DR KATARZYNA GÓRSKA
UNIWERSYTET WROCA
AWSKI
WYKA
AD V
Prawa podmiotowe
Prawa podmiotowe  uwagi ogólne
¨ð prawo podmiotowe `" obowiÄ…zujÄ…ce przepisy
¨ð prawo podmiotowe = sytuacja podmiotu (podmiotów)
¨ð domena każdej gaÅ‚Ä™zi prawa (nie tylko prawa cywilnego), ale
wg. A. Woltera:  dla prawa cywilnego prawo podmiotowe to
kategoria centralna, stanowiąca fundament poszczególnych
instytucji cywilnoprawnych
¨ð brak jednolitej definicji !!
¨ð różne koncepcje z
ródeł praw podmiotowych:
Å„ð teoria praw naturalnych
Å„ð szkoÅ‚a pozytywistyczna
Å„ð koncepcje umiarkowanego pozytywizmu
Różne ujęcia prawa podmiotowego w nauce polskiej
Prawo podmiotowe to:
" przyznana i zabezpieczona przez normę prawną sfera możności
postępowania w określony sposób, złożona z jednego lub więcej
uprawnień, związanych ze sobą funkcjonalnie i stanowiących element
danego typu stosunku prawnego (A.Wolter)
"  przyznana przez normÄ™ prawnÄ… na rzecz strony stosunku prawnego sfera
możności postępowania w sposób określony w tej normie, czyli zgodnie z
treścią prawa przedmiotowego (S. Grzybowski)
"  jest to pewna złożona sytuacja podmiotu prawnego, wyznaczona
podmiotom przez obowiÄ…zujÄ…ce normy i chroniÄ…ca prawnie uznane
interesy tych podmiotów, składająca się z zachowań psychofizycznych lub
konwencjonalnych podmiotu uprawnionego, z którymi sprzężone są
zawsze obowiązki innego podmiotu lub podmiotów (Z. Radwański)
"  pojęcie praw podmiotowych jest tworem myślowym, odzwierciedlającym
w sposób syntetyczny sferę zjawisk społecznych, które normuje porządek
prawny (& )  prawo podmiotowe nie sięga dalej niż interes chroniony przez
ustawodawcÄ™ (A. Szpunar)
Elementy konstrukcyjne pojęcia  prawo podmiotowe
1) sfera  możności postępowania
- pojęcie  uprawnienia
- uprawnienie a prawo podmiotowe
2) wynikajÄ…ca ze stosunku cywilnoprawnego
-
3) przyznana przez porzÄ…dek prawny
4) w celu realizacji czy ochrony interesów podmiotu
Struktura prawa podmiotowego
1) uprawnienia bezpośrednie - polegające na możności podejmowania przez
uprawnionego wszystkich albo określonych działań wobec pewnego dobra (np.
podstawowe uprawnienia wchodzące w skład prawa własności - zob. art. 140
KC);
2) roszczenia - sytuacje osób, wobec których indywidualnie oznaczony podmiot ma
zachować się w określony sposób, polegający na czynieniu, zaniechaniu czy
znoszeniu i można od niego domagać się tego zachowania (np. roszczenia
wchodzące w skład wierzytelności - zob. art. 353 KC);
3) uprawnienia kształtujące - kompetencje do tego, by własnym działaniem,
jednostronnie spowodować powstanie, zmianę lub ustanie stosunku prawnego
(ustanowienie, aktualizacjÄ™ lub dezaktualizacjÄ™ obowiÄ…zku drugiej strony; np.
uprawnienia do wypowiedzenia zobowiÄ…zania czy odstÄ…pienia od umowy);
4) wynikające z prawa materialnego uprawnienia do żądania ukształtowania
stosunku prawnego przez sąd (np. żądanie waloryzacji świadczenia,
rozwiązania spółki cywilnej);
5) zarzuty materialnoprawne - rozmaite sytuacje prawne (najczęściej będące
szczególną postacią kompetencji) polegające na tym, że w istniejącym stosunku
prawnym osoba obowiązana może odmówić spełnienia skierowanego przeciw
niej roszczenia innej osoby, przez co czyni to roszczenie bezskutecznym
przejściowo lub na zawsze (np. przedawnienie, potrącenie, zarzut niespełnienia
świadczenia wzajemnego).
Klasyfikacje praw podmiotowych
" brak jednolitej klasyfikacji utrudnia przedstawienie spójnej
systematyki praw podmiotowych
" wg. A. Woltera:
1)ze względu na stopień ochrony  prawa bezwzględne i względne
2)ze względu na typ stosunków prawnych, z których prawa
wynikajÄ…  prawa majÄ…tkowe i niemajÄ…tkowe
" wg. Z. Radwańskiego
1) prawa bezwzględne i względne, przy czym dychotomię tego
podziału zakłóca wskazanie szczególnej postaci praw w
zobowiÄ…zaniach realnych i przyporzÄ…dkowanych praw
bezwzględnych
2) prawa akcesoryjne i zwiÄ…zane
3) prawa majÄ…tkowe i niemajÄ…tkowe
4) prawa przenoszalne i nieprzenoszalne
5) prawa tymczasowe
Prawa majÄ…tkowe i niemajÄ…tkowe
" wg. Woltera podział ten zależy od tego czy prawa podmiotowe  są
bezpośrednio uwarunkowane interesem ekonomicznym podmiotu
uprawnionego ; mają wymiar pieniężny
" prawa majÄ…tkowe: realizujÄ… interes ekonomiczny, majÄ… wymiar
pieniężny (bez względu na wartość rynkową)
- przykłady: prawa rzeczowe; wierzytelności; prawa na dobrach
niematerialnych o charakterze majÄ…tkowym, prawa rodzinne o
charakterze majÄ…tkowym, prawa spadkowe (prawo dziedziczenia)
- konsekwencje wyodrębnienia
" prawa niemajÄ…tkowe: nie realizujÄ… interesu ekonomicznego, nie
mają wymiaru pieniężnego; są ściśle związane z osobą
uprawnionego
- przykłady: prawa osobiste, prawa rodzinne niemajątkowe
- konsekwencje wyodrębnienia
Prawa bezwzględne i względne
¨ð wyodrÄ™bnione ze wzglÄ™du na przyznany zakres ochrony
(skuteczności)
¨ð prawa bezwzglÄ™dne - skuteczne erga omnes; mogÄ…
mieć charakter majątkowy lub niemajątkowy
¨ð prawa wzglÄ™dne  skuteczne inter partes; przeważnie
majÄ… charakter majÄ…tkowy
¨ð konsekwencje:
prawa podmiotowe bezwzględne, ze względu na swą
skuteczność erga omnes, muszą podlegać ścisłej
reglamentacji prawnej. Zasada zamkniętej listy (numerus
clausus) praw podmiotowych bezwzględnych
Przypadki rozszerzonej skuteczności praw względnych
- przykłady -
¨ð zobowiÄ…zania realne
np. art. 16 ust. 2 pkt 1 KWU prawo najmu, dzierżawy,
prawo odkupu i pierwokupu, prawo dożywocia, mogą być
ujawnione w księdze wieczystej. Zgodnie z art. 17 KWU,
przez ujawnienie  prawo lub roszczenie uzyskuje
skuteczność względem praw nabytych przez czynność
prawnÄ… po jego ujawnieniu
¨ð bezskuteczność wzglÄ™dna czynnoÅ›ci prawnej - art. 59, 527
i n. KC
¨ð art. 690 KC  do ochrony praw najemcy do używania
lokalu stosuje siÄ™ odpowiednio przepisy o ochronie
własności (tzw. przyporządkowane prawo bezwzględne)
Prawa wolne i zwiÄ…zane
¨ð prawo zwiÄ…zane
- jego podmiotem  z woli ustawodawcy  musi być
zawsze osoba, która jest jednocześnie podmiotem
innego, określonego prawa wolnego (niezwiązanego)
- chodzi tu zatem o związanie dwóch różnych praw
przesłanką podmiotową
- dwa podstawowe typy powiązań
¨ð prawo wolne
- brak korelacji z innym prawem
Prawa niesamoistne (akcesoryjne) i samoistne
" prawa akcesoryjne
- skonstruowane dla wzmocnienia innych (samoistnych )praw
podmiotowych; charakter zabezpieczajÄ…cy
- mogą mieć postać praw bezwzględnych lub względnych
- akcesoryjność polega na więzi pomiędzy prawem
zabezpieczajÄ…cym (niesamoistnym) a zabezpieczanym,
charakteryzującej się tym, że co do zasady prawo niesamoistne
nie powstaje bez prawa głównego, jego zakres zależy od prawa
głównego i wygasa wraz z prawem głównym
nie wszystkie prawa zabezpieczajÄ…ce majÄ… charakter
akcesoryjny!
" prawa samoistne
- zdecydowana większość praw podmiotowych, których istnienie,
obrót, treść nie zależy od innych praw
Prawa przenoszalne i nieprzenoszalne
¨ð kryterium: możliwość zmiany podmiotu, o czym decyduje
ustawodawca
¨ð przenoszalność rozumiana szeroko, jako:
- zbywalność
istota
reguła z art. 57 kc
- dziedziczność
Prawa podmiotowe tymczasowe (ekspektatywy)
" funkcja ekspektatywy - przygotowanie i zabezpieczenie przyszłego prawa
podmiotowego w sytuacji, gdy jego powstanie (nabycie) ma charakter
dynamiczny, nie następuje w wyniku jednego zdarzenia prawnego (K.
Gandor)
" o ekspektatywie prawa możemy mówić tylko w takim zakresie, w jakim ona
sama jest już prawem
" ekspektatywa jest prawem podmiotowym  oddzielnym od prawa, które
przygotowuje (prawa docelowego)
" z ekspektatywą mamy do czynienia,  gdy ze zrealizowanymi już składnikami
złożonego stanu faktycznego, prowadzącego do powstania (nabycia) prawa
podmiotowego, porzÄ…dek prawny Å‚Ä…czy nie jakiekolwiek skutki prawne, lecz
takie, których całokształt stwarza oczekującemu  po pierwsze  silne
stanowisko prawne, służące określonemu celowi praktycznemu, silne, bo do
pewnego stopnia zabezpieczone (& ) i  po drugie  takie stanowisko, które
spełnia prawnie uznane samodzielne funkcje,a więc funkcjonuje niezależnie
od prawa podmiotowego, którego nabycie poprzedza
" przykłady ekspektatywy: pozycję osoby, której prawo jest uzależnione od warunku
zawieszajÄ…cego lub terminu poczÄ…tkowego; sytuacji oczekujÄ…cego na ustanowienie
własnościowego prawa do lokalu w spółdzielni mieszkaniowej
Nabycie prawa podmiotowego
" wielość zdarzeń prowadzących do nabycia/utraty
prawa; zdarzenia wszelkiego typu: zależne i niezależne
od woli człowieka, zachowania zmierzające do
wywołania skutków prawnych i takie, którym ten cel nie
przyświeca a skutek prawny wywołują z mocy ustawy
" trzy sposoby podziałów nabycia praw
- nabycie pochodne i pierwotne
- nabycie translatywne i konstytutywne
- nabycie pod tytułem ogólnym i pod tytułem
szczególnym
Nabycie pierwotne i pochodne
¨ð nabycie pochodne
- istota
- przesłanki skutecznego nabycia
(1) istnienie prawa u poprzednika
(2) zasada nemo plus iuris in alium transferre potest quam ipse
habet
- podstawowe typy
¨ð nabycie pierwotne
- istota
- skutek
- prawo nabywane jest bez obciążeń, chyba że przepisy stanowią
inaczej
Nabycie translatywne i konstytutywne
¨ð kryterium: to, czy prawo nabyte istniaÅ‚o wczeÅ›niej
¨ð oba sposoby należą do nabycia pochodnego i pierwotnego)
¨ð nabycie translatywne
-prawo w całości przechodzi z jednego podmiotu na drugi; następca
uzyskuje prawo w kształcie, w jakim przysługiwało poprzednikowi
- jest skutkiem aktu woli uprawnionego, np. przeniesienie własności;
lub może nastąpić niezależnie od woli, np. zasiedzenie
nieruchomości
¨ð nabycie konstytutywne
- podmiot nabywa prawo dotychczas nieistniejÄ…ce, ale  gdy chodzi
o jego treść  stanowiące wycinek prawa przysługującego
poprzednikowi, np. ustanowienie służebności gruntowej;
zawłaszczenie rzeczy niczyjej
Nabycie pod tytułem ogólnym i szczególnym
¨ð kryterium
¨ð podziaÅ‚ dotyczy tylko nabycia pochodnego
¨ð nastÄ™pstwo pod tytuÅ‚em szczególnym
- istota
- skutki
¨ð nastÄ™pstwo pod tytuÅ‚em ogólnym
- istota
- dopuszczalność
- przykłady:
Utrata prawa podmiotowego
¨ð nastÄ™puje zawsze wskutek zdarzeÅ„ okreÅ›lonych w
ustawie
¨ð czÄ™sto stanowi drugÄ… stronÄ™ zdarzenia skutkujÄ…cego
nabycie prawa,
- inne:
¨ð upÅ‚yw czasu
¨ð konfuzja
Ochrona praw podmiotowych
¨ð  sfera możnoÅ›ci postÄ™powania jest przyznana w celu
ochrony interesu podmiotu uprawnionego
¨ð typowe Å›rodki ochrony:
Å„ð powództwo  możliwość skorzystania z przymusu paÅ„stwowego
(problem tzw. zobowiązań naturalnych)
Å„ð pomoc wÅ‚asna (zob. m.in. art. 142,343, 423, 424 kc),
Kolizja praw podmiotowych
¨ð istota kolizji
¨ð sposoby rozstrzygania kolizji
- system preferencji
- istota
- np. pierwszeństwo ograniczonych praw rzeczowych
- system redukcji
- istota
- np. 1025-1026 kpc
w sytuacjach nie uregulowanych rozstrzyga sÄ…d!
Wykonywanie praw podmiotowych
¨ð realizacja przez podmiot stanów rzeczy lub zachowaÅ„
zmierzajÄ…cych do uzyskania lub zabezpieczenia prawnie
uznanych interesów tego podmiotu
¨ð może polegać zarówno na czynieniu, jak i na
zaniechaniu (sporne)
¨ð powinno nastÄ™pować zgodnie z treÅ›ciÄ… prawa
podmiotowego
¨ð nie musi być osobiste
Nadużycie prawa podmiotowego
¨ð wewnÄ™trzna i zewnÄ™trzna teoria nadużycia prawa
podmiotowego
¨ð regulacja nadużycia prawa podmiotowego w art. 5 kc
- istota klauzuli generalnej
- cel zastosowania klauzuli generalnej
¨ð kryteria oceny dziaÅ‚aÅ„ osoby uprawnionej
- rodzaje
- charakter
¨ð konsekwencje nadużycia prawa podmiotowego
Zasady współżycia społecznego
" powszechnie uznane w społeczeństwie podstawowe
zasady etycznego i sprawiedliwego postępowania
" oceny moralne wyrażone w postaci uzasadnionych przez te
oceny norm postępowania (norm moralnych), regulujących
postępowanie jednych osób wobec innych.
" tylko takie reguły moralne, które mają charakter imperatywny
- wyrażają żądanie określonego postępowania, mają formę
nakazów postępowania moralnie aprobowanego lub zakazów
postępowania moralnie dezaprobowanego
" zasady współżycia społecznego odnoszą się do wszystkich
kategorii podmiotów
" zmienność i brak skodyfikowania utrudnia ich stosowanie
przez sÄ…dy
" problem ujęcia zasad współżycia społecznego, jako podstawy
wyrokowania przez sÄ…dy
Treść zasad współżycia społecznego - przykłady
¨ð udzielenie pomocy sÅ‚abszemu
¨ð postÄ™powanie zgodne z uzasadnionymi oczekiwaniami
(zaufaniem) partnerów społecznych
Społeczno-gospodarcze przeznaczenie prawa
¨ð przejaw funkcjonalnego ujmowania praw podmiotowych
(wyraz preferencji ustawodawcy dla takiego korzystania z
praw podmiotowych, które służy osiągnięciu celów
społecznych i ekonomicznych, dla jakich dany typ prawa
podmiotowego został powołany)
¨ð przyczyny marginalizacji
¨ð postulaty de lege ferenda
Sfera zastosowania art. 5 kc
¨ð wszystkie uprawnienia przyznane normami materialnego
prawa cywilnego
(ALE  tylko w zakresie prawa prywatnego, a nie
publicznego)
¨ð uniwersalny zakres podmiotowy (ALE  zasada tzw.
czystych rÄ…k)
¨ð ograniczeniom wyznaczonym przez art. 5 KC podlegajÄ…
wszystkie wyróżniane w nauce prawa cywilnego tzw.
normatywne postacie uprawnień
Sytuacje nie podlegajÄ…ce ocenom z art. 5 kc
1) zachowania niepodejmowane w wykonaniu praw
podmiotowych, m.in.: dokonywanie czynności prawnych
niepolegające na realizowaniu szczegółowej kompetencji
w istniejÄ…cym stosunku prawnym, ale jedynie na
korzystaniu z przysługującej podmiotowi zdolności do
czynności prawnych
2) skutki zdarzeń prawnych niepolegających na określonym
zachowaniu uprawnionego, ale następujących bez jego
udziału (skutki powstające "z mocy prawa"),
3) zachowanie podmiotu nieodpowiadajÄ…ce nawet
formalnie treści przysługującego mu uprawnienia
4) wykonywanie obowiązków