrony roszczeń, wszystkie czynności
zwiÄ…zane z obrona przed sadem
2) oraz w wąskim znaczeniu actio to jest powództwo procesowe (to, czego konkretnie
dochodzimy, zakres skargi). (skarga windykatoryjna  wydobywcza oraz skarga
negatoryjna  zaprzeczajÄ…ca).
Proces legisakcyjny
Miał następujące wady:
1) był dwufazowy
2) był dopuszczony tylko dla obywateli rzymskich
3) był prowadzony przy pomocy ściśle określonych formuł słownych
4) był ograniczony pod względem merytorycznym, przedmiotowym, bo jak twierdzą
z
ródła proces ten mógł dotyczyć wyłącznie tego, co było zawarte w ustawach (stąd
legis actio) pr.rzymskiego. To, czego prawo rzymskie nie regulowało, nie mogło być
dochodzone (pr.rzymskie regulowało niemalże wszystko).
Składał się z 5 rodzajów postępowań  3 pierwsze do samego prowadzenia procesu, a 2
kolejne służyły do wykonania wyroku, :
1) legis actio sacramento  występujące w postaciach:
a) sacramento in rem  do odzyskania rzeczy, miało charakter stricte rzeczowy
b) sacremanto in personam  skarga do dochodzenia roszczeń o charakterze
osobistym
2) pozostałe 2 do prowadzenia procesu  nie ważne
3) legis actio per manus in ectionem  skarga do prowadzenia egzekucji przez położenie
ręki
4) legis actio per & capionem  wydobycie rzeczy od zasÄ…dzonego
Obywatel rzymski szedł do konsula, póz
niej do pretora, i tam żądał udzielenia skargi
Sacramento. Pretor mógł odrzucić skargę gdy nie widział podstaw. Gdy skarga była
uzasadniona, to pretor raczej udzielał odpowiedniej skargi. Była następnie o tym
informowana strona pozwana i wszczynał się proces. Gdy doszło do stwierdzenia sporu
pretor wybierał sędziego, który miał rozpatrzeć sprawę w dalszych fazach i wydać wyrok.
Sędzia wydawał wyrok nakazujący określony obowiązek, a wykonanie wyroku było w
terminie 30 dni  gdy zobowiązany do wykonania wyroku tego nie zrobił to powód po tym
terminie mógł doprowadzić zasądzonego siłą przed pretora i wszcząć postępowanie per
manus in ectionem (czyli przez położenie ręki). Pretor mógł oddać jakby władzę powodowi
nad zasądzonym. Pojawiał się tu czasem vindex  ktoś, kto mógł odtrącać rękę powoda na
dłużniku twierdząc o niewinności. Władza nad zasądzonym  przez 60 dni, w tym czasie 3-
krotnie wyprowadzenie na targ aby ktoś wykupił długi zasądzonego; władza pełna i osobista.
Gdy w ciągu 60 dni nikt nie zapłacił, to ustawa XII tablic zezwalała wierzycielowi sprzedaż
dłużnika w niewolę. Gdy było kilku wierzycieli, to można było dłużnika zabić i podzielić jego
ciało.
W połowie IIw. pne  lex aebutia  wprowadziła postępowanie formułkowe, wychodząc
naprzeciw domaganiom siÄ™ obywateli rzymskich.
Proces formułkowy
Odrzucił ograniczenia podmiotowe do procesu, był szeroko rozwinięty gdy chodzi o zakres
merytoryczny. Zmiany wprowadzone przez proces formułkowy  faza pierwsza procesu,
pretorowie nałożyli na powoda obowiązek powiadomienia pozwanego informacji że będzie
ścigany przed sądem. Następnie, przed pretorem występowało się o udzielenie konkretnej
skargi, tej z której można było skorzystać. Pretor mógł potwierdzić i dać skargę lub odrzucić.
Jeżeli pozwany rozważając za i przeciw przyznał się  to było confessio in iure (przyznanie się
do winy), to proces mógł się na tym zakończyć. Dalej, proces mógł się zakończyć przy
pomocy przysięgi (ius iurandum), gdzie powód mógł nałożyć na drugą stronę że jest prawdą
to co powód twierdzi; gdy pozwany nie chciał złożyć przysięgi to tym samym przyznawał się
do winy. W ostateczności była też ugoda (transactio). Lidis contestatio  kończyło fazę
pierwszÄ…, ze skutkami:
1) merytorycznym  nie można było się procesować ponownie o to samo
2) procesowym  sędzia który miał rozstrzygnąć spór był związany stanem faktycznym
ustalonym wcześniej
Lidis apududicem&
Pretor do spółki ze stronami procesu powodował stworzenie formuły procesowej będącej
podstawÄ… do prowadzenia sporu w fazie apududicem.
Formułka procesowa składała się z 2 części:
1) zwyczajnych  były 4, w tym 2 pierwsze były zawsze obowiązkowe:
a) intentio  czyli sformułowanie roszczenia powoda
b) condemnatio  czyli część formuły skierowana do sędziego, upoważnienie od
pretora aby w wyroku bÄ…dz
zasądzić pozwanego bądz
go uwolnić
c) demonstratio  było umiejscowione przed intentio, o ile wystąpiło, był to
dokładny opis sporu
d) adiudicatio  to jest część formuły która występuje tylko w tzw. powództwach
działowych; sędzia przysądzał część majątku lub czegoś innego danej stronie (np.
o ustanowienie granic, podzielenie majÄ…tku).
2) nadzwyczajnych  występowały w zależności od inicjatywy stron:
a) praescriptio  czyli pewna część z której może korzystać powód, gdy żądał w
stosunku do pozwanego czegoś dużego ale w trakcie procesu okazuje się, że jego
żądanie jest nadmierne,
b) exceptio  zarzut procesowy  pozwany w zarzucie występował przeciwko
niektórym twierdzeniom bądz
czynnościom dokonanym przez powoda
(całkowicie odrzucając powództwo bądz
tzw. ekscepcje dylatoryjne  odsuwajÄ…ce
w czasie wykonanie wyroku).
c) zasada kontradyktoryjności - audiatur et altera pars (niech druga strona zostanie
wysłuchana, niech ma możliwość powiedzenia czegoś przeciwstawnego do
powoda)
Wyrok w procesie formułkowy  ustny, często na jakąś sumę pieniężną. Pozwany ma 30 dni
na wykonanie wyroku, a po tym czasie po wystÄ…pieniu do pretora decyzjÄ… pretora prowadzi
się egzekucję majątkową  tzw. egzekucję uniwersalną (dłużnik odpowiada całym swoim
majątkiem). Prawo rzymskie wprowadziło:
1) egzekucję łagodniejsza dla dłużnika  cessio bonorum  tylko do tych dłużników,
którzy popadli w konflikt z powodem niezależnie od swojej winy; nie można było tu
prowadzić egzekucji osobistej i nie prowadziła do infamii (zniesławienia).
2) egzekucję cięższą dla dłużnika  venditio bonorum  do tych dłużników, którzy
przyczynili się do konfliktu z powodem. Sprzedawano majątek do skutku tak długo aż
zaspokoi to roszczenia powoda. Prowadziło to do infamii.
Proces nadzwyczajny (kognicyjny)
W I w.ne. pojawia się coraz mocniejsza władza cesarska. Nie podobało się cesarzom, że
wymiar sprawiedliwości znajduje się w rękach urzędników a potem w rękach prywatnych
sędziów. Zaczyna się pojawiać proces kognicyjny. Ma to to siebie, że staje się procesem
konkurującym z procesem formułkowym (wciąż żywy do praktycznie IVw. kiedy zostaje
zniesiony formalnie). Proces kognicyjny staje siÄ™ najbardziej powszechnym, bo jest szybszy.
Tymczasem cesarze którzy zazdroszczą władzy pretorów, dążą do tego aby nowy proces
rzymski był szybki. Proces ten staje się więc procesem jednofazowy i spoczywający w rękach
urzędnika lub sędziego. Zatem toczy się od początku do końca przed jednym urzędnikiem
albo przed jednym sędzią. Proces kognicyjny staje się stricte procesem zawodowym,
spoczywającym w rękach aparatu państwowego, w rękach cesarza. Proces ten daje
możliwość apelacji, jest instancyjny. Jest również zaoczność  strona nieobecna nie musi
przegrać procesu w razie swojej nieobecności. Ma prawo wysłać swojego pełnomocnika w
zastępstwie. Inaczej wyglądają środki dowodowe  są one już zhierarchizowane, już w IIw.
sędziowie są obligowani do częstszego korzystania z dokumentów, dalej z zeznań stron, dalej
opinii biegłych a na końcu z zeznań świadków. Od II-IIIw. dominuje teoria legalnej oceny
dowodów  sędziowie mają obowiązek opierać się właśnie kolejno na dokumentach itd.
Jeden świadek nie jest świadkiem. Proces trafia pod strzechy kognicyjne, nie jest procesem
otwartym. Jest procesem kosztowym, obowiązują wpisy  wadium. Koszty są wyższe. Proces
kognicyjny skutecznie walczy z pieniactwem procesowym. W samym przebiegu procesu:
1) strona powodowa musi udać się do urzędnika (pretora) oceny możliwości pozywania
2) dalej do pozwanego z informacją o tym że będzie pozywany
3) dalej do specjalnego urzędu  który w oficjalnym piśmie procesowym informuje przez
urzędnika pozwanego doręczając pozew
4) odbywa się sprawa  wyrok wydawany przez sędziego jest kształtowany dość
swobodnie  sędzia może nakazać zwrot rzeczy, zapłacić równowartość, oddać rzecz
o podobnej wartości, itd.
W procesie kognicyjnym wyrok wydany powoduje jednocześnie egzekucję. Ma ona charakter
państwowy tzn. prowadzi ją w imieniu państwa tenże egzekutor (co donosi pozwy).
Egzekucja ma charakter praktycznie tylko i wyłącznie egzekucji majątkowej, zanika egzekucja
uniwersalna (nie zabiera siÄ™ wszystkiego). ZasadÄ… jest egzekucja symbularna  tyle siÄ™
sprzedaje, zabiera, ile potrzeba na zabezpieczenie równowartości roszczeń. Egzekucja
osobista jest traktowana jako relikt, straszak na tego, kto nie wykona wyroku. Więzienia
stosowane były jako więzienia publiczne.
Jeżeli była apelacja strony przegranej, to apelowano do instancji wyższej gdzie najwyższą
instancją był zawsze cesarz. Dekrety  to te konstytucje, gdzie cesarz występuje jako sędzia
najwyższej instancji.
W procesie kognicyjnym pojawiają się 2 postaci, odłamy procesowania się:
1) proces skrótowy (sumaryczny)  jeżeli udano się np. do pretora i stwierdził że sprawa
jest do załatwienia wyrokiem bo nie ma innej możliwości, to na jego mocy
przekazywał sprawę do sędziego z zaleceniem aby sędzia rozstrzygnął sprawę
wydając wyrok bez nadmiernych działań proceduralnych
2) proces reskryptowy  częściej stosowany  osoba która chciała mieć pewność, a
autorytet cesarza był niepodważalny, to wysyłała prośbę do kancelarii cesarskiej aby
zajęła się sprawą. Gdy zbadano sprawę i uznano że strona ma rację w tym co pisze,
twierdzi, autorytetem cesarskim zatwierdzali  jakby wydawali hipotetyczny wyrok,
tzw. reskrypt. Że jeżeli ta sprawa tak wygląda, to powinna być rozstrzygnięta na rzecz
powoda. Dalej powód udawał się z reskryptem do sędziego a ten decydował o tym,
czy werdykt jest słuszny i wówczas wydawał wyrok ostateczny, albo gdy miał
wątpliwości  przeprowadzał normalnie sprawę.
Proces rzymski dawał absolutną pewność, że wyrok wydany jest wyrokiem słusznym i
ostatecznym (nie zawsze odpowiadający prawdzie, ale to nie istotne). Natomiast władza
administracyjna, pretorowie, wpadli na pomysł gdy mieli pełnię imperium, że postanowili
przyspieszyć sprawy poprzez tzw. środki ochrony pozaprocesowej albo administracyjnej.
Trzeba było zgłosić się do pretora w danej sprawie, a ten rozstrzygał czy lepiej wstąpić na
drogę sądową czy załatwić sprawę inaczej. 4 środki ochrony pozaprocesowej
(administracyjnej) majÄ…ce na celu zapobieganie sprawom sÄ…dowym:
1) stypulacje pretorskie  nazwa od stipulatio (jedno z najstarszych z
ródeł zobowiązań
pr.rzymskiego)  jedna strona zadaje pytanie w ściśle określonej formule, np. czy
przyrzekasz mi coś dać? Druga strona musiała odpowiedzieć słowami podobnymi, np.
tak przyrzekam ci to dać. To była stypulacja jako z
ródło zobowiązań. Pretorowie
wykorzystywali ją nakazując stronom załatwienie sprawy w drodze stypulacji.
2) interdykty pretorskie  nakazy i zakazy wydawane przez pretora odnośnie
zachowania się. To był bardzo istotny środek. Pretorowie utrzymywali dzięki temu ład
społeczny. Interdykty pretorskie odegrały dużą rolę w prawie rzeczowym  pretor
nakazywał oddanie komuś czegoś. Były to mocne środki i pretorowie w edyktach
określali, że będą wydawać interdykty aby zachować porządek i ład społeczny.
3) missiones  to jest środek który w sposób łatwy i prosty osadzał na miejscu zbyt
 rozbrykanego ewentualnego pozwanego. W postępowaniu administracyjnym przed
pretorem, gdy ten uznał kto ma rację, dawał temu środek do zabrania jakiejś rzeczy
strony przeciwnej aby przymusić go do podporządkowania się woli pretorskiej.
Missiones  uprawniało do odebrania czegoś komuś z mocy decyzji pretora.
4) restitutio in integrum (przywrócenie do stanu poprzedniego)  środek o charakterze
najmocniejszym, ostatecznym, używany gdy jako urzędnik nie ma mocy udzielenia
pomocy osobie poszkodowanej. Obywatel rzymski nabywał pełną zdolność do
czynności prawnej w wieku 14 lat (kobiety w wieku 12), i mógł dokonywać wszystkich
czynności prawnych nawet tych, które w sposób zły zmieniają obciążenie ich majątku.
Taki człowiek miał możliwość prosić o odwrócenie sytuacji  zanegować złe skutki
prawne powołując się np. na własną nieświadomość, rozeznanie w prawie ze względu
na nieznajomość na czymś ze względu na niski wiek. Pretor mógł więc unieważnić
skutki czynności prawnej dokonanej przez taką osobę, o ile nie ukończyła ona 25 lat.
Pretor wydawał restitutio które kończyło sprawę, przywracając wszystko co osoba
straciła. O ten środek można było prosić tylko w okresie 1 roku od zajścia
niekorzystnej czynności prawnej. Restitutio było wykorzystywane także gdy chciano
odwrócić skutki nadmiernego obciążenia.
Prawo osobowe
Składa się z kilku poddziałów:
1) zdolność prawna (podmiotowość prawna) i zdolność do czynności prawnych
2) teoria czynności prawnych
3) prawo małżeńskie, władzy ojcowskiej, prawo opiekuńcze.
Zdolność prawna  to zdolność do bycia podmiotem praw i obowiązków.
Zdolność do czynności prawnych  to zdolność do kształtowania swoimi działaniami,
decyzjami, swojej lub cudzej sytuacji prawnej.
Zdolność prawna przysługiwała praktycznie tylko i wyłącznie obywatelom Rzymu, od
momentu urodzenia do momentu śmierci (fizycznej  zgon, albo śmierci cywilnej  uznanie
za zmarłego). To prawo rzymskie wykształciło rozwiązanie, że w razie jednoczesnej śmierci
całej rodziny to przyjmowano iluzorycznie, że pierwsi zginęli starsi, a dalej młodsi  tak, aby
ci, co ewentualnie przeżyli, mogli dziedziczyć.
Prawo rzymskie sformułowało def. nasciturusa  płodu poczętego ale nie narodzonego 
miał on zdolność prawną  był warunek, aby urodził się żywy.
Zdolność prawna była określana przez 3 statusy:
1) status wolnościowy (libertatis)  pozycja człowieka w społeczeństwie rzymskim
2) status obywatelski (civitatis)  miejsce człowieka w państwie rzymskim
3) status familiae  status rodzinny  pozycja człowieka jaką zajmował w rodzinie
rzymskiej.
Każdy obywatel rzymski posiadał tzw. cześć obywatelską, która mogła być ograniczona np.
1) egsistimatio  pogorszenie czci obywatelskiej mocą najczęściej wyroku
2) utrata czci obywatelskiej  na skutek złego prowadzenia się, bez wyroku
Status libertatis  wg niego ludzie dzielÄ… siÄ™ na wolnych (wolno urodzeni  in genui oraz
wyzwoleni  libertines) oraz ludzi niewolnych. Wyzwoleniec stawał się obywatelem rzymskim
na skutek wyzwolenia, ale dopiero jego dzieci stawali siÄ™ wolno urodzonymi.
Niewolnicy, to ci którzy pracowali na potęgę państwa rzymskiego, ale pr.rzymskie zezwalało
na wyzwalanie. Pochodzili z niewoli jenieckiej albo ze sprzedaży za długi (w IIIw. ne pojawiła
się ustawa zakazująca sprzedaży ludzi za długi). Niewola pochodziła również z urodzenia 
gdy kobieta była niewolnicą, niezależnie kto był ojcem, dziecko było również niewolnikiem.
Prawo wprowadziło przywilej wyzwolenia (favor libertatis) tj. gdy matka przed urodzeniem,
w okresie ciąży była wolną, to dziecko urodzone było wolne.
Państwo godziło się na wyzwolenia. Były wyzwolenia:
1) formalne, udzielające wolności na stałe; wyróżniano:
a) wyzwolenie testamentowe  w testamencie  testator tworzÄ…c testament
zapisywał klauzulę o wyzwoleniu kogoś w wypadku własnej śmierci. Wyzwolenia
te przyjmowały duże rozmiary, i gdy państwo zaczynało mieć problemy
demograficzne, to zaczęto ograniczać te wyzwolenia co do ilości wyzwoleń
(jednorazowo w testamencie określoną liczbę niewolników w zależności od liczby
niewolników ogółem), jak również ograniczenia dot. wyzwalającego (musiał mieć
co najmniej lat 20).
b) wyzwolenie przed pretorem lub innym urzędnikiem  udawano się z
niewolnikiem przed pretora, powoływano obrońcę wolności i przyznawano przez
milczącą zgodę wolność niewolnikowi
c) wyzwolenie przez census  spis obywatelski  właściciel nakazywał niewolnikowi
wpisanie siÄ™ na listÄ™ cenzorskÄ…
d) wyzwolenie przez biskupa lub przed gminą (po państwie rzymskim)
2) nieformalne  nie dawały pewności wolności. Były tu:
a) zaproszenie niewolnika do wspólnego stołu,
b) w liście do przyjaciół
Ustawa rzymska z ok. 50 r. ne. wzięła pod ochronę nieformalnie wyzwolonych 
stworzyła warstwę latynanie juniańscy  wolność okrojona, bez podstawowych
uprawnień obywatelskich. Wyzwoleniec był wolny, ale był zobowiązany do
wykonywania określonych poleceń i świadczeń na rzecz swojego byłego właściciela.
Powstało tzw. prawo patronatu dla wyzwoleńców.
Istniały osoby zaliczane do statusu tzw. osób półwolnych  np. gladiatorzy. Były to osoby,
które były wolne ale oddawali część swojej wolności w cudze władanie.
Status civitatis  ludzie w tym statusie dzielÄ… siÄ™ na:
1) obywateli rzymskich (cives romanii)  rzÄ…dzili siÄ™ ius civile (najstarszym prawem
rzymskim). Obywatelstwo rzymskie nabywał człowiek generalnie tylko przez
urodzenie z rodziców, którzy sami byli obywatelami rzymskimi. Uzyskiwał obywatel
pełnię uprawnień prawa prywatnego i publicznego. Publiczne  to prawo i obowiązek
służby w legionach rzymskich; czynne i bierne prawo wyborcze (wybierać i być
wybieranym); prawo do noszenia srebrnego pierścienia jako symbolu oznaczającego
obywatelstwo rzymskie; obywatele rzymscy o statusie senatora  pierścień złoty.
Prywatne  sprawowanie władzy ojcowskiej; prawo do własności rzymskiej; prawo do
sporzÄ…dzenia testamentu rzymskiego i dziedziczenia rzymskiego; prawo do
uczestniczenia w obrocie gospodarczym; prawo do zawarcia prawnie uznanego
małżeństwa rzymskiego; i wiele innych.
2) latynów  mieszkańcy terytoriów którzy w najdawniejszych czasach rzymskich
mieszkali obok, na terytoriach graniczących z Rzymem. Nie mieli żadnych uprawnień.
Podzielono ich na tzw. latynów starych (zamieszkiwali najstarsze terytoria na
pograniczu Rzymu, uzyskali komercjum); dalej latynowie osiadli (mieszkali w
terytoriach związanych blisko z prowincjami gdy Rzym się zaczynał rozrastać;
latynowie juniańscy (chronieni przez ww. ustawę)
3) peregrynów  cudzoziemcy; zamieszkiwali terytoria graniczące z państwem
rzymskim, napływali na terytorium państwa rzymskiego i tam się osiedlali. Dzielili się
na:
a) ściśle określonego obywatelstwa  podporządkowywali się prawu rzymskiego, dla
nich stworzyli urzÄ…d pretora inter peregrinos; nadano im szybko komercjum i
mogli w tym szczególnym trybie wstępować w związki małżeńskie
b) peregryni podbici  ci, którzy siłą zostali wcieleni do terytorium rzymskiego; nie
mieli właściwie żadnych uprawnień, posługiwali się swoim prawem.
W 212r. ne. cesarz Karakalla pozostawił tylko jedną grupę  tylko obywateli rzymskich.
Uzyskali obywatelstwo rzysmkie wszyscy wolni mieszkańcy imperium romanum.
Status familiae  były różne statusy rodzin:
1) rodzina agnatyczna  skupienie się władzy w całości jednemu mężczyz
nie
2) rodzina kognatyczna  do tej rodziny zaczęto zaliczać tylko tych którzy pochodzili od
wspólnego przodka; polegała na związkach krwi;
W rodzinie 1) i 2) rozróżniano 2 kategorie ludzi:
1) osoby sui iuris  w rodzinie agnatycznej tylko ojciec  jeden ten, co  dysponował
całą rodziną
2) osoby alieni iuris  osoby podległe czyjejś władzy, nie samowładne
Gdy ojciec umierał, rodzina się rozpadała na tyle części ilu ojciec-zmarły miał synów.
Mówi się o stopniach pokrewieństwa  tzw. komputacja rzymska, którą zapożyczyła
komputacja kanoniczne. W komputacji rzymskiej sytuacja wyglądała w ten sposób, że ojciec
rodziny mający dwóch synów, a ci kolejnych swoich  mówiono o pokrewieństwie w linii
prostej (pochodzeniu od wspólnego przodka), ale również mówiono o pokrewieństwie w linii
bocznej (brat z bratem w stopniu II-gim, bo się sumuje pokrewieństwa w liniach prostych
każdego dziecka z ojcem  a tym samym, brata wobec brata).
Jakakolwiek zmiana statusu, np. stanie się osoba niewolną, przejście do peregryna, przejście
na obywatela rzymskiego, przejście z sui iuris na drodze alienacji itd.  nazywa się capitis de
minutio, i przy status libertatis jest to maxima; przy status civitatis  staje siÄ™ media; i w
statusie familiae  staje siÄ™ minima.
wykład z dn. 02.12.2012r.
Zdolność do czynności prawnych
Jest to zdolność do kształtowania swojego lub cudzego położenia prawnego przy pomocy
działań zwanych czynnościami prawnymi. Mogła to być zdolność pełna (nieograniczona)
którą posiadali przede wszystkim mężczyz
ni w wieku co najmniej 25 lat, bez żadnych
uchybień chorobowych; potem zdolność ograniczona do czynności prawnych  którą miały
kobiety, ewentualnie mogło nie być w ogóle zdolności do czynności prawnych a to się
wiązało z wiekiem.
Zdolność do czynności prawnych określały więc:
1) wiek
2) płeć
3) stan umysłowy
Płeć  mężczyzna zawsze generalnie posiadał pełną zdolność do czynności prawnych,
oczywiście z zachowaniem wieku. Kobieta zawsze była pod tym względem była nierówno
traktowana  zawsze miała do połowy I w. była całkowicie ograniczona, dopiero po cesarzu
Kaludiuszu powoli sytuacja prawna kobiet zaczęła się poprawiać. Mogły przejmować opiekę
nad własnymi dziećmi, dziedziczyć itd. Generalnie, kobieta zawsze była ograniczona w
zdolności do czynności prawnych, stąd zawsze musiała mieć opiekuna (ojca, męża  władza
mężowska), ale gdy kobieta była bez ojca albo wdową, to zawsze musiała posiadać opiekuna
prawnego.
Ograniczanie zdolności do czynności prawnych ze względu na wiek
Początkowo były 3 okresy wiekowe, potem doszedł 4. I tak rozróżniano:
1) okres od urodzenia do 7 lat  infantes  czyli dzieci; nie posiadały żadnej zdolności do
czynności prawnych (tak samo do dziś).
2) okres od 7 roku życia do 12 roku dla dziewcząt, do 14 roku dla chłopców  to byli tzw.
impuberes  czyli niedojrzali. Ta granica górna okresu impuberes to były różnice
między szkołami prawnymi. Zdolność do czynności prawnych tu się pojawia ale jest
ograniczana. Dziewczynka do 12 roku życia miała praktycznie bardzo ograniczoną
zdolność do czynności prawnych. Chłopcy mogli dokonywać czynności tylko
przysparzających, poprawiających ich sytuację ekonomiczną, prawną. Mogli nabywać.
Jeżeli chcieli dokonywać czynności rozporządzających, to musieli mieć zgodę ojca
rodziny czy też opiekuna prawnego.
3) okres puberes  dojrzali  formalnie dojrzali  trwa od 12 roku życia  dziewczyny; od
14 roku życia chłopcy  do 25 roku życia. Formalnie oni są dojrzali tzn. mogą
praktycznie dokonywać wszystkich czynności prawnych (nabywających,
rozporzÄ…dzajÄ…cych i innych) ale prawo rzymskie daje furtkÄ™  chodzi o sytuacje, gdy
puberes mają zdolność do czynności prawnych to mogą prosić o wycofanie tych
niedobrych dla nich skutków prawnych które czynność prawna spowodowała (przy
pomocy restitutio in integrum).
4) 25 rok życia  granica od którego prawo rzymskie traktuje pełnoletniość. Tu już pełna
zdolność do czynności prawnych z jednoczesnymi wszystkimi skutkami działań. Zatem
pełną zdolność do czynności prawnych w prawie rzymskim posiadał mężczyzna,
obywatel rzymski, po 25 roku życia, o ile cieszył się pełnią zdrowia fizycznego i
psychicznego. Prawo rzymskie godziło się na to by w pewnych sytuacjach osobę
upełnoletnić wcześniej (dać pełną odpowiedzialność za czyny tak jak osoba
pełnoletnia). Upełnoletnienie dotyczyło z reguły mężczyzn.
Zdrowie fizyczne  jego brak czasami uniemożliwiał dokonywanie czynności prawnych
 np. kaleka bez rąk, niemowa, niewidomy  nie mógł oświadczyć swojej woli. Prawo
rzymskie silną uwagę przywiązywało do zdolności psychicznej. Wg ówczesnego stanu
medycyny, nauki, nawet do XVIIIw. medycyna nie była w stanie badać dobrze chorób
psychicznych. W prawie rzymskim nie badano tego szczegółowo  uznawało, że jeżeli
człowiek zachowuje się inaczej niż wg normy ogólnie przyjętej jako norma psychiczna,
to takiej osobie odejmowano prawo do zdolności do czynności prawnych.
Gdy ktoś miał tylko napady choroby psychicznej, nie było to stałe, to taka osoba
mogła być uprawniona do zdolności do czynności prawnych  w tzw. okresach
jasności umysłu (czynności dokonane w tych okresach były uznawane za prawnie
ważne). Pod chorobę psychiczną podciągano również marnotrawców majątku  nie
mogli oni również dokonywać w pełni czynności prawnych, mieli zabieraną zdolność
do czynności prawnych na drodze zwykłego postępowania sądowego (pretor
przekazywał sprawę sędziemu który wydawał orzeczenie o uznaniu marnotrawcy za
chorego psychicznie).
Kiedy mówi się o tzw. osobach prawnych, czyli o tych fundacjach, stowarzyszeniach, to w
prawie rzymskim te osoby prawne musiały być reprezentowane przez pełnomocnika (o
różnej nazwie).
Teoria czynności prawnych
Czynność prawna to jest działanie podejmowane przez człowieka w ramach jego zdolności
do czynności prawnych. Rzymianie nie kształtowali żadnych definicji gdy chodzi o czynności
prawne, oni je tylko odpowiednio nazywali. Wg prawa rzymskiego rozróżnić można kilka
typów czynności prawnych:
1) podział ze względu na liczbę podmiotów biorących udział w czynności prawnej  jeżeli
jedna osoba to czynności prawne jednostronne (np.testament); a jeżeli
współdziałanie dwóch osób lub więcej  czynności prawne dwustronne. Większość
czynności prawnych w prawie rzymskim była dwustronna (umowa kupna-sprzedaży,
najmu, depozytu itd.)
2) podział ze względu na to kiedy czynności prawne wywołują skutki prawne  czynności
prawne intervivos (między żyjącymi tj. te które wywołają skutki za życia
kontrahentów) i mortiscausae (czynności prawne wywołujące skutek dopiero po
śmierci osoby która dokonała tej czynności  znów np. testament).
3) podział ze względu na pewne skutki materialne które czynności prawne powodują
skutki materialne: czynności prawne odpłatne i czynności prawne nieodpłatne (pod
tytułem darmym). Odpłatne  to są takie, gdzie obie strony dokonujące czynności
prawnej uzyskują jakieś korzyści z tej czynności (niekoniecznie korzyści równe,
jednakowe). Nieodpłatne  polegają na tym, że tylko jedna z dwóch stron ma z tego
korzyści materialne (np. kontrakt depozytu, to ten który oddaje rzecz na
przechowanie ma z tego korzyść  depozyt jest bezpłatny; albo np. darowizna).
4) podział ze względu na to w jaki sposób dochodzi do przesunięć w ramach czynności
prawnych  rozróżniano czynności rozporządzające i czynności przysparzające
(zobowiązujące). Rozporządzające polegają na tym że następuje natychmiastowe
przekazanie jakiś wartości materialnych, od razu. Zobowiązujące  polegają na tym,
że jedna strona zobowiązuje się do dokonania czegoś ale w przyszłości. Efekt korzyści
nastąpi póz
niej więc.
5) czynności realne oraz czynności abstrakcyjne. Czynności realne to te które powodują
przy ich zawarciu jednoczesne przekazanie jakiś uprawnień, czegoś. Abstrakcyjne  to
te które niekoniecznie powodują od razu dokonanie tej czynności.
6) czynności kauzalne i abstrakcyjne  kauzalne to dana czynność jest oparta na jakiejś
podstawie prawnej (np. kupno-sprzedaż, porozumienie stron). Abstrakcyjna  to
zawierana bez patrzenia na podstawÄ™ prawnÄ… (np. stypulacja).
Czynności prawne musiały być zawarte w określonej formie. Ta forma miała różny charakter.
Forma powodowała, że mówiliśmy o czynnościach:
1) formalnych  czynności musiały być zawarte z zachowaniem określonej formy
(zdecydowana większość czynności prawnych w prawie rzymskim). Głównymi były:
mancypacja  bardzo uroczyste dokonanie czynności prawnej w obecności świadków;
in iure cesio  przed pretorem. Niedochowanie formy skutkowało nieważnością
czynności prawnej.
2) nieformalne  nie wymagały zachowania opisanej przez prawo formy; np. traditio 
przekazanie nieformalne rzeczy z ręki do ręki.
Rozróżniano również tzw. formy dorozumiane czynności prawnych, czyli sytuacje gdy strony
praktycznie zawierały daną czynność w postaci podobnej do innej czynności i uznawały że
jest to forma dorozumiana.
Treść czynności prawnych
Każda czynność prawna musi być wyposażona w jakąś treść. Prawo rzymskie wyróżniało 3
składniki treści:
1) essentialia negotii  składniki treści które są koniecznie aby można było rozpoznać o
jaką czynność prawną chodzi, bez których dana czynność nie może istnieć.
2) naturalia negotii  składniki naturalne treści czynności prawnej, bez których czynność
prawna sobie poradzi, będzie istniała, ale składniki te mogą występować, wzbogacają
treść czynności prawnej.
3) accidentalia negotii  to składniki nadzwyczajne, całkowicie dodatkowe, których
wprowadzenie jest zależne od woli stron. Tu prawo rzymskie wyróżniało 3 typy:
1) termin  dies  jest to zdarzenie przyszłe ale pewne, termin zawsze nadejdzie, od
którego nadejścia mówi się o skutkach czynności prawnej. Termin może być
rozwiązujący albo zawieszający. Rozwiązujący  jeżeli on nadejdzie czynność
prawna przestanie skutkować (np. z chwilą gdy ukończysz 25 lat przestanę ci
płacić kieszonkowe). Termin zawieszający  to taki termin do którego momentu
nadejścia jest zawieszone skutkowanie czynności prawnej (np. gdy skończysz 18
lat zacznę ci dawać kieszonkowe). Ograniczanie skutków czynności prawnych było
często stosowane. Juryści rzymscy w różny sposób określali terminy.
2) warunek  conditio  jest to też zdarzenie przyszłe ale niepewne. Nie wiadomo,
czy kiedykolwiek spełni się warunek, i nie wiadomo kiedy się spełni. Moment
niepewności umożliwia dokonywanie skutków czynności prawnych co do sytuacji
której nie można przewidzieć z góry. Prawo rzymskie dzieliło na warunki
rozwiązujące (skutki czynności prawnej następują od razu w momencie gdy ten
warunek się ziści  np. kupno niewolnika na próbę; kupujący może w każdej chwili
odstąpić od umowy albo kupić niewolnika) i warunki zawieszające (skutki
czynności prawnej miały nastąpić dopiero z momentem ziszczenia się tego
warunku  np. będziesz dziedzicem gdy zostaniesz konsulem). Dodatkowo były
warunki możliwe do spełnienia (człowiek mógł go dokonać bez żadnych
problemów  np. przepłyniesz rzekę, dostaniesz darowiznę) i warunki niemożliwe
do spełnienia (patrzono z punktu niemożliwości fizycznej  np. podaruję ci coś,
gdy dotkniesz palcem nieba). Były też warunki tzw. potestatywne tj: zależne od
woli osoby zainteresowanej, niezależne od woli osoby zainteresowanej oraz
warunki pośrednie.
3) polecenie  modus  to ten element treści który nakładany jest na osobę która
otrzymuje coś nieodpłatnie. Jest to pewien obowiązek zachowania się w
określony sposób, np. gdy ktoś otrzymywał darowiznę  na taką osobę można
było nałożyć obowiązek współdziałania z darczyńcą, obowiązek utrzymywania
konia darczyńcy. Najczęściej były stosowane gdy chciano załatwić kwestie
socjalne  np. utrzymanie osoby starszej.
Interpretacja oświadczenia woli i jego wady
Czynność prawna jest dokonywana przez złożenie oświadczenia woli. Może się zdarzać tak,
że ktoś oświadcza coś ale okazuje się, że z tego wychodzi coś innego  między tym co chcemy
oświadczyć a co oświadczamy jest rozbieżność. Brakuje spójności między wolą a
oświadczeniem woli. W prawie rzymskim można było dokładnie obserwować rozwój różnych
kłopotów w ocenie tego co było a co chciano aby było. Prawo rzymskie stworzyło teorię wad
oświadczeń woli; gdy oświadczenie woli jest obciążone jakąś wadą, to mówimy o wadzie
oświadczenia woli. Wady te powodują że czynność prawna jest obarczona błędem,
niedoskonałością.
Wady oświadczenia woli wg prawa rzymskiego:
1) wady oświadczeń woli zależne od składającego oświadczenie woli:
a) oświadczenie złożone dla żartu, nie na serio  periocum  takie oświadczenie woli
nigdy nie powoduje powstania ważnej czynności prawnej. Niczym nie skutkuje.
b) oświadczenie złożone dla pozorności  pozoracja  też nie wywołuje żadnych
skutków prawnych, np. pozorujemy umowę darowizny aby ominąć umowę
kupno-sprzedaży.
c) reservatio mentalis  oświadczenie jako zastrzeżenie potajemne  nie wywołuje
żadnych skutków prawnych i polega na tym, że co innego chcę oświadczyć, coś
innego o tym myślę, a jeszcze coś innego robię.
2) wady oświadczeń woli niezależne od składającego oświadczenie woli:
a) błąd  error  wyróżnia się dwa błędy:
1) błąd faktyczny  error in factum  np. błąd co do identyczności przedmiotu
(error in corpore); błąd co do istotnych właściwości rzeczy (error in materia);
te błędy nie skutkują żadnymi skutkami prawnymi
2) błąd prawny  error in iuris  tutaj podstawową zasadą, paremią
odpowiedzialności za błąd prawny  ignorantia iuris nocet (nieznajomość
prawa szkodzi); czynność prawna jest ważna, ale można prosić o odwrócenie
skutków prawnych.
b) przymus psychiczny czyli groz
ba  metus  to jest sytuacja w której należy
rozróżnić przymus fizyczny i przymus psychiczny. Fizyczny  nigdy nie będzie
powodował zawarcia ważnej czynności prawnej. Psychiczny  to wywołanie u
prawnej osoby bojaz
ni (groz
by)  czynność prawna jest ważna i skutki prawne
czynności prawnej pozostają, ale można prosić o odwrócenie skutków prawnych.
c) podstęp  dolus  podstępne wywołanie u kogoś mylnego wyobrażenia o
rzeczywistości. Czynność prawna będzie ważna ale prawo rzymskie daje mocne
środki do odwrócenia niekorzystnych skutków prawnych.
W ramach rozważań o czynnościach prawnych wyróżnić trzeba również:
1) czynności ważne  tylko takie czynności prawne mogą powodować pełne skutki
prawne. Czynność prawna była ważna gdy dokonała jej osoba posiadająca pełną
zdolność do czynności prawnych; gdy była poprawna pod względem formalnym,
zgodna z prawem, dobrymi obyczajami i była pozbawiona wad.
2) czynności nieważne  to takie czynności które nie odpowiadają ww. warunkom
czynności ważnej. To co od początku jest wadliwe nie może być uzdrowione z
biegiem czasu  ale od tej zasady były w prawie rzymskim przyjęte 2 wyjątki:
a) konwalidacja (konwalescencja)  polega na tym, że pewna czynność prawna od
początku nieważna mogła w wyniku zaistnienia pewnych okoliczności stać się
ważną czynnością prawną (np. małżonkowie nie mogą dokonywać darowizny, ale
gdy jej dokonają a małżonek umrze, to ta czynność stanie się ważna, bo odpadnie
element między małżonkami)
b) konwersja  (uzdrawianie czynności)  przekształcanie wadliwej czynności
prawnej w czynność prawidłową, skuteczną, ważną (np. testament rzymski aby
był ważny musiał w swojej treści zawierać na pierwszym miejscu ustanowienie
dziedzica albo jego wydziedziczenie; jeżeli nie był ten wymóg zachowany to
testament przestawał być ważny, z tym że w testamentach spadkodawcy
zawierali cały szereg różnych zapisów kosztem spadku  gdy testament nie będzie
ważny z ww. powodu to nie powinni cierpieć na tym pozostali wskazani w
testamencie; konwersja będzie polegała na tym że testament ma ważność jako
tzw. kodycyl  wszelkie inne jego zapisy będą uznawane za ważne ponieważ
zostały zapisane w kodycylu który jest czynnością prawną nie będącą
testamentem).
Prawo rzymskie rozróżniało też czynności prawne:
1) wzruszalne  czynności prawne praktycznie poprawne pod każdym względem, były
skuteczne ale mogły być w pewnych okolicznościach pozbawione skutków, były
wzruszalne. Np. odwracano alienację, przekazania części majątku przez dłużnika gdy
chciał oszukać wierzyciela. Czynności ważne wzruszalne były zjawiskiem częstym na
styku prawa cywilnego z prawem pretorskim.
2) niewzruszalne.
Prawo rzymskie wyróżniało również zastępstwo pośrednie i zastępstwo bezpośrednie.
Pośrednie  gdy ktoś zastępuje jakiegoś obywatela rzymskiego w dokonywaniu czynności
prawnych to najpierw dokonuje czynności w swoim imieniu, dla siebie, a następnie przenosi
skutki czynności prawnej na właściwą osobę. Bezpośrednie  pełnomocnik działa od razu w
imieniu osoby zastępowanej i dla tej osoby wszystkie skutki czynności prawnej przekazuje na
niÄ….
wykład z dn. 09.12.2012r.
Prawo małżeńskie
W ramach prawa osobowego sensu ścisłego prawo rzymskie wyróżniło przepisy dotyczące
małżeństwa, władzy ojcowskiej oraz przepisy dotyczące opieki i kurateli.
Prawo małżeńskie jest regulowane przez różnego rodzaju z
ródła prawa rzymskiego,
dokładnie opracowane. Wiąże się to z tym, że rodzina była podstawową formą wspólnoty i
prawo rzymskie dbało o rodzinę, wraz z ojcem jako odpowiedzialnym za rodzinę. Rodzina
rzymska to była wspólnota, która musiała się podporządkować jednemu mężczyz
nie. Kobieta
 wyłącznie w przypadku gdy była  singlem .
Małżeństwo w prawie rzymskim nie było żadną instytucją o charakterze publicznym, było
zdarzeniem o charakterze całkowicie prywatnym. Zawsze rzymianie stronili od prób
definicyjnych, to przy małżeństwie są próby def.  związek wolnych ludzi ale wolnego
mężczyzny i wolnej kobiety (dwóch osób o różnych płciach). Generalnie rzecz biorąc nie
uznawano homoseksualizmu, był karany w państwie rzymskim, związki jednopłciowe nie były
dobrze widziane (odmiennie wcześniej w Grecji). Był to związek monogamiczny  można było
mieć jedną kobietę. Mężczyz
nie  zwyczajowo wolno było cudzołożyć, nie było to karane, o
tyle kobieta dopuszczająca się zdrady małżeńskiej była surowo karana.
Co do małżeństwa, słynna paremia: matrimonium non concubitus sed consensus facit 
małżeństwo zaczyna istnieć nie poprzez pożycie małżonków ale przez porozumienie stron
(małżeństwo czyni porozumienie). Rzymianie nie przywiązywali wagi do tego że ludzie byli ze
sobą od tak aby być, bo małżonkowie winni wyrażać wolę pozostawania ze sobą w
małżeństwie. Małżeństwo było instytucją całkowicie prywatną, nie było żadnych akt stanu
cywilnego, nie było żadnych rejestracji związków małżeńskich. Prawa rzymskiego to nie
interesowało. Matrimonium iustum matrimonium  prawnie zawarty związek małżeński, był
jedynym i prawnie dopuszczalnym związkiem mężczyzny i kobiety przynoszącym skutki na
gruncie prawa rzymskiego. Prawo rzymskie akceptowało inne pewne jeszcze związki takie jak
konkubinat (concubinatus)  nieformalny związek. Konkubinat nie przynosił żadnych skutków
w sferze prawnej (brak dziedziczenia, dzieci nie były uznawane za dzieci prawe, nie mogły
dziedziczyć po ojcu chyba że coś im zapisał w testamencie). Innym związkiem
akceptowalnym był obok konkubinatu (związku wolnych ludzi) jeszcze tzw. contuberium  to
był związek gdzie jedną ze stron była osoba niewolna, albo obie osoby były niewolnikami; nie
wywoływał taki związek żadnych skutków prawnych.
Jakie były kolejne kroki przy zawieraniu iustum matrimonium?
To było oparte na tradycji, że małżeństwo było poprzedzone zaręczynami, tzw. sponsaliami.
Nie miały one znaczenia prawnego, stanowiły porozumienie stron, ojców rodzin przyszłych
małżonków  konkubentów (przyszli małżonkowie, kandydaci do stanu małżeńskiego). Z
zaręczynami wiążą się inne akty prawne  można było przy nich ustanowić posag, dar
przedślubny, różnego rodzaju koncesje materialne na przyszłość przyszłego męża ze strony
przyszłej żony  to był taki obowiązek moralny  póz
niej prawny  który miał pomagać
mężowi w utrzymaniu rodziny. Jeżeli zaręczyny zostały zerwane, nie dopełniono
przyrzeczenia zaręczyn, to nie było żadnych skutków  co najwyżej posag nie przechodził na
męża czy ojca przyszłego męża. W społeczeństwie piętnowano to jako niedotrzymanie
obietnicy.
Zaręczyny miały się przekształcać z czasem w zawarcie małżeństwa. Iustum matrimonium
występowało w 2 postaciach:
1) cum manu  małżeństwo polegające na wejściu kobiety pod władzę męża;
zdecydowanie najczęściej zawierane.
2) sine manu  kobieta zawierała małżeństwo i albo pozostawała pod władzą swego ojca
albo pozostawała osobą sui iuris pozostającą pod opieką ojca lub męża (dotyczyło to
kobiet bardziej samodzielnych majÄ…tkowo).
Wymogi do zawarcia iustum matrimonium:
1) obie strony musiały posiadać tzw. conubium (ius conubii) czyli tzw. prawo do
zawarcia małżeństwa. Tylko obywatele rzymscy posiadali conubium.
2) wiek  nie mógł zawrzeć małżeństwa rzymianin który nie ukończył 14 roku życia i
rzymianka która nie ukończyła 12 roku życia  to się wiąże z osiągnięciem zdolności
do czynności prawnych, musieli złożyć ważne oświadczenie woli że wstępują w
związek małżeński. Jeżeli byli osobami sui iuris  nie było problemu. Jeżeli podlegali
zwierzchnikowi familijnemu, to musiał on na ważność małżeństwa wyrazić zgodę.
3) musiało zaistnieć tzw. affectio maritalis  wyrażenie wspólnie jednoczesnej chęci
pozostania w związku małżeńskim; przekładało się to na consensus (o którym mowa
w paremii).
4) nie mogły zawrzeć związku małżeńskiego osoby pozostające ze sobą w stosunku
rodzeństwa, najbliżsi krewni, powinowaci, osoby do 3 stopnia pokrewieństwa w linii
bocznej (w linii prostej w ogóle było to zabronione), żołnierz (co było dla nich często
bardzo kłopotliwe; służba w legionach była między 17-44 rokiem życia; związek
zawarty przed służbą w legionach był ważny ale żołnierz musiał być poza rodziną).
Związku nie mogli zawierać także osoby stanu senatorskiego z osobami
postpolowanymi; urzędnicy z mieszkankami prowincji w których urzędowali.
5) były nakazy zawarcia związku małżeńskiego  od początku I-IIw. ne. zaczął się upadek
obyczajów rodziny rzymskiej, postanowiono wówczas naprawiać status i morale
rodziny nakazując zawieranie związków małżeńskich. Prawo z czasów Augusta
stanowi, że każdy obywatel rzymski mężczyzna musiał pozostawać w związku
małżeńskim między 25 a 60 rokiem życia  gdy nie pozostawał, spotykały go różne
restrykcje. Kobieta natomiast musiała pozostawać w związku małżeńskim między 20 a
50 rokiem życia. Gdy małżeństwo uległo rozwiązaniu, w przypadku mężczyzny nie
ważne z jakiego powodu, musiał on niezwłocznie wstąpić w kolejny związek
małżeński. Kobieta w wieku 20-50 jeżeli nastąpiło ustanie małżeństwa przez rozwód,
to miała 10m-cy do 1 roku czasu na konieczność wstąpienia w nowy związek
małżeński. Wiązało się to z tzw. zmieszaniem krwi  aby ustalić, ze ojcem dziecka
urodzonego po rozwodzie nie jest mężczyzna, z którym się rozwiodła. Jeżeli
małżeństwo w wypadku kobiety ustało przez śmierć męża, to ten czas w którym
kobieta mogła być wolna od zawarcia małżeńskiego był przedłużany na okres 18-24
m-cy (żałoba). Gdy mąż zaginął, kobieta musiała czekać 5 lat na to aby mogła zawrzeć
nowy związek małżeński. Małżeństwo nie było odtwarzane  jeżeli mężczyzna dostał
się do niewoli a żona wiedziała o tym, to małżeństwo było zrywane ze względu na to
że mężczyzna przestawał być obywatelem rzymskim. Kobieta miała wówczas okres
około 10 m-cy na wstąpienie w nowy związek małżeński.
Zawarcie małżeństwa cum manu
Takie małżeństwo mogło być zawarte na 3 sposoby:
1) confarreatio  była to uroczystość prywatna o charakterze religijnym. Rodziny dwojga
nupturientów (wstępujących w związek małżeński), w obecności kapłana, Jowisza i 5
świadków łamali się confarris (chlebem orkiszowym) i było wesele. Ta forma związku
była dostępna wyłącznie dla patrycjuszy.
2) coemptio  to było też dopuszczalne tylko dla patrycjuszy ale od przełomu I i IIw. ne
gdy powstał specjalny plebiscyt w tym celu, również plebecjusze byli do tego
dopuszczeni. Było to symboliczne kupno żony  przed pretorem ojcowie uzgadniali
sprzedaż córki dla syna.
3) jeżeli zaistniała  małżeństwo sine manu przekształcało się w małżeństwo cum manu
 chodziło tu o to, że kobiety które zawarły związki małżeński sine manu (lub sui iuris)
powinny pilnować aby nie dostać się pod władzę swego męża lub zwierzchnika
agnacyjnego swego męża. Ale dochodziło do umów między małżonkami  zawierano
umowy mocą których przewidywano przejście z sine manu na cum manu. Jeżeli
kobieta nie chciała przekształcić swojej pozycji w cum manu, musiała pilnować aby
przypadkiem mąż nie zasiedział praw nad nią. Jeżeli nastąpił upływ czasu, 365 dni, to
jeżeli kobieta cały czas pozostawała pod dachem męża to małżeństwo z mocy prawa
sine manu przekształcało się w małżeństwo cum manu. Jeżeli kobieta chciała a mąż
na to zezwalał, to kobieta na 3 kolejne nocy przebywała poza domem męża, aby nie
zaistniało zasiedzenie żony.
Rzymianie nie zakładali że małżeństwo ulegnie rozwiązaniu, zakładali że powinno trwać aż do
śmierci jednego z małżonków. Z tym małżeństwem wiążą się określone obowiązki i prawa:
1) sfera osobista małżeństwa  zgodne pożycie, brak cudzołożenia (bez sankcji dla
mężczyzn), kobieta absolutnie podporządkowana mężczyz
nie (w małżeństwie cum
manu); kobieta wchodzi pod władzę męża; obowiązkiem było płodzenie dzieci
(August nakładał wręcz taki obowiązek); ojciec musiał łożyć na utrzymanie dziecka ale
to kobieta miała obowiązki wychowywania i opieki nad dziećmi, miała dbać o cały
dom. Mąż miał zarabiać, łożyć, bronić i zapewniać potomków. Kobieta wchodząca w
cum manu była pierwszą osobą wchodzącą pod władzę męża w nowym związku
małżeńskim, dalej były dzieci pojawiające się w tym małżeństwie. Kobieta zajmowała
pozycję jakby córki agnacyjnej dla swojego męża, a jeżeli urodziły się w tym związku
stawała się siostrą agnacyjną swoich dzieci  zrównanie pod względem prawnym.
2) sfera majątkowa małżeństwa  całość obciążeń majątkowych spoczywała na barkach
mężczyzny, prawo rzymskie ustanowiło instytucję posagu tzw. dos. Jeżeli został
ustanowiony posag, to wchodził on absolutnie pod władzę męża, kobieta nic do niego
nie miała. Można było ustanowić posag albo przed zawarciem małżeństwa, albo w
trakcie uroczystości zaślubin albo po zawarciu małżeństwa. Posag początkowo był
zwyczajem. Był ustanawiany albo przez ojca kobiety, potem mógł być posag
pochodzący od innych osób np. od wyzwoleńca zobowiązanego przez swojego
poprzedniego właściciela do ustanowienia posagu dla córki właściciela, przez dłużnika
lub posag mogła ustanowić sama kobieta jeżeli była osobą sui iuris. Gdy dochodziło
do ustania małżeństwa to początkowo istniał moralny obowiązek zwrotu posagu, co
nie zawsze było przestrzegane. Byli tzw. łowcy posagowi  osoby wchodzące w
związki małżeńskie wyłącznie dla posagu. Wprowadzono w czasach Iustyniana
prawny obowiązek zwrotu posagu. Istniał zakaz dokonywania darowizn między
małżonkami, był on absolutny, jakakolwiek darowizna była w takich przypadkach
czynnością prawną nieważną, nie skutkującą niczym, chyba że któryś małżonek zmarł
wtedy na zasadzie konwalidacji część majątku pozostawała przy żyjącym małżonku.
Był również tzw. dar przedślubny  był dozwolony, ale istniał obowiązek prawny, że
jeżeli zaręczyny nie skutkowały małżeństwem, to obdarowana strona miała
powinność zwrotu daru przedślubnego. To wszystko przy cum manu.
Przy sine manu  była rozdzielność majątkowa. Kobieta miała swój majątek którym
opiekował się mąż. Kobieta nie mogła dokonywać czynności prawnych
rozporządzających bez zgody męża. Majątek taki żony był tzw. majątkiem
parafermalnym.
Ustanie małżeństwa
Prawo rzymskie dopuszczało możliwości rozwiązania małżeństwa, traktowało śmierć jako
naturalną przyczynę ustania małżeństwa, tak samo śmierć.
Inne powody i przypadki ustania małżeństwa - poprzez czynność prawną  rozwód 
dopuszczalny był tylko rozwód z inicjatywy męża (repudium) w dawnym prawie rzymskim,
polegało to na zwykłym odtrąceniu żony. Repudium mogło nastąpić gdy występowały
podstawy do tego po stronie męża  najczęściej z powodu cudzołożenia, zdrad małżeńskich
lub gdy kobieta zaczęła prowadzić niefortunny tryb życia. W okresie póz
nej republiki
powstała II postać rozwodu tzw. divortium  było to rozwiązane małżeństwa z inicjatywy
którejkolwiek ze stron, tak męża jak i żony. Kobieta z powodu zdrady męża lub gdy był on
zabójcą lub trucicielem. Divortium następowało przez zniesienie manus czyli władzy nad
żoną, miało to charakter czynności przeciwnych do tych przy pomocy których małżeństwo
zostało zawarte. Jeżeli małżeństwo było zawarte confareatio  to było diffareatio. August nie
sprzyjał rozwodom generalnie. Od czasów gdy cesarstwo rzymskie stało się chrześcijańskie,
również z
le traktowano rozwody  gdy kościół całkowicie się oddzielił od państwa to w
prawie kościelnym nie ma rozwodu, co najwyżej możliwe było uznanie małżeństwa za
nieważne (prawo kanoniczne), nie popierano konkubinatu.
Justynian wprowadził obowiązek zwrotu posagu spoczywający nie tylko na mężu ale i na jego
spadkobiercach  dzieciach, którzy winni zwrócić majątek posagowy matce.
wykład z dn. 16.12.2012r.
WÅ‚adza ojcowska
Jest to podstawowa forma sprawowania pełnej pieczy nad rodziną i majątkiem rodzinnym.
Władza spoczywała w rękach jednego mężczyzny  pater familiae. Prawo rzymskie
przywiązywało dużą wagę do władzy ojcowskiej bo kobiety nie mogły sprawować władzy
rodzinnej a mógł ją sprawować tylko mężczyzna  to była duża odpowiedzialność. Trzeba
było dbać o ciągłość rodziny, rodu rzymskiego. Ojcem rodziny mógł być tylko mężczyzna sui
iuris. Mężczyzna w rodzie był tylko jeden jedyny jako głowa rodziny. Natomiast kobiety były
traktowane przez prawo w sposób pośledni (jako osoba lekkomyślna)  to było prawo, ale
obyczaje, zwyczaje mówiły co innego, kobiety traktowano z należnymi honorami. Kobieta nie
mogła np. pić wina. Prawo rzymskie wyróżniało 3 (4) formy powstania władzy ojcowskiej:
1) zawsze jeżeli powstała nowa rodzina  mężczyzna był sui iuris i mógł zawrzeć związek
małżeński  pierwszą osobą wchodzącą w rodzinę, podległą mężowi, była żona  cum
manum. Żona zajmowała pozycję córki agnacyjnej  nie była równoprawna pod
względem pozycji, pozycji męża.
2) najważniejsza forma  urodzenie w prawnie zawartym związku małżeńskim  w
iustum matrimonium  tu prawo rzymskie wprowadzało prawnie wyliczone
domniemania. Otóż, Rzymianie oparli domniemania uznając:
a) dziecko należy uznać za małżeńskie gdy urodziło się nie wcześniej niż w 182 dniu
od zawarcia związku małżeńskiego a nie póz
niej niż w 300 dniu od ustania
związku małżeńskiego (ewentualna konieczność wykluczenia pomieszania krwi 
zdarzały się wypadki że ciążę można było przenosić dłużej niż 9 m-cy).
b) domniemywano w oparciu o małżeństwo, że ojcem dziecka jest mąż matki 
mater semper certa est (matka jest zawsze pewna) pater est quem nuptiae
demonstrat (ojcem jest ten na którego wskazuje małżeństwo).
To było wystarczające do uznania ojcostwa. Często ojciec brał noworodka,
szczególnie chłopca, na ręce, wychodził na próg pokazując wszystkim i oddawał
bóstwom.
3) przysposobienie  sposób ściśle sztuczny, występował w 2 odmianach, jako:
a) adopcja  dokonywano jej na osobach alieni iuris. Czasami dokonywano jej bez
porozumienia, bo nie było takiej potrzeby  szczególnie to występowało w rodach
cesarskich. Cesarstwo nie było dziedziczne, było obieralne generalnie. Też
adopcja miała kilka postaci  w zależności gdy adoptowano osobę z tego samego
pokolenia, lub z niższego pokoleni.
b) arrogatio  przysposobienie różniące się podmiotem; dokonywano na osobach sui
iuris, czyli proponował jakiś ojciec rodziny osobie będącej już sui iuris płci męskiej,
przejście do drugiej rodziny (z osoby sui iuris stawał się osobą alieni iuris).
Było to istotne ze względu na zachowanie ciągłości rodziny, zwłaszcza tam, gdzie nie
było potomstwa. Najczęściej przysposabiano kogoś z rodu.
4) legitymacja (legitimatio)  uznanie dzieci nieślubnych. Prawo rzymskie nie uznawało
związku konkubinatu. Były dwie możliwości uznania dziecka z konkubinatu:
a) poprzez zawarcie małżeństwa z konkubiną  jak nie żyła, to trzeba było wystąpić
do cesarza o zgodę na legitymację (w póz
nym pryncypacie). Władcy nawoływali
do tego aby legitymować swoje dzieci pozamałżeńskie.
Władza ojcowska wygasała:
1) w sposób niezależny od ojca  gdy:
a) umiera
b) dostaje siÄ™ do niewoli
c) syn w okresie póz
nej republiki i jeszcze w pryncypacie uzyskał wysokie funkcje
publiczne, natomiast córka  gdy została kapłanka Westy
d) w okresie cesarstwa chrześcijańskiego  gdy syn został wyższych duchownym
2) w sposób zależny, od decyzji ojca  gdy:
a) ojcowie mieli prawo życia i śmierci  ojciec miał prawo porzucić dziecko, i gdy
porzucał je 3 raz z kolei, władza ojcowska gasła.
b) ojciec postanowił emancypować syna (wypuścić syna ze swojej władzy, zwolnić go
z podległości władzy ojcowskiej). Pociągała ona ze sobą wszystkie konsekwencje
prawne  syn zrywał związki prawne z rodziną, nie mógł praktycznie nawet
dziedziczyć chyba że ojciec go powołał w testamencie. Można było emancypować
każdą osobę  także wnuki pozostające pod władzą zwierzchnika. Praktyka
emancypowania dzieci była wyrazem rozluz
nienia więzi agnacyjnej i kognacyjnej.
Emancypacja czasami mogła być formą kary dla syna, czasami bez jego winy.
Najczęściej była to zwykła potrzeba gdy syn się rwał do samodzielnego życia, albo
gdy syn był bardzo wcześnie samodzielny także finansowo. Emancypację należało
szanować.
Treść władzy ojcowskiej  dotyczyła stosunków:
1) osobistych  w nich, ojciec rodziny miał absolutną władzę nad każdym członkiem
rodziny, mógł w oparciu o prawo likwidować swoje dzieci  szczególnie w odniesieniu
do dzieci niepełnosprawnych. Ojciec mógł likwidować kolejne rodzące się córki (aby
oszczędzać na posagu i obciążeniu prawnym). Prawo rzymskie już po ustawie XII
tablic dawało możliwość powołania tzw. sądu domowego  ze składu najstarszych
członków rodu, którzy mogli wyrazić prawo weta ojcu na likwidację dziecka. Mieściły
się tu także obowiązki zapewniania edukacji  szczególnie synom (córki
niekoniecznie).
2) majątkowych  znów generalne założenie, ojciec o wszystkim decydował, całość
majątku rodzinnego podlegała mu w pełni. W możliwościach ojca leżało stworzenie
pewnej porcji majątku  peculium  to była część majątku wyłączona z majątku
rodzinnego, która była oddawana pod zarząd synom, ale nie tylko  także czasem
niewolnikom. Wszystko co syn nabył zarządzając peculium wchodziło do majątku
ojca. Oprócz tego w ramach majątku rodowego mogły być wydzielone tzw. bona
materna  dobra po matce, które ojciec wydzielał po matce w specjalnej części jako
posag. Prawo majątkowe rodzinne było poszerzone o 2 jeszcze instytucje, do których
ojciec nie miał żadnego prawa:
a) peculium castrense  tzw. obozowe  majątek w którym ojciec wydzielał majątek
synowi idącemu na wojnę, albo majątek który syn zdobywał w czasie wojny. Był
to majątek tylko i wyłącznie syna, ojciec nie mógł się do tego wtrącać.
b) peculium quasi castrense  jak gdyby obozowe  majątek który syn otrzymywał
od ojca, i z chwilą gdy wstępował na wyższy urząd albo gdy sam nabył wykonując
wyższe funkcje urzędnicze  to też było niezależne od ojca.
Opieka i kuratela  prawo opiekuńcze
Prawo opiekuńcze wyróżniało 2 niezależne od siebie instytucje, które przetrwały aż do
czasów Justyniańskich  na początku była tylko jedna instytucja, póz
niej się podzieliła i
ponownie się połączyła. Chodzi o instytucji: tuteli (opiece właściwej) oraz curra (kuratela).
Instytucje te powstały z tego względu, że byli obywatele rzymscy męscy, którzy byli sui iuris
nie posiadali jeszcze określonego wieku  stąd istotne było, aby ktoś nad nimi czuwał,
sprawował pieczę. W przypadku kobiet, podobnie. Instytucję opiekuńcza rozwijano także
nad osobami ułomnymi psychicznie, tak sensu stricto jak i osoby marnotrawne.
Opieka
Jest to piecza nad osobą, nad tym co ona robi, oraz nad jej majątkiem. Dotyczyła
niedojrzałych  czyli incuberes, mieli oni bardzo ograniczoną zdolność do czynności
prawnych. Dodatkowo roztaczano opiekę nad niedojrzałymi chłopcami od 7 do 14 roku życia
(opieka wygasała z ukończeniem 14 roku życia, stawali się samodzielni prawnie) i kobietami
(zawsze musiała mieć opiekuna, przez całe życie, jej sytuacja prawna była skomplikowana 
bez zgody opiekuna nie mogła sporządzić testamentu, wyjść za mąż, sprawować opieki nad
własnymi dziećmi; dopiero od XII tablic, w latach 50tych uzyskały pewne koncesje na
dokonywanie określonych czynności; dopiero w IVw. kobiety uzyskały samodzielność do
sporządzania testamentu, rozporządzania mieniem itp.). Opiekun to była osoba zaufania
publicznego wybierana spośród osób cieszących się raczej nienaganną opinią. Opiekun
musiał objąć opieką. Można było opiekuna ustanowić:
1) w testamencie  tutela testamentaria  tak było najłatwiej ustanowić opiekuna.
Ojciec często ustanawiał swojego brata jako opiekuna. Gdy taka opieka nie zaistniała,
wchodziła w rachubę opieka ustawowa.
2) ustawowa  legitima  przyznawana była zawsze przez najbliższego krewnego
agnacyjnego (proximus agnatus). Jeżeli tego nie było, wchodziła tutela urzędowa.
3) tutela nadana, urzędowa  dativa  pretor powoływał opiekuna. Objęcie opieki było
obowiązkowe, konieczne, to był zaszczyt (hones), ale to był również ciężar (munus).
Można było tylko prosić o zwolnienie z obowiązku objęcia opieki i podstawą do tego
mógł być podeszły wiek (ok. 60-70 lat); posiadanie co najmniej 3 własnych dzieci (lub
4 jeżeli było się wyzwoleńcem); jeżeli sprawowało się kilka opiek (3 opieki dawały
możliwość zwolnienia się); sprawowanie wysokich urzędów (z racji zajętości).
Obowiązki opiekuna były praktycznie takie jak ojca  jego ciężary. Musiał dbać o
rodzinę, zarządzać wszystkimi czynnościami. Zawsze był narażony na zarzut bycia
opiekunem podejrzanym (tutor suspectus)  uznanie kogoÅ› za takiego opiekuna
powodowało imfamię (bardzo poważny uszczerbek na czci obywatela).
Gdy opieka gasła z chwilą dojścia do 14 roku życia, opiekun musiał sporządzić bardzo
dokładne sprawozdanie ze swojej działalności opiekuńczej. Wszystko się kierowało
przeciwko opiekunowi, ale też był chroniony. Opiekun był chroniony powództwem o
rozdzielenie majątków  sięgało początkami swoimi aż ustawy XII tablic. Opiekun i
podopieczny mogli prosić o dokładne rozdzielenie majątku, co jest majątkiem
opiekuna a co podopiecznego.
Kuratela
To tylko piecza nad samym majątkiem pewnych kategorii osób, nie nad osobą. Kuratela
rzymska miała charakter wyjątkowy, istniała około 8-10 wieków, ustawa XII tablic mówi
wyraz
nie o kurateli. KuratelÄ™ roztaczano nad:
1) majÄ…tkiem chorych ustawowo (curra furiosi)
2) majątkiem osób marnotrawnych (curra prodigi)
3) majątkiem osób formalnie zdolnych do czynności prawnych (ukończyły 14 lat) ale nie
ukończyły 25 lat  niepełnoletni
Kurator mógł być także powołany nad spadkiem leżącym ale nie podjętym, objętym przez
rodzinę  przez prawo kaduka majątek nie objęty stawał się majątkiem państwa. Potem było
powołanie kuratora nad majątkiem osoby nieobecnej długo (można było go wyznaczyć na
prośbę). Była kuratela rozciągana nad majątkiem nasciturusa. Ponadto, był jeszcze jeden
model kurateli  nad majątkiem dłużnika szczególnie niewypłacalnego (ustanawiano kuratelę
w interesie wierzycieli).
Kuratora powoływano tylko i wyłącznie urzędowo, najczęściej przez pretora  na
prowincjach przez namiestnika prowincji. Kurator musiał tak samo w sposób właściwy musiał
dbać o majątek powierzony jego pieczy.
To tyle na temat prawa prywatnego osobowego.
Pozostały do omówienia działy: prawo spadkowe, prawo rzeczowe i zobowiązania.
Prawo spadkowe
Było dla rzymian bardzo istotne, wchodziło w grę gdy ktoś szykował się do śmierci.
W materiale digestialnym blisko 1/3 to przepisy dotyczÄ…ce prawa spadkowego. Prawo
spadkowe to ta gałąz
przepisów prawa rzymskiego które reguluje przejście wszystkich
uprawnień i obowiązków po osobie zmarłej na dziedziców (z reguły tylko na mężczyzn).
Prawo spadkowe obejmowało aktywa (majątek po zmarłym) i pasywa (długi spadkowe).
Majątek spadkowy to aktywa i pasywa  zobowiązania pozostające po osobie zmarłej. Wg
prawa rzymskiego zobowiązania o charakterze stricte materialnym wynikające z umów
obciążały dziedziców zmarłego.
Prawo sukcesji mówiło o sukcesji uniwersalnej  cała wartość materialna aktywów i
pasywów przechodziła na dziedzica  dziedziców. Istniała sukcesja singularna  można było
testamentem określić przejście składników majątku.
W prawie spadkowym są 3 podstawowe pojęcia:
1) spadek (hereditas)  majÄ…tek spadkowy
2) spadkodawca, testator (heres)
3) dziedzic (succesor)
Jeżeli ktoś został powołany do spadku, to zawsze działała paremia semel heres semper heres
 jeżeli ktoś został powołany do spadku, to jest tym dziedzicem zawsze.
Gdy np. ojciec rodziny umiera, to prawo spadkowe włącza 2 instytucje, momenty związane z
dziedziczeniem, które mogą być od siebie odsunięte w czasie:
1) moment powołania do spadku  czyli przejęcie informacji że jest się dziedzicem, albo
się będzie w przyszłości dziedzicem
2) moment odsunięty w czasie, ale nie zawsze  moment nabycia spadku, czyli
bezpośredniego wejścia w majątek spadkowy i korzystania z niego lub wykonywania
wszystkich obowiązków jakie się z nim wiążą. Może być powołanie do spadku, ale nie
zawsze się dziedziczy  nie nabywa spadku, z powodu pewnych problemów prawnych
(np. niegodność dziedziczenia). Nabycie spadku nie może zaistnieć bez powołania do
spadku, bowiem spadek można nabyć nie tylko będąc powołanym w testamencie
jako syn pierworodny ale także jako np. osoba postronna.
Prawo rzymskie rozróżniało 3 tryby powołania do spadku, w ramach których prawo rzymskie
wyróżniło 3 etapy rozwojowe:
1) prawo spadkowe ujęte w ustawie XII tablic i kolejnych ustawach spadkowych  tzw.
dziedziczenie ustawowe
2) gdy pretorowie włączyli się do regulacji prawa spadkowego  prawo pretorskie
spadkowe, w edyktach pretorskich,
3) w VIw. Justynian opracował na nowo całe prawo spadkowe w swoich nowellach  po
roku 534r. Justynian opracował tzw. prawo spadkowe justyniańskie.
Mówimy o 3 sposobach powołania do spadku:
1) powołanie czyli dziedziczenie testamentowe  w oparciu o czynność prawną,
dokument
2) dziedziczenie beztestamentowe gdy nie ma testamentu obowiÄ…zuje przepis ustawy
3) gdy testament istnieje ale z pewnych względów testament jest niegodziwy mimo, że
ważny (zawiera rozporządzenia irracjonalne)  wówczas wchodzi w grę dziedziczenie
wbrew-testamentowe.